Mahčyma, mienavita tut była viaźnica Kiejstuta. Archieołah pryadkryvaje sakrety Kreŭskaha zamka
Kreŭski zamak — adzin z klučavych siaredniaviečnych pomnikaŭ Biełarusi — u śviatle apošnich daśledavańniaŭ raskryvajecca z novych bakoŭ, razburajučy stereatypy pra svoj vyhlad i dajučy kaštoŭny materyjał dla razumieńnia suviazi palityčnych padziej z raźvićciom architektury i mastactva XIV stahodździa.
Archieołah Aleh Dziarnovič u padkaście Natatnik dzielicca važnymi adkryćciami i hipotezami pra sapraŭdnaje značeńnie zamka.
Hatyčny zamak ź vizantyjskim žyvapisam
Kali ŭ svoj čas u Kreŭskim zamku raspačalisia raskopki ŭ hałoŭnaj viežy-danžonie, archieołah Aleh Dziarnovič apynuŭsia na dobra znajomym miescy: u 1989 hodzie, jašče studentam, jon pracavaŭ tut u ekśpiedycyi Ihara Čarniaŭskaha. Ciapier jamu samomu treba było raskryvać novy płast historyi zamka.
Vieža-danžon była apošniaj abarončaj linijaj zamka, u joj harnizon moh jašče moža trymacca, kali astatni zamak paŭ. Ale heta nie tolki fartyfikacyjny, ale i pradstaŭničy abjekt.
«Vidavočna, što tut, u muravanym pamiaškańni ź piečkami i sklapieńniami, žyli sami ŭładalniki — Alhierd ci Jahajła», — tłumačyć historyk.
Sapraŭdnaj siensacyjaj stali znachodki manumientalnaha ścienapisu, stvoranyja ŭ technicy al secco, kali farba nanosicca na suchuju tynkoŭku.
«Heta ŭnikalny mastacki pomnik, — tłumačyć Dziarnovič. — U 2012 hodzie my dastali 2000 frahmientaŭ, i jašče stolki ž u 1980-ch. Ahułam užo 4000 kavałkaŭ. I, pavodle maich prahnozaŭ, moža być jašče 4000 — u zavale cokalnaha jarusu».
Frahmienty roznyja: ad kavałkaŭ farby da antrapamorfnych vyjaŭ, na jakich vyrazna bačnyja čyjeści vočy. Usio heta abrynułasia razam sa sklapieńniami, kali ŭ siaredzinie XV stahodździa zamak byŭ spaleny vojskam Śvidryhajły padčas baraćby za ŭładu. Kali viežu-danžon adnaŭlali, hetyja zavały nie stali raźbirać — ciapier heta sapraŭdnaja znachodka dla archieołahaŭ.
Asobnaj źjavaj stali sami sklapieńni. Archieołahi adšukali ślady taho, jak u danžonie draŭlanyja pierakryćci byli pierarobleny na muravanyja sklapieńni z centralnym słupam. I hetaja składanaja inžyniernaja kanstrukcyja ŭ XIV stahodździ była redkaj navat u muravanych kaściołach.
Litoŭskaja kaleha, daśledčyca vizantyjskaj spadčyny Hiedre Mickunajcie, padkazała, što mnohija kaścioły histaryčnaj Litvy da kanca XV stahodździa nie mieli sklapieńniaŭ — tolki draŭlanyja pierakryćci.
«A tut u Krevie — u XIV stahodździ — źjaŭlajucca vielmi rannija sklapieńni. I na tabie, heta ŭžo poŭny ŭnikum, jany raśpisanyja ścienapisam!»
Na tle zaniapadu freskavaha žyvapisu ŭ Kijevie i Paŭnočna-Uschodniaj Rusi paśla manholskaha našeścia, kreŭskija rośpisy — sapraŭdny fienomien.
U XIV stahodździ freskapisańnie jašče isnavała ŭ Pskovie i Noŭharadzie, ale ŭ Krevie freski źjavilisia ŭ śvieckim, a nie sakralnym budynku. Dziarnovič ličyć, što inicyjataram hetaj unikalnaj mastackaj prahramy byŭ sam kniaź Alhierd.
Znajści freski — tolki pačatak. Najbolšaja składanaść — adnavić, nie majučy nijakich padkazak pra pieršapačatkovy vyhlad. Dziarnovič adznačaje: sučasnyja technałohii, jak 3D-skanavańnie i ałharytmy, mohuć u budučyni dapamahčy adnavić stračany žyvapis. «Heta fantastyčny siužet dla ŭsioj biełaruskaj kultury».
Most pamiž kulturami
Adna z hałoŭnych hipotez pachodžańnia kreŭskich fresak, jakoj trymajecca Aleh Dziarnovič — pryjezd arcieli mastakoŭ z Pskova ci Ćviary razam z kniahiniaj Uljanaj, druhoj žonkaj Alhierda. U Pskovie zachavałasia vizantyjskaja tradycyja rośpisu, jakaja źnikła ŭ inšych ziemlach Rusi paśla manholskaha našeścia.
Adna z začepak — vysokaja jakaść tynkoŭki, dziakujučy jakoj mastaki amal nie vykarystoŭvali biełuju farbu, bo sama tynkoŭka davała idealna bieły fon. Heta asablivaść supadaje z technikaj, viadomaj u Pskovie.
«Hatyčny zamak ź vizantyjskim žyvapisam. Taki sintez dla mianie — heta mietafara ŭsioj našaj kultury», — kaža Dziarnovič.
Hetuju kulturnuju liniju Dziarnovič praciahvaje da syna Uljany i Alhierda — Jahajły, jaki paśla Kreŭskaj unii staŭ karalom polskim. Mienavita razam ź im i jaho dvarom, pavodle archieołaha, tradycyja vizantyjskaha ścienapisu pačała pranikać u Polšču.
«Vy zajdzicie ŭ kaplicu Śviatoj Troicy ŭ Lublinskim zamku, tam navat namalavany taki partret Jahajły, na jakim jon vyhladaje jak Hieorhij Pieramožca. Nu, tolki što niama cmoka. U kafiedry na Vavieli ŭ Krakavie taksama źjaŭlajucca voś takoha kštałtu freski. A ŭsio heta pačynajecca tut, u Krevie».
Ścienapis u Krevie akazvajecca nie prosta łakalnaj mastackaj źjavaj, a važnym źvianom u maštabnym pieranosie kulturnych tradycyj, što adbyŭsia dziakujučy matrymanijalnaj stratehii Hiedyminavičaŭ. Heta jašče raz paćviardžaje, što Kreva — miesca ŭnikalnaje nie tolki z palityčnaha i histaryčnaha punktu hledžańnia, ale i z kulturnaha.
Čas źbirać freski
«Freskami my źbirajemsia zaniacca, ale tolki kali zmožam vykapać usiu viežu», — padkreślivaje Dziarnovič. Jon adznačaje, što pierad daśledčykami prajekt vialikaj składanaści i finansavaj vahi, i zaklikaje da dziaržaŭnaj padtrymki:
«Ja budu pisać, ahitavać, kantaktavać… Ale heta vartaja hulnia. Heta supierunikalna — i nie tolki dla Biełarusi, jak vyśviatlajecca».
Paraŭnańnie z zamiežnym dośviedam padkreślivaje składanaść zadačy. Dziarnovič zhadvaje, jak u Litvie pry restaŭracyi Miednickaha zamka pasprabavali adnavić freski, ale atrymałasia, pa jaho słovach, «absalutna nie toje»: fantazii ŭ reniesansnym duchu, jakija nie mieli ničoha supolnaha z archieałahična viadomym aryhinałam.
Tamu ŭ Krevie chočuć dziejničać aściarožna: vystavić aryhinalnyja frahmienty, prydatnyja dla ekspazicyi, i pasprabavać adnavić asobnyja sceny. Kab zrazumieć, jak moža vyhladać navat frahmient takoj sceny, Dziarnovič śpiecyjalna jeździŭ u Pskoŭ, u Śviatajanski manastyr.
«Ja raniej usprymaŭ niejkija plamy jak niešta zahadkavaje. A potym zrazumieŭ: heta častka vopratki. I tady ŭsio skłałasia. Etałonnyja prykłady vielmi važnyja».
Pakul hałoŭnaja meta daśledčykaŭ — zachavać freski i jak maha paŭniej vyvučyć ich, u tym liku z chimičnaha punktu hledžańnia. Siarod pryjarytetnych napramkaŭ — analiz pihmientaŭ, u tym liku pravierka hipotezy pra najaŭnaść na rośpisach redkich i kaštoŭnych złučeńniaŭ, takich, jak jehipieckaja siniaja. Ale zaniacca hetym hruntoŭna stanie mahčymym tolki paśla taho, jak budzie zdabyty i apracavany poŭny masiŭ materyjału.
Viaźnica Kiejstuta i ŭcioki Vitaŭta
Inšym važnym adkryćciom raskopak stała znachodka arsienała: u zamkavym zavale byli vyjaŭleny dziasiatki arbaletnych bałtoŭ. Bałty lažali kampaktna, pobač z frahmientami tkaniny i drobnymi pradmietami, što moža śviedčyć pra isnavańnie asobnaha schovišča abo skryni sa zbrojaj i padšturchoŭvaje i da inšych vysnoŭ.
«Usio pakazvaje na toje, što ŭ sutareńniach mahła znachodzicca viaźnica. Nie śćviardžaju, što Kiejstut siadzieŭ mienavita tut, ale jon moh siadzieć — miesca adpaviadaje. Pobač — častka arsienała, a vyšej — dva žyłyja jarusy, raśpisanyja ścienapisam», — kaža Dziarnovič.
Archieałahičnyja adkryćci ŭ Krevie nie adbyvajucca ŭ izalacyi ad histaryčnaj tradycyi. Daśledčyki pastajanna supastaŭlajuć letapisnyja źviestki z materyjalnymi znachodkami. Adno ź jarkich paćviardžeńniaŭ — apovied pra ŭcioki Vitaŭta ź viežy.
Letapisy śćviardžajuć, što Vitaŭt źbieh praz bajavuju halereju, i architektura danžona padkazvaje, što heta mahčyma: uvachod u viežu znachodziŭsia tolki na ŭzroŭni treciaha jarusu, źnizu vychadu nie isnavała.
Kab pakinuć pamiaškańnie, treba było padniacca pa muravanaj vintavoj leśvicy i trapić mienavita na bajavuju halereju — adtul i adbyŭsia ŭciok.
Lehiendarnyja kielmy
Razam z dakumientalnym płastom archieołahi ŭličvajuć i miascovyja lehiendy. Adna ź ich, zapisanaja Fiodaram Pakroŭskim jašče ŭ XIX stahodździ, raspaviadaje pra dvuch bratoŭ-vołataŭ, što budavali Kreŭski i Miednicki zamki, pierakidvajučysia pamiž imi kielmami. I ŭ 2012 hodzie, padčas rasčystki zavału la zamkavaj ściany, była znojdziena ciažkaja žaleznaja kielma, zakansiervavanaja i pieradadzienaja ŭ Smarhonski muziej.
Jaje znachodka vyklikała niekalki hipotez. Pa-pieršaje, instrumient mahli prosta zhubić — žaleza ŭ siaredniavieččy było kaštoŭnaściu, tamu vypadkova stračanyja pradmiety — redkaść. Pa-druhoje, mahčymy varyjant budaŭničaj achviary, kali ŭ ścianu zakładali niešta značnaje.
Kielma była znojdziena mienavita ŭ zabutoŭcy pamiž ścienami, u płastach cehły i roščyny, što padvyšaje vierahodnaść druhoha tłumačeńnia — dla siaredniaviečnaha čałavieka taki žest moh być całkam naturalnym, asabliva kali havorka išła pra adkaznaje budaŭnictva.
Małaja brama
Adno z najvažniejšych techničnych adkryćciaŭ apošniaha raskopačnaha etapu datyčycca tak zvanaj małoj bramy Kreŭskaha zamka — prachodu, raźmieščanaha na supraćlehłym ad hałoŭnaj bramy baku. Doŭhi čas jaje isnavańnie zastavałasia hipatetyčnym: nazvy bram nie zachavalisia ŭ aŭtentyčnych krynicach, a ŭsie prajekcyi i rekanstrukcyi hruntavalisia na starych fotazdymkach i ahulnaj łohicy płaniroŭki. Prajekciroŭščyki prykładna łakalizavali jaje miesca, ale tolki raskopki dali kančatkovy adkaz.
Padčas razborki zavałaŭ, što pravodzilisia pad archieałahičnym nahladam, daśledčyki vyjšli na cikavy śled — kulamiotny stoł časoŭ Pieršaj suśvietnaj vajny. Heta była bietonnaja placoŭka z pazami pad kulamiot Maksima — śviedku abarončych dziejańniaŭ kajzieraŭskich vojskaŭ, jakija ŭtrymlivali zamak z vosieni 1915 da lutaha 1918 hoda. Na supraćlehłym baku frontu, za Juravaj haroj, znachodzilisia rasijskija pazicyi.
Vykarystańnie kajzieraŭcami zamkavaj bramy jak ahniavoha punkta stała klučom da dakładnaha vyznačeńnia jaje pieršapačatkovaha raźmiaščeńnia. Archieołahi vyjavili, što bietonnaja kulamiotnaja placoŭka była zroblena niepasredna ŭnutry nižniaj častki hetaj bramy.
U vyniku, supastaŭlajučy archieałahičnyja danyja i fotazdymki z pačatku XX stahodździa, daśledčyki zmahli skarektavać i navukova ŭdakładnić jaje łakacyju z dakładnaściu da niekalkich mietraŭ.
Ślady zabytaj vajny
Adnym z najbolš dyskusijnych aśpiektaŭ restaŭracyi Kreŭskaha zamka stała dylema: što my adnaŭlajem — siaredniaviečny abjekt ci śviedčańni XX stahodździa? Archieołahi ličać, što kaštoŭnymi źjaŭlajucca ŭsie słai, bo zamak — heta šmatsłajovy pomnik, dzie kožnaja epocha pakinuła svoj śled.
Na terytoryi dvara zachavalisia varonki ad snaradaŭ, što zastanucca jak častka łandšaftu. Znojdzienyja taksama askołki, hilzy, žaleznyja kanstrukcyi — śviedki abarony, jakuju trymała kajzieraŭskaja armija z 1915 da 1918 hoda. Siarod redkich znachodak — vajskovaja śmietnica.
Taki padychod da Pieršaj suśvietnaj adkryvaje ceły napramak «archieałohii vajny», jaki dazvalaje pakazvać padziei niepasredna ŭ aŭtentyčnym kantekście. I heta moža stać asnovaj dla budučaj ekspazicyi ŭ Krevie — biez štučnaj ramantyzacyi, ale z histaryčnaj praŭdaj.
Treciaja vieža
Vyjaŭleńnie treciaj viežy źmianiła ŭjaŭleńnie pra Kreŭski zamak. Treciaja vieža złučałasia ź inšymi častkami muravanaj halerejaj, a ściany byli zabudavany kamiennymi budynkami. Pobač vyjaŭleny padmurki haspadarčych pabudoŭ, a ŭvieś kompleks mieŭ hidratechničnuju sistemu.
Raniej zamak razhladaŭsia jak «folksburh» — vialikaja aharodžanaja prastora, dzie ŭ vypadku niebiaśpieki mahło chavacca miascovaje nasielnictva razam z haspadarkaj. Ale raskopki pakazali: zamak vykonvaŭ i reprezientacyjnuju funkcyju i byŭ asabistym damienam Alhierda i Jahajły, u toj čas jak damieny Vitaŭta i Kiejstuta byli ŭ Trokach i Harodni.
Zhadki pra viežu byli jašče ŭ 1938 hodzie na płanie architektara V. Abuchoviča, jaki, vierahodna, abapiraŭsia na kansiervacyjnyja pracy 1929—30-ch.
U 1942-m, padčas akupacyi, litoŭskija architektary z hienieralnaj akruhi Litva, u jakuju trapiła i Kreva, taksama zafiksavali jaje frahmient — redki vypadak dakumientavańnia pomnikaŭ u vajenny čas. Ciapier hetyja danyja paćvierdžanyja archieałahična.
Z 2025 hoda iduć raskopki, u tym liku zimoj z aciapleńniem hruntu. Siarod apošnich znachodak — łaha XIV stahodździa daŭžynioj 4 mietry, jakaja patrabuje kansiervacyi.
Płany
Architektura Kreŭskaha zamka akazałasia značna składaniejšaj i bahaciejšaj, čym mierkavali raniej. Ministerstva kultury padtrymlivaje ideju muzieifikacyi treciaj viežy i adkryćcia jaje jak ekspazicyjnaha abjekta. Kali pracy pojduć pavodle płana, u nastupnym siezonie vieža budzie całkam raskryta i padrabiazna vyvučana.
Ci aznačaje heta finał raskopak? Nie. Muzieifikacyja treciaj viežy — tolki etap, asnoŭnyja pracy jašče napieradzie — u danžonie. Mienavita tam zachoŭvajecca asnoŭnaja masa fresak, jakija nieabchodna raskapać i daśledavać. I nie treba zabyvać, što pad zavałami mohuć čakać novyja adkryćci — usio pakazvaje na toje, što tut, u sutareńniach, najbolš vierahodna, i ŭtrymlivali kaliści Kiejstuta.
Na raskopkach u Kreŭskim zamku znajšli niekalki kukuciaŭ. Što heta takoje?
Archieołahi paćvierdzili: U Kreŭskaha zamka była treciaja vieža
Na Viciebščynie pradajuć unikalnuju siadzibu, pa prajekt jakoj haspadary jeździli ŭ dalokuju Brytaniju
Biełaruś — nie ŭskraina, a centr jeŭrapiejskaj historyi, śćviardžaje historyk Cimaci Snajder
Ciapier čytajuć
Aryštavany viadomy nieŭrołah Rusłan Badamšyn. Jon byŭ na chatniaj chimii16
Kamientary