Archieołahi znajšli ŭ Smalensku kniažacki choram XII stahodździa. Takija ž znachodzili ŭ Połacku i Hrodnie

Takich pomnikaŭ zachavalisia ličanyja adzinki, bo asnoŭnym budaŭničym materyjałam było dreva, a z cehły ŭzvodzilisia amal tolki cerkvy. Pabudavać muravany choram u toj čas moh tolki kniaź ci bajaryn. Na terytoryi Biełarusi takich viadoma tolki dva.

Vid na raskop pierad budynkam Smalenskaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta. Fota: Instytut archieałohii RAN

U 2025 hodzie Smalenskaja archieałahičnaja ekśpiedycyja Instytuta archieałohii RAN zakłała raskop płoščaj 1300 kv. m u histaryčnym centry Smalenska, na terytoryi budučaha kampusa Smalenskaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta, na zachad ad staroha korpusa SmałDU — byłoha budynka Smalenskaha jeparchijalnaha žanočaha vučylišča, pabudavanaha ŭ 1898—1901 hadach.

Vid na raskop pierad budynkam Smalenskaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta. Fota: Instytut archieałohii RAN

Terytoryja, dzie raźmieščany raskop, uvajšła ŭ haradskija miežy jašče ŭ XII stahodździ. Da pačatku archieałahičnych rabot na hetym učastku nie było jakich-niebudź pabudoŭ, ale viadoma, što raniej jany isnavali. 

Archieołahi raskryli kulturnyja płasty, vierchniaja chranałahičnaja miaža jakich adnosicca da XIX—XX stahodździaŭ, a nižniaja — da rańniaha pieryjadu isnavańnia horada.

Znachodki XII—XIII stst. Źvierchu: kryž-enkałpijon, kieramičnyja paliŭnyja plitki padłohi z cahlanaj pabudovy. Unizie źleva naprava: padvieska, kluč i kaniok smalenskaha typu. Fota: Instytut archieałohii RAN

Nižnija kulturnyja płasty zachavalisia ŭ nieparušanym vyhladzie i źmiaščali reštki pabudoŭ i rečaŭ XII—XIII stahodździaŭ. Archieołahi vyjavili reštki pabudovy druhoj pałovy XIII stahodździa, što zahinuła padčas pažaru ŭ vyniku adnaho ź litoŭskich nabiehaŭ na horad. Na abvuhlenych padłohach byli znojdzieny frahmienty šklanych branzaletaŭ, šyfiernyja praślicy ad vieracionaŭ, nacielnyja kryžy, a taksama hliniany posud, rastruščany pry pažary biarvieńniem. Samy rańni abjekt — jama ź piečču-kamienkaj i z frahmientami kieramičnych sasudaŭ, jakaja papiarednie datujecca druhoj pałovaj XI — pačatkam XII stahodździa.

Damanholski choram

Damanholskaja pabudova ŭ Smalensku. Frahmient papiaročnaj ściany z vystupam pad sklapieńnie. Vid z poŭdnia. Fota: Instytut archieałohii RAN

Najbolš značnaj znachodkaj raskopu stali reštki cahlanaj pabudovy damanholskaha času: pramavuholnaha zbudavańnia pamierami nie mienš za 8 ch 6 m, vyciahnutaha z poŭnačy na poŭdzień, z prybudavanym z poŭdnia nievialikim tamburam. Asnoŭnaja častka zachavanych kamiennych ścien znachodzicca nižej za ŭzrovień pavierchni XII stahodździa i ŭtvaraje zahłyblenaje padpolle abo padvał. Naziemnaja častka budynka była źniščana jašče ŭ staražytnaści, nie paźniej za XIV stahodździe.

Damanholskaja pabudova ŭ Smalensku. Frahmient papiaročnaj ściany z vystupam pad zbor. Vid z poŭnačy. Fota: Instytut archieałohii RAN

Damanholskaja pabudova ŭ Smalensku. Frahmient papiaročnaj ściany z vystupam pad zbor. Vid z poŭnačy. Fota: Instytut archieałohii RAN

U paŭnočnuju častku zbudavańnia viała napałovu zachavanaja arka ŭ ścianie, zavieršanaja trochvuholnym ščytom. Tut ža było korabavaje sklapieńnie, uźviedzienaje nie ad samich ścien, a ad unutranych prymurovak da bakavych ścien. Najbolš vierahodna, sklapieńnie padtrymlivała pierakryćcie asnoŭnaj častki budynka.

Daśledavańni ŭ hetaj častcy praciahvajucca. U paŭdniovaj, bolš vuzkaj častcy pabudovy vyjaŭleny prystupki leśvicy, što viali ŭ padvalnuju častku, a taksama reštki abvalenych ścien.

Znak na plinfie. Fota: Instytut archieałohii RAN

Znak na plinfie. Fota: Instytut archieałohii RAN

Ścieny budynka adnosna tonkija (60—70 sm), składzienyja ź plinfy — cehły vizantyjskaj formy, jakaja šyroka vykarystoŭvałasia ŭ muravanych damanholskich pabudovach Staražytnaj Rusi. Na tarcach plinfy archieołahi vyjavili vypukłyja znaki, padobnyja da litar staražytnaruskaha ałfavita. Takija znaki, ułaścivyja paŭdniovaruskim pabudovam, vierahodna, paznačali roznyja partyi budaŭničaha materyjału. Taksama na płoskim vierchnim baku plinfaŭ sustrakajucca avalnyja klejmy, mahčyma, paznaki pracy asobnych majstroŭ. U muroŭcy vykarystoŭvałasia charakternaja dla hetaha času śpiecyjalnaja roščyna z uklučeńniem drabnionaj plinfy.

Znak na plinfie. Fota: Instytut archieałohii RAN

Znak na plinfie. Fota: Instytut archieałohii RAN

Daśledčyki ličać, što znojdzienaja pabudova moža być reštkami chorama, što naležaŭ čałavieku z vysokim sacyjalnym statusam — kniaziu abo bajarynu. Znachodki, siarod jakich šmatlikija tavarnyja płomby i asabistyja rečy, śviedčać ab tym, što tut znachodziłasia žyłaja zabudova.

«Pierad nami ślady nie chrama, a hramadzianskaj pabudovy, najbolš vierahodna — chorama, dzie, mahčyma, adbyvalisia ŭračystyja mierapryjemstvy, aficyjnyja bankiety i śviatkavańni.

Hetaje mierkavańnie paćviardžaje i znojdzienaja pobač padviešanaja śvincovaja piačatka, jakaja zmacoŭvała niejki dakumient i naležała adnamu sa smalenskich kniazioŭ.

Śvincovaja piačatka druhoj pałovy XII st. Fota: Instytut archieałohii RAN

Pabudavać hramadzianski muravany budynak u toj čas moh tolki kniaź ci bajaryn. Muravanyja pabudovy ŭ damanholski čas byli adzinkavyja: asnoŭnym budaŭničym materyjałam było dreva, a z kamieniu ŭzvodzili tolki cerkvy, dyj to nie zaŭsiody.

Dla architekturnaj archieałohii reštki muravanaj pabudovy XII stahodździa paraŭnalnyja z redkim kaštoŭnym skarbam», — adznačyŭ hałoŭny navukovy supracoŭnik Instytuta archieałohii RAN Uładzimir Valancinavič Siadoŭ.

Heta treciaja pa liku hramadzianskaja muravanaja pabudova, jakaja zachavałasia ad damanholskaha času ŭ Smalensku. Raniej archieołahi vyjavili ŭ horadzie reštki dvuch muravanych choramaŭ: adzin — u kramli, pablizu ad Uśpienskaha sabora, druhi — za Dniaprom, kala carkvy Piatra i Paŭła.

Na terytoryi Biełarusi viadomyja dźvie pabudovy hetaha typu, jakija taksama adnosiacca da XII stahodździa: na dziadzincach u Połacku i Hrodnie. Paraŭnoŭvajučy kniažacki choram u Hrodnie z anałahičnymi budynkami ŭ Smalensku i Połacku, archieołahi pryjšli da vysnovy, što hrodzienski pałac byŭ bolš manumientalny i bahaciej azdobleny ŭnutry i zvonku, mieŭ pryhožuju palivanuju padłohu.

Pierśpiektyvy zachavańnia

Jak paviedamlaje pres-słužba Smalenskaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta, ciapier vyrašajecca pytańnie pra zachavańnie pomnika. Adzin z varyjantaŭ praduhledžvaje stvareńnie časovaha sarkafaha i nastupnuju kansiervacyju abjekta. Taksama razhladajecca mahčymaść intehravać zbudavańnie ŭ prajekt mižuniviersiteckaha kampusa, zrabiŭšy jaho vizitnaj kartkaj adnaho z karpusoŭ.

Kamientary da artykuła