«Łukašenka ŭjaŭlaje, što Polšča mahła b admovicca ad padtrymki biełaruskaj apazicyi ŭ abmien na Pačobuta. Hetaha nie budzie»
Žurnalist i aktyvist polskaj mienšaści ŭ Biełarusi Andžej Pačobut atrymaŭ premiju Sacharava za svabodu dumki. Adnym z tych, chto pradstaŭlaŭ palitźniavolenaha na mierapryjemstvach u Jeŭraparłamiencie byŭ były deputat Siejma Robiert Tyškievič. U razmovie ź biełaruskimi žurnalistami jon parazvažaŭ, čamu Łukašenka nie vyzvalaje palitviaźnia i što musiać rabić Polšča i Jeŭrasajuz va ŭmovach, kali Vašynhton zaklučaje ździełki ź Minskam.
Robiert Tyškievič amal 20 hadoŭ byŭ deputatam polskaha Siejma. Miž inšym, jon kiravaŭ parłamienckaj hrupaj pa spravach Biełarusi, zajmaŭsia padtrymkaj biełaruskaj apazicyi i abaronaj pravoŭ polskaj mienšaści ŭ Biełarusi.
Dva hady tamu jon pakinuŭ Siejm. Ciapier Tyškievič pracuje ŭ kancylaryi Sienata, dzie adkazvaje za adnosiny z polskaj dyjasparaj. Dniami ŭ Strasburhu były deputat byŭ adnym z pradstaŭnikoŭ Andžeja Pačobuta na cyrymonii ŭručeńnia premii Sacharava.
Darečy, Tyškievič i sam pa maładości traplaŭ za kraty za žurnalistyku. U 1980‑ia ŭ rodnym Biełastoku jon redahavaŭ padpolny moładzievy časopis, dvojčy siadzieŭ u turmie. Ale palityk kaža, što niemahčyma paraŭnoŭvać Polšču ŭ časy vajennaha stanu i sučasnuju Biełaruś.
— My, palaki, razumiejem, što nie budzie pieramohi demakratyi biez volnaha słova. Spačatku pavinna być mahčymaść kamunikacyi pamiž ludźmi pa-za kantrolem režymu. Pavinna być niezaležnaja infarmacyja, publicystyka, debaty. A arhanizavać heta va ŭmovach tatalitarnaha pryhniotu, jaki my majem ciapier u Biełarusi, možna vyklučna ŭ kanśpiratyŭnych abo emihracyjnych umovach.
My aktyŭna karystalisia padtrymkaj našaj emihracyi, dziejničajučy ŭ padpolli «Salidarnaści». Dziakujučy hetamu «Salidarnaść» zmahła pratrymacca hetyja 8 hadoŭ u vielmi ciažkich umovach i pry žorstkich represijach, choć treba padkreślić — jany absalutna nie byli takimi ciažkimi, jak siońnia ŭ Biełarusi. Heta nieparaŭnalna.
Toje, što siońnia ŭ Biełarusi — heta stalinskija represii. U časy vajennaha stanovišča ŭ Polščy vynosilisia prysudy na 3—4 hady, 6 hadoŭ — heta było absalutnaje vyklučeńnie, i jany potym chutka skaračalisia pa amnistyi.
Tyja drakonaŭskija pakarańni, jakija vynosiacca ŭ Biełarusi — heta časy stalinizmu. Tamu tak, my ŭ Polščy viedajem, majem heta ŭ kryvi, nakolki važnaje volnaje słova i što z hetaha ŭsio pačynajecca.
— Čamu dla Łukašenki tak pryncypova nie vypuskać Andžeja Pačobuta?
— Ciažka ŭleźci ŭ hałavu dyktatara, ale vidavočna, što Andžej Pačobut staŭ nie tolki palitviaźniem №1 dla Łukašenki, ale i zakładnikam №1. Bo Łukašenka stavicca da palitviaźniaŭ jak da zakładnikaŭ. Čamu Andžej zastaŭsia ŭ turmie i nie byŭ vyzvaleny razam z hrupaj z 123 palitviaźniaŭ? Mnie zdajecca, tut jość dźvie pryčyny.
Pieršaja — jon nie tolki žurnalist, ale i lidar polskaj mienšaści. Heta sihnał ad Łukašenki hetaj amal paŭmiljonnaj supolnaści: «Nie ŭmiešvajciesia ŭ baraćbu ź sistemaj, siadzicie cicha, budźcie pakorlivymi, bo inakš vas čakaje taki ž los». Vidać, jon ličyć, što jašče nie čas pasyłać sihnał hetaj supolnaści, što ciažkija represii skončylisia.
Ale jość i druhaja pryčyna: aktyŭny ŭdzieł Polščy ŭ padtrymcy biełaruskaha hramadstva, biežancaŭ, apazicyi i baraćba z režymam. Jon choča, kab Andžej byŭ zakładnikam mienavita ŭ adnosinach z Polščaj. Jon zachoŭvaje hetuju kartu dla pieramoŭ z Varšavaj i, vierahodna, ujaŭlaje, što Polšča mahła b admovicca ad padtrymki biełaruskaj apazicyi ŭ zamien na vyzvaleńnie Andžeja. My, viadoma, hetaha nie zrobim — jašče i tamu, što sam Andžej hetaha nie zachacieŭ by.
Jon užo amal piać hadoŭ pasyłaje nam z turmy sihnał, što kaštoŭnaści važnyja. Kab jon chacieŭ, jon by napisaŭ prašeńnie ab pamiłavańni, i jaho b demanstratyŭna i z fanfarami vyzvalili. Ale jon pakazvaje nam, što treba trymacca pryncypaŭ, inakš usio rassyplecca.
U Polščy bolš za 150 tysiač biełaruskich biežancaŭ, bolš za 12 tysiač studentaŭ, šmat palityčnych i hramadzianskich arhanizacyj. Heta nie źmienicca. Polšča budzie akazvać samuju mocnuju padtrymku strukturam volnaj Biełarusi siarod usich krain Jeŭropy.
— Moža być, Łukašenka čakaje čahości kankretnaha ad Polščy?
— My b chacieli, kab Polšča i Biełaruś byli narmalnymi susiedziami. Navat pry ŭsich adroźnieńniach, elemientarnyja pryncypy pavinny vykonvacca, i jany nie padlahajuć abmierkavańniu. Pierš za ŭsio, ludzi pavinny vyjści z turmaŭ. Jak kažuć pra mirnyja pieramovy: spačatku spynieńnie ahniu, potym možam razmaŭlać. Tut taja ž situacyja: spačatku vypuścicie ludziej, a potym možam pačać dyjałoh.
Ja nie vieru ŭ ździełki (Tyškievič tut vykarystoŭvaje słova deals. — NN) z dyktataram. Jon vyzvalaje 123 čałavieki, a za apošnija miesiacy bolš za 150 trapili ŭ turmu. Rachunak sychodzicca. Jon hatovy znoŭ pradavać ludziej u zamien na admienu sankcyj na haz ci bienzin, a potym zakryje jašče sotniu-druhuju. Takaja ździełka ničoha nie mianiaje ŭ sistemie. Nie mianiajecca represiŭnaść, nie mianiajucca zakony. Pa-raniejšamu možna sieści za dopis u sacsietkach ci za fota z demanstracyi. Turmy pracujuć.
Vyklik u tym, jak zapuścić praces libieralizacyi i viarnuć situacyju choć by da ŭzroŭniu 2020 hoda. Dla mianie da 2020 hoda ŭ Biełarusi byŭ aŭtarytarny režym, a paśla 2020 — tatalitarny. Tam niama nijakich praviłaŭ. Siońnia vypuskajuć, zaŭtra sadziać — heta varjactva. My rady kožnamu vyzvalenamu i ŭdziačnyja amierykancam za pieramovy, ale ŭśviedamlajem, što sistema nie źmianiłasia.
— Što ŭ hetych umovach, kali Vašynhton zaklučaje ździełki ź Minskam, musiać rabić Polšča i Jeŭrasajuz?
— Hladzicie: my adkryli punkty propuska nie ŭ miežach niejkaj uhody, a tolki tamu, što praz paśladoŭnuju palityku i budaŭnictva aharodžy biaśpieki na ŭschodniaj miažy my damahlisia taho, što niezakonny mihracyjny cisk źniziŭsia. U miežach hetaj hibrydnaj vajny biełaruskim słužbam i firmam, źviazanym z režymam, stała niavyhadna dastaŭlać hetych mihrantaŭ, bo jany nie spraŭlalisia z tym, kab prapichvać ich na toj bok.
I ciapier, možna skazać, jany sami pryjšli da vysnovy, što Polšča nie dazvolić stvaryć tam mihracyjny šlach, ale Polšča taksama nie budzie vieści pieramovy pra toje, paŭstanie hety šlach ci nie. Heta značyć, my pavinny zaścierahčysia, i pahladzicie, jaki vynik. A vynik taki, što punkty propusku byli adkrytyja, dziakujučy čamu ludziam stała praściej— heta zaŭsiody važna, kab zvyčajnym ludziam było lahčej jeździć na pracu, u škołu, va ŭniviersitet. Pry hetym mihracyjny cisk ciapier značna, značna mienšy, čym byŭ — jon nieparaŭnalna mienšy ŭ paraŭnańni z tym, što było jašče paŭhoda tamu.
Tamu ja liču, što pierš za ŭsio patrebna paśladoŭnaść u adnosinach da režymu, heta značyć demanstracyja ćviordaści. Paśladoŭnaść — heta niaspynny cisk i pasyłańnie sihnałaŭ pra hatoŭnaść: kali vy budziecie pavodzić siabie naležnym čynam, kali ludzi buduć vyzvalenyja, my zmožam sieści i razmaŭlać pra narmalizacyju situacyi z Polščaj, z Zachadam, ź Jeŭrapiejskim Sajuzam. Ale heta nieabchodnaja ŭmova.
Taksama patrebnyja ciarpieńnie i čas, bo tut čas taksama adyhryvaje rolu. Siońnia Łukašenka vielmi niepakoicca, što jaho niama za stałom pieramovaŭ ab mirnym pahadnieńni pamiž Rasijaj i Ukrainaj. Jon vielmi hetaha baicca i razmaŭlaje pra heta z amierykancami. Jon baicca, ci budzie jon dalej patrebny Pucinu. Jon ža padtrymaŭ Pucina ŭ ahresii, a ciapier usie pieramovy iduć za jaho śpinaj. Jon nie viedaje, pra što jany damoviacca, jakuju ŭhodu jany ŭ svaju čarhu zaklučać i dzie budzie miesca Łukašenki ŭ hetaj uhodzie. Jon zusim nie ŭpeŭnieny ŭ tym, što ź im budzie dalej.
Tamu, na maju dumku, treba być paśladoŭnymi, treba akazvać cisk, treba prytrymlivacca pryncypaŭ i patrabavać vykanańnia absalutna minimalnych patrabavańniaŭ — vyzvaleńnia źniavolenych. Adnačasova treba padtrymlivać niezaležnyja arhanizacyi, ŚMI i ŭsie instytuty biełaruskaj hramadzianskaj supolnaści, jakija dziejničajuć siońnia pa-za miežami Biełarusi, bo ŭ samoj krainie niama ŭmoŭ dla ich pracy.
My viedajem z našaj ułasnaj historyi, nakolki važna zachoŭvać hetuju aktyŭnaść. Niezaležnyja ŚMI, tyja 12 tysiač maładych biełarusaŭ, jakija vučacca ŭ Polščy — heta moža być elita budučaj volnaj dziaržavy. Tamu my dapuskajem ich da navučańnia: choć biełaruski bok u adnabakovym paradku razarvaŭ pahadnieńnie z Polščaj ab pryznańni dypłomaŭ i siertyfikataŭ, Polšča jaho zachavała. Tamu kožny biełaruski abituryjent moža padać dakumienty na padstavie biełaruskaha atestata, i jon budzie pryznany.
Tak što heta taksama śviadomy vybar z našaha boku, i druhi bok heta bačyć. My ličym, što ŭsia Jeŭropa pavinna vystajać u hetym. Zakančeńnie vajny va Ukrainie moža vielmi mnohaje źmianić. Heta moža stać «aknom historyi» dla źmien, jakija nam siońnia ciažka adnaznačna pradbačyć, ale da hetych źmien treba być hatovymi.
Kamientary