Ruskamoŭnaja piśmieńnica vyjšła zamuž za biełarusa i skłała niezvyčajny słoŭničak jahonych słoŭ, jakich nikoli raniej nie čuła
Biełarusy ŭ kamientarach z zajzdrosnaj upartaściu dakazvajuć žančynie, što heta niebiełaruskija słovy.
Irena Kvaśnieŭskaja. Fota z sacsietak
Irena Kvaśnieŭskaja naradziłasia ŭ Polščy, ale paśpieła ŭ svoj čas pažyć u Rasii, Biełarusi i inšych savieckich respublikach. Irena haduje piaciora dziaciej, a taksama pačała pisać knihi na ruskaj movie.
Try hady tamu jana vyjšła zamuž za biełarusa, i za hety čas jaje słoŭnikavy zapas, jak jana sama pryznajecca, nievierahodna ŭzbahaciŭsia. Irena apublikavała ŭ Threads doŭhi śpis słoŭ, jakija pačuła ŭpieršyniu ad muža, z ułasnym tłumačeńniem ich značeńnia. Dopis užo sabraŭ bolš za piać socień kamientaryjaŭ — bolšaść ad biełarusaŭ, jakija taksama nie čuli nikoli bolšaść z hetych słoŭ.
Dla zručnaści my adaptavali biełaruskaje napisańnie słoŭ i, kali treba, supravadzili dadatkovymi kamientarami:
Kálečny — płochoj. Kaličny, kalič — słovy, jakija ŭtvoranyja ad słova «kaleka», zvyčajna imi apisvajuć ludziej, jakija robiać niešta jak kaleki, ci rečy, jakija majuć istotnyja defiekty. U ruskamoŭnych tekstach možna adšukać takoje słova, ale takoha pašyreńnia jak u biełaruskaj (i biełaruskim varyjancie ruskaj) jano nie maje.
Vachłak — niechorošij čiełoviek, niedotiepa. Biełaruskija słoŭniki dajuć nastupnaje tłumačeńnie: vachłák — nierastaropny, prastakavaty, a taksama nieachajny z vyhladu čałaviek. Nie vachłaki ž tut siadziać.
Čapušyła — strannyj čiełoviek. Niebiełaruskaje słova, jakoje pryjšło z turemnaha žarhonu, dzie aznačaje čałavieka nizkaha statusu.
Niamohły — «nu tut poniatno». Słaby, chvaravity.
Šmurdziak — niekačiestviennyj ałkohol. Žarhonnaje słova z ruskaj movy. Niadaŭna hetym słovam u Rasii nazyvali vino biełaruskaha raźlivu.
Byrła — niekačiestviennyj ałkohol. Hetaje słova, jakoje aznačaje tannaje pładova-jahadnaje vino, vidać, viadomaje paŭsiul.
Etykietka pładovaha napitku «Kryžačok».
Kryžačok — samohon. Kryžačok — marka tannaha biełaruskaha pładova-jahadnaha vina.
Płužara — sm. vachłak. Vidać, toje ž, što i płuhar, čałaviek, jaki staić za płuham. Płužaram ci prosta płuham nazyvajuć fizična mocnaha, ale prastakavataha chłopca, pieravažna ź siała. Ale ŭ biełaruskaj movie takoje słova nie zafiksavana.
Upłužyć — uhienatať. Płuhavać ci płužyć — značyć abhaniać, akučvać bulbu. Naturalna, što kali pierastaracca, to možna jaje ŭpłužyć.
Zasanić — usypiť. Słova viadomaje ŭ centralnaj Biełarusi i aznačaje 'zakałychać'.
Zalulać — ukačať. Ahulnaviadomaje biełaruskaje słova, jakoje aznačaje 'davieści da drymoty, da snu, lulajučy'.
Murzaty — čumazyj. Ahulnaviadomaje biełaruskaje słova, jakoje aznačaje čałavieka z zapeckanym, brudnym tvaram.
Bałebka — placiek. Blin, aładka, dranik. Vidać, niejkaje abłasnoje słoŭca, jakoje niezafiksavanaje ŭ słoŭnikach.
Rupjom — nastyrno. Rapjom — abłasnoje słova, jakoje aznačaje 'nieadčepna, nazojliva'. Kinucca rapjom — toje ž samaje, što i kinucca strymhałoŭ.
Palčatki — pierčatki. Ahulnaviadomaje biełaruskaje słova.
Zakareły — prikipievšij. Ahulnaviadomaje biełaruskaje słova.
Harancavać — horiačiťsia. Abłasnoje słova z Astravieckaha rajona. U słoŭnikach zafiksavana adzin prykład jaho ŭžyvańnia: harancavać jak Vinceś u tancy.
Rupić — «nie znajet, kak objaśniť». Rupić — heta forma rupieć, jakoje značyć turbavać, nie davać spakoju.
Pasah — pridanoje. Ahulnaviadomaje biełaruskaje słova.
Šałbabon — hołova kak bolšoj i niefunkcionalnyj priedmiet, tipa «bubien», a možiet byť tupoj čiełoviek. Heta abłasnoje słova, jakoje fiksujecca na paŭnočnym zachadzie Biełarusi. Šałbabon — heta dekaratyŭnaja abo prosta lubaja fasola.
Chudabździej — chudoj čiełoviek. Mienavita takoha słova słoŭniki nie fiksujuć, a voś rodnasnaje słova suchabździej u značeńni 'chudarlavy čałaviek' fiksavaŭ jašče Jaŭfim Karski.
Machłaty — nieopriatnyj. Machła, machłaty — heta biazdumny, vietrany čałaviek.
Piatrušycca — trachaťsia, voziťsia. Vidać, varyjant słova pieratrušvać — patresvać pieravaročvajučy, pieratrasać.
Pierakulicca — nakłoniťsia, pieriechiliťsia. Ahulnaviadomaje biełaruskaje słova.
Samatužna — samostojatielno. Ahulnaviadomaje biełaruskaje słova. Samatužny — heta toj, jaki vyrablajecca ŭručnuju abo maje adnosiny da vytvorčaści damašnim, ručnym, nie fabryčnym sposabam.
Kazyčyć — čiesať, kovyriať. Varyjant ahulnaviadomaha słova kazytać — vyklikać lohkaje niervovaje razdražnieńnie, datykajučysia da skury.
Knyr — čuvak. Ahulnaviadomaje biełaruskaje słova. Pieršapačatkova knyr — heta samiec śvińni, jakoha pakinuli dla atrymańnia patomstva. Paraŭnańnie z žyviołaj — adzin z samych papularnych sposabaŭ abrazić. U susiednich słavianskich movach jość anałahičnaje słova — ale va ŭsich jano hučyć jak knur i tolki ŭ biełaruskaj maje ŭnikalnuju ahałasoŭku, jakaja nie maje vytłumačeńnia.
Čarapan — prieniebriežitielnoje k mładšim, čuvak, soplak. Vyhladaje jak sučasnaje słenhavaje słova, jakoje pachodzić ad čerapa, jaki ŭ małych dziaciej niepraparcyjna vialiki adnosna astatniaha cieła. U dyjalektach ruskaj movy hetym słovam abaznačajuć hančara. Padobna da słova škiet, jaki taksama nazyvajuć małych chłopcaŭ.
Niadojšły — niedodiełannyj. Varyjant ahulnaviadomaha słova niadošły — kvoły, słaby, chvaravity.
Niaŭdały — nieudačnyj. Ahulnaviadomaje biełaruskaje słova.
Bimbos — vsie čto uhodno, biessmyślennyj čuvak. Varyjant abłasnoha słova bimbus — zdarovy, toŭsty, hultajavaty padletak.
Paciohany — potiertyj, potaskannyj. Varyjant ahulnaviadomaha słova paciahany.
Łachać — orať. Niahledziačy na toje, što siońnia hetaje słova ŭsprymajecca vyklučna jak sinonim da słoŭ śmiacca ci rahatać, utvaryłasia jano ad słova łajać, to bok kryčać na kaho-niebudź abraźlivymi słovami, tak što łachać — heta taksama 'plavuzhać, brachać, kazać niesuśviećcie'.
Ziavać — orať. Usio tak, ziavać — heta nie tolki paziachać, ale hučna kryčać, łajacca: «Čaho ty ziavajaš na ŭsio horła». A ziavasty čałaviek — kryklivy. U takim značeńni hetyja słovy najčaściej užyvajucca na ŭschodzie Biełarusi.
Hačka — sielskochoziajstviennoje orudije. Ahulnaviadomaje biełaruskaje słova, jakoje fiksujecca ad Paleśsia da Viciebščyny, jakoje čamuści nie ŭniesiena ni ŭ jakija słoŭniki, akramia dyjalektnych. Hačka — heta zvyčajnaja matyka.
Machlar — obmanŝik. Ahulnaviadomaje biełaruskaje słova.
Pucaty — ŝiekastyj (pucki — dietskije ŝiočki). Heta abłasnoje słova, jakoje fiksujecca na paŭnočnym zachadzie Biełarusi.
Piptučok (piptuk) — «niejasnaja chrień, obyčno ispolzujetsia v otnošienii mahnitnoho štiekiera, nippiela ili druhoho sojedinienija». Vidać, varyjant słova pipka, jakim abaznačajecca končyk čahości (ci mužčynski pałavy orhan).
Rastyka — kto-to niełovkij i biessmyślennyj. Heta, vidać, zapazyčańnie z ruskaj movy, bo biełaruskija słoŭniki takoha nie fiksujuć.
Akramia taho, ad muža Irena daviedałasia pra niekatoryja biełaruski prymaŭki:
«Pamiraj, a žyta siej», «pracujuć jak mokraje haryć», «što zharyć, toje nie zhnije», «jeść jak na płot viešaje», «ravie jak śvińnia ŭ płocie», «śpić jak pšanicu pradaŭšy», «čałaviek dobry, ale haŭnom sieryć», «nasilisia jak kamfar u bździnach», «hultaj za rabotu, mazol za ruku», «jak siarpom pa kiłach», «heta vam nie konikaŭ z haŭna lapić», «nie leź na dach, nie psuj hontu», «nosa nie dastać i sažniem», «haj šumić i futra zavaročvajecca».
«Heta nie biełaruskaja mova!»
Jak možna zdahadacca pa hieahrafii niekatorych abłasnych słoŭ, muž Ireny pachodzić z paŭnočna-zachodniaj Biełarusi, kolišniaj Vilenščyny. U kamientarach jana pryznajecca, što jaje muž nie ź vioski, a z Astraŭca.
Zrešty, ruskamoŭnyja biełarusy ŭ kamientarach uparta sprabujuć pierakanać Irenu, što takich słoŭ u biełaruskaj movie nie isnuje, bo jany nikoli ich nie čuli.
«Jak biełarus mahu skazać, što bolš za pałovu z hetaha abo lutyja vuzka rehijanalnyja štuki, abo naohuł vydumki vašaha muža», — kateharyčna zajaŭlajecca ŭ samym łajkanym kamientary pad dopisam.
«Heta nie biełaruskija, heta dyjalektnyja słovy ŭ bolšaści svajoj. Vierahodna, muž ź vioski?»
«Jak minčuk saraka hadoŭ skažu, što kala pałovy słoŭ čuju ŭpieršyniu».
«Da biełaruskaj movy amal usio heta nie maje nijakaha dačynieńnia».
«Ja z Hrodzienskaj vobłaści, ź vioski, i takoj biazhłuździcy ŭ žyćci nie čuła».
«Ja z Hrodna, ale viedaju tolki 30% z hetych słoŭ. Dumaju, što sprava nie ŭ vuzkim dyjalekcie.
Mabyć, u vašaha muža prodki roznych nacyjanalnaściaŭ, i ad kožnaha nabrali patrochu, a štości naohuł u baćkoŭskaj siamji vydumali».
«Sumieś polskaha i ŭkrainskaha dyjalektu prasočvajecca, ale mnohaje — prosta žarhanizmy».
Čamuści niekatorym z kamientataraŭ nie pryjšło navat u hałavu, što Irena, jakaja žyvie ŭ Polščy, zdoleła b paznać polskija zapazyčańni, kali b jany byli ŭ jaho movie.
32 z 39 pryviedzienych słovaŭ adnaznačana apaznajucca jak biełaruskija, niasłenhavyja i niežarhonnyja. Ź ich tolki 6 źjaŭlajucca vyrazna abłasnymi, a astatnija šyroka raspaŭsiudžany na terytoryi Biełarusi.
Možna zrazumieć, što słovy padadzieny ŭ ruskim varyjancie, biez kantekstu, z prykładnym pierakładam, a tamu, naturalna, možna nie razumieć ich značeńnie. Ale ž apaznać mnohija vielmi prosta — dzieści znajomyja asnovy, a dzieści samo hučańnie padkazvaje značeńnie: pucatym moža być tolki niešta nadźmutaje, a absalutna zahadkavymi słovami bimbos i šałbabon, viedajučy łohiku biełarusaŭ, mahli nazvać tolki niejkich hultajoŭ dy niebarakaŭ.
Kudy źnikła moŭnaja intuicyja biełarusaŭ? Ci viedańnie biełaruskaj movy navat u vioskach dajšło da takoha farmalnaha ŭzroŭniu, što jaje bahataja leksika ŭžo nie raspaznajecca vucham jak sapraŭdnaja, a hučyć jak tarabarščyna?
Słoŭničak nieviadomaha ŭradženca Astraŭca, jaki akazaŭsia nośbitam sapraŭdnaha moŭnaha skarbu, daje nahodu zadumacca pra toje, kolki sapraŭdnych biełaruskich słoŭ my ŭžyvajem u ruskaj movie, navat nie viedajučy, što jany buduć niezrazumiełymi niebiełarusam — murzaty, zakareły, kaličny, — a taksama pryhadać pra toje, jakuju ŭnikalnuju moŭnuju spadčynu pakinuli nam našyja babuli i dziaduli. Kožny biełarus moža skłaści svoj taki słoŭničak i padzialicca im ź inšymi.