Rodnym bratam staražytnaj carkvy Navahrudka niečakana akazaŭsia chram z uźbiarežža Estonii — ale nievypadkova

Daśledčyki miarkujuć, što zamkavaja carkva na Navahrudskim zamku maje najbližejšyja pa architektury i pa časie anałahi daloka za miežami siońniašniaj Biełarusi.

Baročny chram na miescy zamkavaj carkvy ŭ Navahrudku na malunku Kanuta Rusieckaha. 1846. Fota: Wikimedia Commons

Na kanfierencyi «Vyniki archieałahičnych daśledavańniaŭ na terytoryi Biełarusi ŭ 2024 hodzie» zahadčyk adździeła archieahrafii Biełaruskaha NDI dakumientaznaŭstva i archiŭnaj spravy Valeryj Paźniakoŭ raskazaŭ pra Novaharodskuju zamkavuju carkvu i jaje miesca ŭ mižkulturnych suviaziach CHIII—XIV stahodździaŭ.

Na padstavie archieałahičnych danych staražytnuju carkvu ŭ Novaharodskim zamku pieršapačatkova datavali nie paźniej za XIV stahodździe. Na asnovie budaŭničaj techniki bolš vuzka — druhaja pałova CHIII — pieršaja pałova XIV stahodździa. Narešcie, «zychodziačy z histaryčnych abstavin» jaje datujuć časami vaładarańnia vialikaha kniazia Hiedymina ŭ 1316—1340 hadach.

Raskopki carkvy na dziacincy ŭ Navahrudku. Vid z uschodu

Viadoma, što prynamsi z XVII stahodździa jana nasiła imia Uśpienskaj. Na dumku Paźniakova, niama padstaŭ sumniavacca, što i ŭ raniejšyja časy jana nazyvałasia ŭ honar Uśpieńnia Praśviatoj Baharodzicy. Carkva šmat razoŭ pierabudoŭvałasia, u 1751 hodzie ŭžo baročny chram mocna paciarpieŭ ad pažaru. U pačatku 1870-ch hadoŭ carkvu razabrali na cehłu. Siońnia na Zamkavaj hary Navahrudka zachavalisia na hłybini bolš za adzin mietr tolki jaje fundamienty.

Adkrytaja ŭ chodzie restaŭracyjnych rabot na terytoryi Navahrudskaha zamka ŭ 1924—1928 hadach carkva była całkam raskapanaja Architekturnym atradam Navahrudskaj archieałahičnaj ekśpiedycyi Leninhradskaha adździaleńnia Instytuta archieałohii AN SSSR pad kiraŭnictvam Maryjany Maleŭskaj-Malevič. 

Carkva na dziacincy ŭ Navahrudku. Ahulny płan raskapanych kanstrukcyj

Pavodle budaŭničaj techniki pieršapačatkovaja novaharodskaja carkva maje paraleli z budaŭnictvam Vałynskaha kniastva. Maleŭskaja-Malevič spačatku šukała architekturnyja anałahi siarod małych chramaŭ Paŭdniovaj Rusi, u pryvatnaści, Čarnihava i Pierajasłava, paśla siarod vialikich połackich i smalenskich chramaŭ CHII stahodździa. 

Fiksacyjny płan muroŭ pieršapačatkovaj carkvy XIV stahodździa na dziacincy ŭ Navahrudku

Na dumku ž Paźniakova, bolš dakładnymi anałahami, jak u płanirovačnym rašeńni, tak i chranałahična, źjaŭlajucca chramy, uźviedzienyja daloka za miežami sučasnaj Biełarusi. 

Pieršy ź ich — chram u Novym Olhavym Haradku Razanskaha kniastva (ciapier vioska Nikicina Spaskaha rajona, za 960 km na ŭschod ad Navahrudka). Carkva ŭ płanie maje kvadrat, da jakoha z troch bakoŭ dałučajucca prytvory, z čaćviortaha boku — vyciahnutaja ŭzdoŭž apsida. Słupoŭ u carkvie nie było. 

Schiematyčny płan kaplicy Śviatoj Maryi ŭ Maholmie. Fota: Ancient and medieval architecture

Druhi anałahičny chram Paźniakoŭ znachodzić zusim u inšym, paŭnočnym kirunku. Heta kaplica Śviatoj Maryi, jakaja była pabudavanaja pad horadam Maholm (ciapier kala Viru-Nihuła, Estonija, za 650 km ad Navahrudka), jak miarkujecca, u pamiać ab Rakavorskaj bitvie 1268 hoda.

U toj bitvie sutyknulisia vojski noŭharadcaŭ i ich sajuźnikaŭ ź niamieckimi rycarami. Siarod udzielnikaŭ hetaj kampanii byŭ i kniaź Daŭmont, jaki byŭ vymušany pakinuć Vialikaje Kniastva Litoŭskaje ŭ čas baraćby za prastoł paśla śmierci Mindoŭha i byŭ pryniaty ŭ Pskovie.

Ruiny kaplicy Śviatoj Maryi ŭ Maholmie na malunku Karła fon Unhiern-Šternbierha. 1828. Fota: Ancient and medieval architecture

Adznačałasia, što hetaja kaplica ŭ Maholmie pabudavana «ŭ ruskaj maniery». U asnovie jaje płana — čatyrochvuholnik, da jakoha z dvuch bakoŭ dałučajucca prytvory, a z treciaha boku — kvadratnaja apsida. U XVI stahodździ kaplica była zakinuta i razburyłasia. Ruiny ciapier zakansiervavany. 

Jak piša Paźniakoŭ, historyki architektury bałtyjskich krain nieadnarazova ŭkazvali na staražytnaruskija karani kaplicy ŭvohule i jaje padabienstva da carkvy Novaha Olhava Haradka. Heta padabienstva dało mahčymaść sučasnym daśledčykam chranałahična zblizić dźvie pabudovy. Pavodle ich mierkavańnia, carkva ŭ Novym Olhavym Haradku pabudavana ŭ siaredzinie 1250-ch hadoŭ, mahčyma, majstrami smalenskaj budaŭničaj škoły. 

Addalenyja ŭpłyvy smalenskaj škoły dojlidstva zaŭvažajucca ŭ novaharodskaj zamkavaj carkvie. Takim čynam, vystrojvajecca chranałahičny šerah blizkich pa płanie pabudoŭ u troch vielmi addalenych miascovaściach. 

Uschodniaja ściana kaplicy Śviatoj Maryi kala Viru-Nihuła dobra zachavałasia i, na dumku historyka, moža dapamahčy ŭ adnaŭleńni vyhladu zamkavaj carkvy ŭ Navahrudku. Fota: triptoestonia

Trochmiernaja vizualizacyja ruin kaplicy Śviatoj Maryi kala Viru-Nihuła

Zachavanaja vyjava estonskaj kaplicy, zroblenaja ŭ XIX stahodździ, na dumku historyka, mahła b dapamahčy adnavić interjery i źniešni vyhlad zamkavaj carkvy na Navahrudskim zamku.

Kamientary da artykuła