U Paŭdniovaj Azii mohuć uspychnuć vojny za reki
Źmianieńnie klimatu i rost popytu na enierharesursy mohuć pahoršyć supraćstajańnie za kantrol nad rekami ŭ adnym z samych hustanasielenych rehijonaŭ śvietu. Z padrabiaznaściami znajomić The Economist.
Chłopčyk pieraskokvaje praz raku ŭ harach Pamir. Afhanistan. Fota: Eric Lafforgue / Art in All of Us / Corbis via Getty Images
Palityka vakoł vialikich rek Paŭdniovaj Azii amal nikoli nie byvaje spakojnaj, ale apošnija miesiacy pakazali asablivuju stupień napružańnia. U kancy kastryčnika Afhanistan ahučyŭ płany budaŭnictva dambaŭ na race Kabuł, što vyklikała abureńnie ŭ susiedniaha Pakistana. Heta adbyłosia na fonie pamiežnych sutyčak pamiž krainami. Tym časam u Banhładeš tysiačy ludziej vyjšli na pratesty suprać, jak jany ličać, praźmiernaha ŭpłyvu Indyi na patoki raki Cista — prytoku Brachmaputry.
Sapraŭdnym tryhieram stała i indyjska-pakistanskaja historyja: Indyja paśla terakta ŭ Kašmiry ŭ krasaviku prypyniła dziejańnie Damovy ab vodach Inda 1960 hoda i da hetaha času jaje nie adnaviła. A jašče ŭ Ńju-Deli z tryvohaj sočać za płanami Kitaja pabudavać hihanckuju dambu na Brachmaputry ŭ Tybiecie — prykładna za 30 km ad indyjskaj miažy. Hety prajekt koštam 167 miljardaŭ dalaraŭ moža stać najbujniejšaj HES u śviecie. Nastupstvy dla krain, jakija znachodziacca nižej pa ciačeńni, a taksama dla ekałohii rehijona, mohuć być katastrafičnymi.
Na hetaj karcie paznačany isnujučyja damby (aranžavy koler) i tyja, što płanujucca, (čyrvony) u basiejnach rek (błakitny fon). Krynica: The Economist
Usie hetyja padziei śviedčać pra toje, što vodnaja palityka rehijona stanovicca ŭsio bolš niebiaśpiečnaj. Rost popytu na «zialonuju» elektraenierhiju padšturchoŭvaje krainy Paŭdniovaj Azii da pašyreńnia hidraenierhietyki. Adnačasova z hetym rastavańnie ledavikoŭ i źmieny klimatu robiać uzrovień vady niepradkazalnym, što pahražaje isnavańniu kala 2 miljardaŭ čałaviek.
Čamu vada stała važnym faktaram palityki
Try hałoŭnyja raki rehijona — Ind, Hanh i Brachmaputra — pačynajucca ŭ himałajskich ledavikach. Ind biare pačatak u Kitai, prachodzić praź indyjski Ładakch i sprečny Kašmir, a potym ciače pa Pakistanie da Aravijskaha mora. Brachmaputra taksama naradžajecca ŭ Kitai i ŭžo dalej prachodzić praź Indyju i Banhładeš. Niepał, choć i nie lažyć na Brachmaputry, znachodzicca ŭ vializnym basiejnie Hanh — Brachmaputra, što robić jaho častkaj ahulnaj vodnaj sistemy.
Taki «pieraplecieny» łandšaft patrabuje pastajannaha raźmierkavańnia i ŭzhadnieńnia vady — ale mienavita tut pačynajucca prablemy.
Rehijon pranizany starymi kanfliktami i sapiernictvam. Indyja i Pakistan dziesiacihodździami spračajucca za Kašmir. Indyja i Kitaj majuć vostryja pamiežnyja razychodžańni. Banhładeš i Niepał bačać u susiedziach — asabliva ŭ Indyi i Kitai — pahrozu praźmiernaha ŭpłyvu. U takoj atmaśfiery vada lohka pieratvarajecca ŭ ryčah cisku.
Pavodle danych Cichaakijanskaha instytuta (ZŠA), u pieryjad z 2019 pa 2023 hod u Paŭdniovaj Azii adbyŭsia 191 kanflikt, źviazany z vadoj. Bolš napružanaja situacyja nazirajecca tolki na Blizkim Uschodzie.
Damby jak simvał ułady
Budaŭnictva płacin stanovicca instrumientam hieapalityčnaha ŭpłyvu. Kitajskija damby ŭ Tybiecie dapamahajuć kantralavać niespakojny rehijon. Pakistan, pry padtrymcy Kitaja, buduje HES u kantralavanaj im častcy Kašmira, kab zamacavać svaje terytaryjalnyja pretenzii. U adkaz na kitajski prajekt na Brachmaputry Indyja płanuje ŭłasnuju mieha-dambu.
Hetaja honka ŭzbrajeńniaŭ infrastrukturaj stvaraje prablemy dla susiedziaŭ. Žychary Banhładeš časta skardziacca, što Indyja skidaje vadu sa svaich dambaŭ biez papiaredžańnia, vyklikajučy pavodki i chaos uniz pa ciačeńni.
Paŭdniovaja Azija — adzin z samych vodadeficytnych rehijonaŭ śvietu, ale popyt na vadu i enierhiju tolki raście. Urbanizacyja i bum data-centraŭ patrabujuć stabilnaj elektryčnaści. Hidraenierhietyka vyhladaje pryvabna, bo jana nie zaležyć ad sonca ci vietru.
Pakistan užo atrymlivaje piatuju častku elektryčnaści ad HES i płanuje pavialičyć hetuju dolu. Indyja maje namier pavialičyć svaje mahutnaści na 50% da 2032 hoda, razhladajučy budaŭnictva kala 200 novych dambaŭ. Niepał, jaki vyrablaje bolš enierhii, čym spažyvaje, pačaŭ ekspartavać liški ŭ Indyju i Banhładeš.
Nieabchodnaść dypłamatyi
Kab paźbiehnuć pramoha kanfliktu, nieabchodny dypłamatyčnyja kanały. Ekśpierty papiaredžvajuć: budaŭnictva dambaŭ bieź mižnarodnych damoŭ — heta pramy šlach da sprečak. Akramia taho, damby frahmientujuć reki i źniščajuć ekasistemy, što asabliva niebiaśpiečna ŭ dalikatnym klimacie Himałajaŭ.
Paskareńnie rastavańnia ledavikoŭ i źmiena charaktaru musonaŭ patrabujuć nie prypynieńnia starych pahadnieńniaŭ, a ich abnaŭleńnia.
Pramych vojnaŭ za vadu ŭ rehijonie pakul nie było. Krainy navat praciahvajuć abmien danymi: tak, Indyja ŭsio jašče pieradaje Pakistanu prahnozy pavodak. Adnak sistema kiravańnia rekami zastajecca chaatyčnaj mazaikaj dvuchbakovych damoŭ.
Na fonie źmianieńnia klimatu i enierhietyčnaha hoładu heta vielmi niebiaśpiečna.