«Некаторых маіх сяброў беларушчынай перакармілі». Як нарадзіцца і ўсё жыццё пражыць у Сібіры, а лічыць сябе беларускай?
У 1902—1912 гадах, у тым ліку праз Сталыпінскую рэформу, у Сібір пераехалі сотні тысяч беларусаў. Фармаваліся цэлыя беларускія вёскі, але традыцыйную культуру захоўваць было цяжка — значная частка людзей асімілявалася. Як у такіх умовах праз некалькі пакаленняў захаваць у сабе беларускасць і перадаць яе дзецям? Распыталі карэнную сібірачку.
Святкаванне Купалля ў Сібіры, 2023 год. Фота: Антон Клімаў / Белорусы Прибайкалья, Укантакце
«У мяне быў толькі бабулін акцэнт»
Ірына (імя зменена — НН) нарадзілася ў расійскім Іркуцку. Маленькай бацькі перавезлі яе на поўнач вобласці — там дзяўчынка і скончыла школу ў класе разам з рускімі, беларусамі, татарамі і нашчадкамі эвенкаў (карэнная народнасць Сібіры).
У савецкі час падлеткі не размаўлялі пра свае нацыянальнасці, заўважае жанчына. Зрэшты, і ёй самой пра тое, што яна беларуска, ніхто не казаў.
«У маім дзяцінстве гэта былі проста нейкія словы. У мяне не было беларускай літаратуры, я нічога не чытала. У мяне быў толькі бабулін акцэнт і некалькі слоў, што яны прыехалі з Расіі».
Прабабка Ірыны пераехала на Іркуччыну з Магілёўскай вобласці цяперашняй Беларусі ў 1930‑х гадах. Яна заўсёды казала, што «з Расіі» — так рабілі большасць перасяленцаў. Бабуля ж жанчыны ў тыя гады толькі нарадзілася і паспела скончыць чатыры класы школы. Гэта, лічыць цяпер Ірына, і дало шанец на тое, каб захаваць беларускасць у сям’і.
«Бабуля жыла ў вёсцы, працавала ў калгасе. Дзякуючы гэтаму захаваўся беларускі акцэнт, побыт, песні. Яе браты ці сёстры, якія адукацыю атрымалі, нават размаўлялі без акцэнту [на рускай мове]».
«Беражлівасць — нацыянальная рыса беларусаў»
Нягледзячы на тое, што пра беларускія карані ў сям’і не гаварылі, адзначалі традыцыйныя святы: Багач (восеньскае свята, якое праводзяць са зборам ураджаю і канцом працоўнага лета), Купалле. Таксама ад прабабкі ў хаце застаўся беларускі куфар і дробныя побытавыя рэчы, якія яна прывезла яшчэ з радзімы.
Ірына кажа, што ў той час не бачыла розніцы паміж нейкімі традыцыямі з вёскі ў беларусаў і, напрыклад, у татараў. Здавалася, што гэта проста адрозненне вёскі ад горада, а не нацыянальная асаблівасць.
Пры гэтым у Беларусь Ірына не ездзіла ажно да сталага ўзросту — не было да каго, ніякіх сваякоў не захавалася. Першае яе падарожжа на радзіму здарылася ў 2001 годзе са студэнцкім гуртком.
З таго студэнцкага фальклорнага гуртка і пачалася цікаўнасць Ірыны да беларушчыны. Але развіваць такую суполку было цяжка: маладзёнам бракавала ведаў, цяжка было дастаць нават фота людзей у нацыянальных строях, каб аднавіць нейкую вышыўку.
Інфармацыю збіралі па сібірскіх вёсках — у каго што захавалася з Беларусі. Так знаходзілі скрынкі, куфары, ручнікі і абрусы. «Такая беражлівасць і захоўванне — гэта ўсё ж нацыянальная рыса беларусаў», — заўважае Ірына.
«Ёсць суполка, сядзіба, субсідыі»
Жанчына распавядае пра сібірака, які аднойчы далучыўся да іх суполкі беларусаў. Продкі яго былі перасяленцамі з Беларусі, але мову яму бацькі не перадалі, і ён вывучыў яе самастойна дарослым. Навучыў ёй і трох сваіх дзяцей.
Так сябе паводзяць адзінкі, кажа яна. Агулам беларусы хутка асімілююцца ў Сібіры — праз славянскія рысы твару, падабенства мовы. Тых, хто рэгулярна ўдзельнічае ў мерапрыемствах беларускай суполкі, няшмат. І ставяцца яны да гэтага амаль як ставіліся продкі да царквы — як да «духоўнай часткі жыцця».
Дасюль у Сібіры беларусы адзначаюць Багач, у якім цяпер удзельнічаюць любыя мясцовыя жыхары — рускія, казахі.
«Цяпер магчымасць [захоўваць самаідэнтыфікацыю] ёсць. Расійская дзяржава дае нам гэтую магчымасць. Ёсць грамадская суполка, ёсць сядзіба, субсідыі — ва ўмовах конкурсу. Калі ты перамог, то ў цябе ёсць грошы на праекты, каб захоўваць тут на Іркуччыне беларускую самабытнасць. Тут гэта так называецца — «самабытнасць», — кажа Ірына.
Святкаванне Багача ў Сібіры, 2022 год. Фота: Ганна Дыдзенка / Белорусы Прибайкалья, «Укантакце»
«Быць беларусам — пытанне экалагічнага стаўлення да сябе»
Агулам для таго, каб захаваць беларускасць так далёка ад радзімы, лічыць яна, трэба не ленавацца, а сама каштоўнасць гэтага — такая ж, як сачыць за сваім фізічным і ментальным здароўем.
«Быць беларусам — цяжкая праца. Трэба прыкладаць намаганні. Але гэта пытанне экалагічнага стаўлення да сябе. Таго, як мы дбаем пра сваё здароўе. Мы ж думаем, што ямо, дзе робім, як ставімся да свайго цела. Сюды ж можна дадаць і самаідэнтыфікацыю — хто ты, чым цікавішся, адкуль твой род».
Некаторых яе аднагодкаў у Іркуцку бацькі стараліся «гвалтоўна» прывучыць да беларускай культуры. Аднак гэта не спрацавала.
«Некаторых маіх сяброў беларушчынай перакармілі. Цяпер гэтыя людзі выраслі і шарахаюцца ад беларускага цэнтра. Таму трэба даваць дыстанцыю.
Таксама трэба прызнаць: я не ведаю беларускай мовы, літаратуры, але зараз буду вывучаць. Я дарослай вывучу, і дзецям прыйдзецца вывучаць. Дзеці ўсё памятаюць».
Хацела пераехаць жыць у Беларусь, але…
Доўгі час Ірына хацела пераехаць жыць у Беларусь, але гэтага так і не сталася праз побытавыя цяжкасці.
«Я ўсё прыязджала-прыязджала, хадзіла на моладзевыя тусы. Для сябе вырашыла, што, калі нейкі беларускі хлопец (пажадана з прозвішчам на -іч) закахаецца ў мяне, прапануе мне сваю руку і сэрца, тады я там застануся. Так не сталася. Дый няма кватэры, няма заробку па такой спецыяльнасці, якой бы можна было зарабляць сабе на жыццё. Цяпер на Байкал прыязджаюць людзі з Беларусі, якія працуюць на фрылансе, яны сабе могуць дазволіць тут адпачыць. Але я гэтага эканамічнага пытання так і не вырашыла. Пераклала эквівалент свайго заробку ў Беларусі [у культурніцкай сферы] і не зразумела, як бы я на яго жыла».