Samaja biełaruskaja litara? U litoŭskaj movie kiryličnaja «ŭ» źjaviłasia raniej, čym u biełaruskaj
Litara «ŭ» daŭno ličycca simvałam biełaruskaj movy i navat maje svoj pomnik u Połacku. Adnak histaryčnyja krynicy śviedčać, što hety znak (razam z apostrafam u jakaści raździalalnika) byŭ raspracavany i aktyŭna ŭžyvaŭsia dla zapisu litoŭskaj movy kirylicaj jašče ŭ siaredzinie XIX stahodździa — trochi raniej, čym zamacavaŭsia ŭ sučasnym biełaruskim ałfavicie.
«Abieciele žiemajtiškaj-łѣtuviška…», abo Žamojcka-litoŭski bukvar, vydadzieny litoŭskaj kirylicaj u Vilni ŭ 1864 hodzie, źmiaščaje litaru «ŭ» na tytulnym arkušy
Na hety cikavy fakt źviarnuŭ uvahu historyk Aleś Bieły ŭ svaim telehram-kanale Gorliwy Litwin, spasyłajučysia na pracu litoŭskaha historyka Daryusa Stalunasa «Polšča ci Ruś? Litva ŭ składzie Rasijskaj impieryi» (2022).
Litoŭskaja kirylica: navošta jana była patrebna?
Źjaŭleńnie litary «ŭ» u litoŭskich tekstach było vynikam palityki Rasijskaj impieryi paśla zadušeńnia paŭstańnia 1863—1864 hadoŭ. Hienierał-hubiernatar Michaił Muraŭjoŭ i jaho pierajemnik Kanstancin Kaŭfman inicyjavali poŭnuju zabaronu litoŭskaha druku łacinkaj (spaudos draudimas).
Metaj było adarvać litoŭcaŭ ad polskaha kulturnaha ŭpłyvu i nablizić ich da rasijskaj kultury. Dla hetaha było vyrašana pieravieści litoŭskuju movu na kirylicu («hraždanku»). Adnak prosta ŭziać ruski ałfavit było niemahčyma — jon nie adlustroŭvaŭ fanietyčnych asablivaściej litoŭskaha maŭleńnia.
Chto prydumaŭ «ŭ»?
Cikava, što na pačatkovym etapie, jaki historyk Hiedrus Subačus nazyvaje «entuzijastyčnym pačatkam» 1864—1866 hadoŭ, u raspracoŭcy hrafiki dla novaj litoŭskaj piśmiennaści ŭdzielničali nie tolki ruskija čynoŭniki i linhvisty, ale i litoŭskaja intelihiencyja. Siarod ich vyłučajucca fiłołah Stanisłaŭ Mikucki, vydaviec Łaŭrynas Ivinskis, student Varšaŭskaj vyšejšaj škoły Tomas Žylinskis i braty Juška. Imi kiravali niekalki matyvaŭ.
Pa-pieršaje, heta ideja linhvistyčnaj «ekanomii». Jašče da paŭstańnia braty Antanas i Jonas Juška prapanoŭvali refarmavać piśmo tak, kab pieradavać adnolkavyja huki mienšaj kolkaściu znakaŭ, i madyfikavanaja kirylica z dyjakrytykaj mahła zdavacca im zručnym instrumientam dla standartyzacyi dyjalektaŭ.
Pa-druhoje, svaju rolu adyhrała śviadomaja antypolskaja pazicyja častki nacyjanalnaj elity, jakaja imknułasia admiežavacca ad polskaha daminavańnia ŭ kultury. Jak adznačaje Daryus Stalunas, łajalnaje staŭleńnie da kirylicy vyhladaje jak paśladoŭnaja prajava žadańnia dystancyjavacca ad palakaŭ: litoŭskija dziejačy spadziavalisia, što ŭradavaja padtrymka novaj azbuki paradaksalnym čynam dapamoža raźvivać ułasnuju litoŭskuju etnakulturu ŭ supraćvahu polskaj.
«Abieciele łѣtuviškaj-rusiška…» (Litoŭska-ruski bukvar), vydadzieny litoŭskaj kirylicaj u Varšavie ŭ 1865 h.
Dla pieradačy śpiecyfičnych litoŭskich dyftonhaŭ i hukaspałučeńniaŭ ruskich litar brakavała. Tamu refarmatary pajšli na śmiełyja inavacyi:
- Uviali litaru ŭ — dla abaznačeńnia druhoj častki dyftonhaŭ [au], [eu], [iau].
- Uviali litaru ô — dla dyftonha [uo].
- Zamianili ćviordy znak (') na apostraf (ʼ) — dla abaznačeńnia skaračeńniaŭ ci raździaleńnia prystaŭki i korania (naprykład: atjioti).
- Admovilisia ad litar, nie ŭłaścivych litoŭskaj fanietycy: y, f, ŝ.
«Abieciele łѣtuviškaj-rusiška…» (Litoŭska-ruski bukvar) vydańnia 1871 hoda.
Dzie heta možna pabačyć?
Litara «ŭ» aktyŭna vykarystoŭvałasia ŭ cełym šerahu vydańniaŭ taho času, jakija drukavalisia ŭ Vilni i Varšavie:
- «Abieciele žiemajtiškaj-łѣtuviška…» (Vilnia, 1864) — bukvar, stvorany S. Mikuckim.
- «Abieciele łѣtuviškaj-rusiška…» (Varšava, 1865) — varyjant, padrychtavany Tomasam Žylinskisam. U im taksama prysutničali i «ŭ», i apostraf.
- «Pasaka apie žuvinika ir žuviele» (Kazka pra rybaka i rybku) — pierakład Puškina, dzie taksama ŭžyvałasia novaja hrafika.
- «Aŭkŝieŭsies Ukazas apie Lemientoriškas Mokślinijčies Karalistieje Lenku» (Najvyšejšy Ukaz ab narodnych vučyliščach u Carstvie Polskim, Varšava, 1864) — aficyjnyja dakumienty taksama drukavalisia z vykarystańniem hetaj litary.
«Kazka pra rybaka i rybku» ŭ pierakładzie na litoŭskuju, zapisanaja kiryličnym ałfavitam
Čamu ekśpierymient pravaliŭsia?
Niahledziačy na linhvistyčnuju vynachodlivaść stvaralnikaŭ, «litoŭskaja kirylica» nie pryžyłasia. Litoŭcy ŭspryniali jaje jak instrumient rusifikacyi i hvałtu nad svajoj kulturaj. Sialanie nazyvali takija knihi «palicejskimi», palili ich abo admaŭlalisia kuplać.
U adkaz uźnik mahutny ruch knihanošaŭ, jakija kantrabandaj dastaŭlali z Uschodniaj Prusii (Małoj Litvy) knihi na litoŭskaj movie zvykłaj łacinkaj. Supraciŭ byŭ nastolki mocnym, što ŭ 1904 hodzie Rasijskaja impieryja była vymušana skasavać zabaronu.
Litara «ŭ» źnikła ź litoŭskaha ŭžytku razam z kirylicaj, ale da taho času ŭžo zaniała svajo miesca ŭ biełaruskim ałfavicie, dzie jana stała niezamiennym srodkam dla pieradačy ŭnikalnaj fanietyki biełaruskaj movy.
Ci zapazyčyli biełarusy «ŭ» u litoŭcaŭ?
Najaŭnaść litary «ŭ» u litoŭskich knihach 1860‑ch hadoŭ moža vyklikać dumku, što biełarusy paźniej prosta pieraniali hety znak. Adnak fakty śviedčać pra advarotnaje: biełaruskaja «ŭ» raźvivałasia samastojna i evalucyjanavała ź biełaruskaj łacinki.
Patreba ŭ asobnaj litary dla huka [w] (u nieskładovaje) naśpieła ŭ biełaruskaj movie daŭno. Pieršyja zaśviedčanyja vypadki vykarystańnia admysłovaha znaka siahajuć u siaredzinu XIX stahodździa. Jašče ŭ 1845 hodzie Habryel Asoŭski skarystaŭsia pravobrazam litary dla pieradačy replik biełaruskaha piersanaža ŭ ramanie «Tajamničaje damino». U 1846 hodzie Jan Čačot u brašury «Da milych mužyczkoú» paznačaŭ hety huk jak «ú». A etnohraf Alaksandr Rypinski ŭ knihach, vydadzienych u Łondanie ŭ 1853—1854 hadach, užo vykarystoŭvaŭ mienavita «ŭ».
Što tyčycca biełaruskaj kirylicy, to siudy «ŭ» trapiła nie paźniej za 1870 hod. Rasijski daśledčyk Piotr Biassonaŭ prapanavaŭ kambinacyju «u z brevisam» mienavita jak adpaviednik užo isnujučaj łacinkavaj «ŭ». U 1874 hodzie etnohraf Pavieł Šejn u knizie «Biełorusskije narodnyje pieśni» ŭžo paśladoŭna ŭžyvaje «ŭ» (naprykład: «a ŭziaŭ vutku, zaŭtra ranieńka»).
Takim čynam, źjaŭleńnie «ŭ» u biełaruskim ałfavicie — heta nie zapazyčańnie z «litoŭskaj kirylicy», a łahičny vynik pieranosu ŭ kirylicu hrafičnaj tradycyi, jakaja ŭžo skłałasia ŭ biełaruskaj łacincy ŭ siaredzinie XIX stahodździa. Litoŭski i biełaruski prajekty ŭ hetym sensie raźvivalisia paralelna, vyrašajučy padobnyja fanietyčnyja zadačy.