«Праз пакаленне ў Афрыцы будзе нараджацца палова ўсіх дзяцей свету». Чаму Паўднёвая Карэя вымірае і чым цікавы прыклад Ізраіля

Дэмограф Аляксей Ракша ў інтэрв'ю ютуб-каналу «вДудь» расказаў, у якіх краінах добра з нараджальнасцю, чаму выміраюць Японія і Паўднёвая Карэя і як Іспанію выратавала іміграцыя.

Дэмограф Аляксей Ракша. Скрын відэа: vdud / YouTube

Чаму старое насельніцтва — гэта дрэнна для краіны?

Вядомы расійскі дэмограф Аляксей Ракша разважаў пра праблему старэння насельніцтва з прычыны нізкай нараджальнасці.

У такіх краінах змяншаецца рабочая сіла і колькасць спажыўцоў. Нават пры росце прадукцыйнасці працы агульны эканамічны масіў не расце, бо няма «свежых мазгоў» і «свежых здзяйсненняў». Паколькі спажыўцоў менш, замежным і ўласным кампаніям менш сэнсу выходзіць на рынак, што пагаршае стартавыя ўмовы.

Ілюстрацыйны здымак. Фота: «Наша Ніва»

Яшчэ адна сур’ёзная праблема — велізарная нагрузка на пенсійную сістэму, якая прымушае павышаць падаткі і пенсійны ўзрост. Гэта стварае замкнёнае кола. Плюс да гэтага, узнікае палітычны дысбаланс.

Як тлумачыць Ракша, «чым большая доля пажылых людзей, тым большая доля людзей галасуе за тыя партыі, якія абяцаюць ім бязбедную старасць і высокія пенсіі. А на гэта трэба шмат грошай. А скарбонка не гумовая…». І грошы даводзіцца забіраць, напрыклад, ад падтрымкі маладых сем’яў з дзецьмі.

У Беларусі яркім прыкладам быў нядаўні канфлікт вакол будаўніцтва дзіцячага садка ў Брэсце, дзе пенсіянеры выступалі супраць.

Дзе нараджаюць менш за ўсё ў свеце?

Па словах Ракшы, ультранізкая нараджальнасць (менш за 1,3 дзіцяці на жанчыну) называецца «пасткай нізкай нараджальнасці».

Такія паказчыкі цяпер назіраюцца ў Сінгапуры, Тайландзе, Тайвані, Кітаі (дзе каля 1,0), Паўднёвай Карэі, Японіі, а таксама ў такіх краінах Еўропы, як Польшча, Эстонія, Латвія, Літва, Фінляндыя, Грэцыя, Іспанія, Італія, Мальта, Андора, Манака. У адным шэрагу з імі Канада.

У Беларусі гэты каэфіцыент па ацэнках экспертаў складае 1,08.

Згодна з распаўсюджанай гіпотэзай, пасля падзення індэкса нараджальнасці ніжэй за 1,3 вярнуцца назад вельмі цяжка, бо ў грамадстве пачынае распаўсюджвацца «маладзетная культура». Людзі адвыкаюць ад наяўнасці дзяцей, і пачынаецца стыгматызацыя.

Тым не менш ёсць дзве краіны, якія апускаліся ніжэй за 1,3, але здолелі адтуль вынырнуць і пакуль не вярнуліся ўніз: Расія і Венгрыя.

Прычына — вельмі шчодрая дэмаграфічная палітыка. Як даводзіць эксперт, мацярынскі капітал за другое дзіця ў Расіі быў эфектыўнай мерай, у той час як падтрымка за першае дзіця правалілася.

Еўропа вымірае?

Нараджальнасць сёння падае ва ўсім свеце, пры гэтым павялічваецца працягласць жыцця і зніжаецца смяротнасць. У выніку насельніцтва старэе. Еўропа проста апынулася першай на гэтым шляху.

Прычына ў тым, што Еўропа як лідар прагрэсу ў эпоху індустрыяльнай рэвалюцыі (у прыватнасці, Вялікабрытанія, Нідэрланды) пачала гэты працэс раней за ўсіх.

Гэтыя змены былі абумоўленыя двума дэмаграфічнымі пераходамі.

Першы пачаўся ў Францыі ў канцы XVIII стагоддзя. Яго сутнасць у тым, што адбыўся пераход ад раўнавагі высокай смяротнасці і высокай нараджальнасці, калі вялікая колькасць нараджэнняў кампенсавала вялікую смяротнасць, да мадэлі нізкай смяротнасці і нізкай нараджальнасці.

Да XIX стагоддзя ён ахапіў Еўропу, а да пачатку XX стагоддзя — усе развітыя краіны. Сёння ён дасягнуў нават найбольш адсталых краін Афрыкі. Пры гэтым, як сцвярджае дэмограф, хаця тэарэтычна павінна была наступіць новая раўнавага, яна не сфармавалася.

Другі дэмаграфічны пераход пачаўся ў 1960‑х гадах у ЗША і Фінляндыі. Ён характарызуецца разрывам сувязі паміж сексуальнымі, сямейнымі і рэпрадуктыўнымі паводзінамі. Гэта азначае, што секс, шлюб і нараджэнне дзяцей перастаюць быць жорстка звязанымі нормамі. У грамадстве дапускаецца і не асуджаецца шматварыянтнасць: дзеці па-за шлюбам, шлюб без дзяцей, секс па-за шлюбам і гэтак далей.

Пераход хутка ахапіў Заходнюю Еўропу ў 1970-я, Паўднёвую Еўропу ў 1980-я, Усходнюю Еўропу ў 1990‑я і часткова Лацінскую Амерыку ў 2000-я. Ён дагэтуль адсутнічае прыкладна ў паловы насельніцтва свету.

Дэмограф падкрэслівае, што нізкая нараджальнасць не роўная другому пераходу. Напрыклад, у 1930‑я гады ў шматлікіх еўрапейскіх краінах нараджальнасць ужо была нізкай (ніжэй за 2,1), але паколькі практычна ўсе людзі ўступалі ў шлюб і мелі дзяцей, гэта яшчэ не лічылася гэтым пераходам. Цяпер, аднак, другі пераход адбыўся ва ўсёй Еўропе.

Як даводзіць Ракша, многія краіны, дзе нараджальнасць ніжэйшая за 2,1 дзіцяці на жанчыну, у будучыні будуць выміраць, асабліва без міграцыі. Такіх краін ужо большасць у свеце, але Еўропа пачала раней за ўсіх, і тут гэты працэс зайшоў далей.

Чаму трэба нараджаць 2,1 дзіцяці?

Дэмограф тлумачыць, што для простага ўзнаўлення насельніцтва (каб яно заставалася на ранейшым узроўні) каэфіцыент нараджальнасці павінен складаць прыкладна 2,1 дзіцяці на жанчыну.

Лічба 2,1 неабходная з дзвюх асноўных прычын. Па-першае, праз біялагічны дысбаланс палоў, бо разлік нараджальнасці вядзецца па дзяўчынках, але ў прыродзе нараджаецца больш хлопчыкаў. У норме, калі няма селектыўных абортаў, на 100 дзяўчынак нараджаецца прыкладна 105—106 хлопчыкаў. Такім чынам, ужо выходзіць 205—206 дзяцей на 100 жанчын.

Па-другое, дадатковая частка (0,1) уключае невялікую папраўку на смяротнасць, якая адбываецца ад моманту нараджэння дзіцяці да таго моманту, калі яно само дасягне сярэдняга рэпрадуктыўнага ўзросту (прыкладна 30 гадоў для жанчын).

Такім чынам, 2,0 дзіцяці патрэбныя для замяшчэння бацькоў, а 0,1 — гэта статыстычная папраўка, якая ўлічвае перавагу ў нараджэнні хлопчыкаў і раннюю смяротнасць.

Ілюстрацыйны здымак. Фота: «Наша Ніва»

Як іміграцыя выратавала Іспанію?

Дэмограф прыводзіць Іспанію як цікавы прыклад краіны, якая прайшла праз рэзкі дэмаграфічны абвал, але здолела кампенсаваць яго з дапамогай асаблівага тыпу міграцыі.

У час праўлення Франка Іспанія была вельмі кансерватыўнай каталіцкай краінай, якую нават называлі «каталіцкай Саудаўскай Аравіяй». У гэты перыяд нараджальнасць трымалася на высокім узроўні (каля 2,7—2,8 дзіцяці на жанчыну) пры дастаткова нізкай смяротнасці і высокай працягласці жыцця.

Аднак пасля смерці Франка і ўступлення ў Еўрасаюз пачалося абвальнае падзенне нараджальнасці. З канца 1980‑х гадоў і амаль да мінулага ці пазамінулага года Іспанія мела адну з самых нізкіх нараджальнасцяў сярод буйных краін Еўропы.

На змяненне тэндэнцыі паўплывала палітыка, якую краіна пачала праводзіць яшчэ ў пачатку 2000‑х гадоў. У той час Іспанія адкрыла шлюзы для міграцыі і прыняла больш за 10 мільёнаў чалавек. Сярод буйных краін Еўропы Іспанія стала лідарам у колькасці мігрантаў на душу насельніцтва.

Барселона. Фота: «Наша Ніва»

Ключавы фактар, па словах Ракшы, у тым, што

Іспанія была адзінай краінай, дзе большасць мігрантаў былі культурна блізкія да мясцовага насельніцтва. Гэта былі ў асноўным мігранты з Лацінскай Амерыкі — каталікі, яны размаўлялі на іспанскай мове. Дзякуючы гэтай культурнай блізкасці мігранты значна лепш упісаліся ў грамадства, чым, напрыклад, сірыйцы ў Германіі ці Швецыі. Гэта дазволіла пазбегнуць вялікіх праблем.

У выніку ўрад сацыялістаў скарыстаўся гэтым прытокам на карысць эканомікі, якая атрымала штуршок. Дэмограф сцвярджае, што эканоміка Іспаніі цяпер адчувае сябе нашмат лепш, чым у іншых еўрапейскіх краінах, дэманструючы рост каля 3% за год, а насельніцтва працягвае павялічвацца за кошт міграцыі.

Нягледзячы на агульны поспех краіны, у ёй існуюць рэгіёны глыбокай дэпапуляцыі. Моладзь пакідае дэпрэсіўныя горныя вобласці, дзе няма добрай працы, і з'язджае ў буйныя гарады. Старыя, якія менш мабільныя, застаюцца і спрабуюць падтрымліваць гаспадарку.

Самыя праблемныя краіны Еўропы

Ракша падкрэслівае, што ў многіх краінах Еўропы дэмаграфічныя праблемы абумоўлены не столькі нізкай нараджальнасцю і смяротнасцю, колькі моцнай эміграцыяй.

Самыя вялікія праблемы ў гэтым кантэксце маюць краіны, адкуль з’ехала найбольшая колькасць людзей: Латвія, Балгарыя, Румынія, Боснія, Албанія.

Асабліва крытычная сітуацыя ў малых краінах. Па словах дэмографа, у Малдове з 1989 года з’ехала ледзь не палова насельніцтва.

Якія краіны з’яўляюцца лідарамі ў нараджальнасці

Па словах Ракшы, у адной Нігерыі нараджаецца дзяцей у паўтара раза больш, чым ва ўсёй Еўропе разам з Расіяй — каля 9 мільёнаў супраць каля 6 мільёнаў у год. Кожны пяты жыхар Афрыкі пражывае ў Нігерыі. Колькасць насельніцтва краіны — 240 мільёнаў чалавек.

У той жа час Нігерыя — гэта краіна з катастрафічнай беднасцю і велізарнай няроўнасцю. Ён ілюструе гэта нізкай працягласцю жыцця — па даных ААН, у Нігерыі гэта 55—56 гадоў. Для параўнання, у Кеніі гэты паказнік складае 67—68 гадоў.

Нігерыйскія дзеці. Фота: AP Photo / Sunday Alamba

Уся Афрыка ўжо нараджае амаль 50 мільёнаў дзяцей на год, што складае больш за траціну ўсіх дзяцей свету. 29 з 30 краін свету з самай высокай нараджальнасцю на адну жанчыну знаходзяцца ў Афрыцы. Ракша мяркуе, што праз пакаленне ў Афрыцы будзе нараджацца палова ўсіх дзяцей свету.

Калі не адбудзецца эканамічных зменаў, гэты масавы прырост непазбежна прывядзе да велізарнага наплыву тых, хто будзе спрабаваць трапіць у іншыя часткі свету.

Тры краіны, дзе з дэмаграфіяй усё выдатна

Дэмограф вылучае тры краіны, у якіх назіраецца здаровая дэмаграфічная сітуацыя, дзе спалучаюцца высокія паказнікі развіцця і ўзнаўлення насельніцтва.

Першай і самай паказальнай краінай ён называе Ізраіль. Там высокая нараджальнасць (2,9 дзіцяці на жанчыну), высокая працягласць жыцця і чысты міграцыйны прыток, бо іміграцыя (у асноўным за кошт вяртання яўрэяў) перавышае эміграцыю.

Ракша тлумачыць, што нават некансерватыўная частка насельніцтва Ізраіля мае больш высокую нараджальнасць, чым у аналагічных развітых краінах. Гэта адбываецца дзякуючы так званаму «сацыяльнаму заражэнню»: калі чалавек бачыць вакол сябе шматдзетных людзей, якіх ён лічыць часткай свайго грамадства, у яго падсвядома выпрацоўваюцца павышаныя рэпрадуктыўныя ўстаноўкі, і ён у сярэднім хоча мець больш дзяцей.

Дэмограф адзначае таксама Казахстан. У гэтай краіне працягласць жыцця вышэйшая, а смяротнасць ніжэйшая, чым у Расіі, а нараджальнасць дагэтуль трымаецца на высокім узроўні — вышэй за 2,1 дзіцяці на жанчыну. Як мяркуе Ракша, гэта звязана з тым, што ўзровень жыцця падняўся, але пры гэтым захаваліся традыцыі.

Казахскія дзеці. Фота: AP Photo / Ebrahim Noroozi

Трэцяй краінай з добрымі дэмаграфічнымі паказнікамі ён называе Манголію. Нараджальнасць тут параўнальная з казахстанскай, і працягласць жыцця таксама прыкладна такая ж.

Чаму Японія і Паўднёвая Карэя выміраюць?

У Японіі рэзка вырасла колькасць нападаў мядзведзяў на людзей. Аляксей Ракша сцвярджае, што гэта абсалютна дэмаграфічная, а не біялагічная праблема, паколькі больш за ўсё нападаў адбываецца там, дзе насельніцтва скарачаецца найбольш інтэнсіўна. Там, дзе дэпапуляцыя пачалася раней, мядзведзі хутчэй адвыклі ад прысутнасці чалавека і перасталі яго баяцца.

Па словах эксперта, Японія была адной з першых краін у свеце, якая сутыкнулася з нізкай нараджальнасцю. Ужо ў 1950‑х гадах паказнік складаў два дзіцяці на жанчыну, што па тых часах было адным з самых нізкіх у свеце.

Пажылыя японцы займаюцца ў парку. Фота: David Mareuil / Anadolu via Getty Images

Паколькі з таго часу прайшло больш за 70 гадоў (два з паловай пакаленні), Японія пастарэла настолькі, што цяпер вымірае рэкорднымі тэмпамі — амаль па мільёну чалавек у год. З медыянным узростам каля 50 гадоў яна з'яўляецца самай старой з буйных краін.

Ракша тлумачыць, што абвал нараджальнасці (паміж 1948 і 1956 гадамі) быў справакаваны паражэннем у вайне і наплывам заходніх каштоўнасцей і кантрацэпцыі.

Адной з галоўных прычын, чаму нараджальнасць не аднаўляецца, дэмограф называе слабую сацыяльную падтрымку ў Японіі і Паўднёвай Карэі. У гэтых усходніх грамадствах адсутнічае моцная сацыяльная дапамога, як, напрыклад, у Скандынавіі ці Францыі: дзіцячыя садкі ў Японіі дагэтуль платныя, а дэкрэтныя адпачынкі недастаткова добра аплачваюцца і не вельмі доўгія.

Сітуацыю пагаршае разбурэнне інстытута пашыранай сям’і: бабулі і дзядулі ўжо не могуць дапамагаць з унукамі, бо нуклеарная сям'я стала нормай, а старэйшае пакаленне само адыходзіць ад нарматыўных каштоўнасцей і жадае падарожнічаць і адпачываць.

У Паўднёвай Карэі сітуацыя яшчэ больш крытычная: нараджальнасць складае 0,8 дзіцяці на жанчыну, што з'яўляецца адным з самых нізкіх паказнікаў у свеце. Таму, як сцвярджае эксперт, Паўднёвая Карэя будзе выміраць хутчэй за Японію.

Прычыны тыя ж: мала сацыяльнай падтрымкі, жорсткая працоўная дысцыпліна і, што важна, каласальныя цэны на жыллё. Палова насельніцтва жыве ў Сеуле, дзе вельмі дарагая нерухомасць. Па словах дэмографа, «без нерухомасці дзеці ў сучасным свеце ўжо амаль не нараджаюцца ў большасці людзей. Гэта значыць, людзі хочуць спачатку мець лужок, а ўжо потым зайку».

Нягледзячы на доўгую закрытасць, і Японія, якая да нядаўняга часу заставалася самай закрытай краінай для мігрантаў сярод буйных і багатых краін свету, і Паўднёвая Карэя вымушаныя адкрываць вароты для мігрантаў з Паўднёва-Усходняй Азіі, Кітая і Індыі, каб хоць неяк кампенсаваць дэмаграфічныя страты.

Каментары да артыкула