Літаратура66

Певень ці пятух, валошка ці васілёк, ровар ці веласіпед, шашок ці тхор? І сотні іншых цікавых прыкладаў

«Як гавораць беларусы» — невялікае па аб’ёме выданне, якое расказвае пра дыялектныя асновы мовы, найярчэйшыя асаблівасці гаворак Беларусі і тое, як людзі гавораць тут і цяпер, піша Зося Лугавая.

«…з якога боку ні разглядай беларускую мову, заўсёды знойдзецца нешта адметнае і своеасаблівае, што не дазволіць засумнявацца ў даўнасці яе ўзнікнення і працягласці існавання» — такім рэзюмэ сканчае кнігу аўтар. А я з гэтага пачну. 

«Як гавораць беларусы» — невялікае па аб’ёме выданне, якое расказвае пра адметныя рысы сучаснай беларускай літаратурнай мовы, яе дыялектныя асновы і найярчэйшыя асаблівасці гаворак Беларусі. Варта, аднак, усведамляць, што кніга прызначаная для шырокага кола чытачоў, і адмыслоўцам тут усё і так будзе вядома. Але калі вам раптам трэба хуценька пераканацца (альбо пераканаць кагосьці), што беларуская — не амаль тое самае, што расейская, украінская ці польская, альбо — што можна казаць як ровар, так і веласіпед, і як валошка, так і васілёк, то гэтая кніга — тое, што трэба. 

Аўтар пачынае з базавых асаблівасцяў беларускай мовы ў параўнанні з расейскай і ўкраінскай. Унікальную літару ў, бадай, назаве кожны школьнік. Да яе дадаецца заўсёды цвёрды гук «р», а таксама дзеканне і цеканне.

Сярод цікавых для мяне фактаў было тое, што татары, якія пачалі сяліцца на тэрыторыі сучаснай Беларусі з XIV стагоддзя, мелі ў сваім алфавіце адмысловыя сімвалы для перадачы мясцовых «дзь» і «ць». Яны ўласцівыя толькі беларускай арабіцы: у іншых мовах, якія карыстаюцца арабскім алфавітам, такіх літар няма.

Акрамя асаблівасцяў ёсць і супадзенні, але часцей яны тычацца беларускай і ўкраінскай моў. Так, у нашых мовах слова «дзверы» выключна множнага ліку, а ў расейскай такога абмежавання няма: могуць быць і «двери», і «дверь». Словы «шафа» і «шыпшына» ва ўкраінскай і беларускай жаночага роду, а «мазоль», «накіп» і «сабака» — мужчынскага. У рускай мове — наадварот. Тое ж адбываецца і на ўзроўні канструкцый. Ажаніцца з кім? Захварэць на што? Смяяцца з каго? Дзякаваць каму? Такія канструкцыі збліжаюць беларускую з украінскай, але адасабляюць яе ад расейскай мовы, дзе «женятся на ком-то», «болеют чем-то», «смеются над кем-то» и «благодарят кого-то». Але ёсць і канструкцыі, якія розняцца ва ўсіх трох мовах: напрыклад, «узяць пад увагу принять во внимание взяти до уваги»

Другі раздзел кнігі — пра дыялектную аснову беларускай мовы. Тут мне было цікава даведацца, што нарматыўнымі не заўсёды становяцца формы максімальна пашыраныя ў гаворках. Напрыклад, мужчынскі род слова «яблык» стаў нарматыўным пры тым, што ніякі род («яблыка») быў больш распаўсюджаным.

Часам аднолькава пашыранымі з’яўляюцца некалькі формаў і тады абедзве трапляюць у слоўнік. Так сталася з формамі валошка/васілёк, ровар/веласіпед, шашок/тхор. Бывае і так, што ў слоўнік трапляюць адны і тыя ж словы, але з розным націскам: доўгі/даўгі ці асенні/восеньскі

Але ёсць і пашыраныя ў гаворках словы, замест якіх у якасці нарматыўных былі абраныя іншыя формы. Чаму? Бо яны былі ў большай ступені падтрыманыя пісьменнікамі, журналістамі, навукоўцамі. У якасці прыкладу Вадзім Шклярык прыводзіць словы «зязюля», «качка» і «певень», якія сталі нарматыўнымі, замест «кукушка», «вутка», «пятух», што таксама пашыраныя ў гаворках.

Адно што мне, як простаму абывацелю, не хапіла тлумачэнняў: як усё ж тое ці іншае слова трапляе ў слоўнік? Як навукоўцы робяць выбар? Бо з тых прыкладаў, што прыводзіць аўтар, складваецца ўражанне, што адзінай сістэмы няма альбо яна — не відавочная. 

Самым цікавым аказаўся трэці раздзел — пра асаблівасці сучасных гаворак Беларусі. Бо тут можна прыгадаць, як гавораць у вашых родных мясцінах ці як кажуць сваякі і знаёмыя з іншых куткоў краіны. Я, напрыклад, пазнала «чобаты» і «куры́цу» маёй бабулі з поўначы і здзівілася заходнебеларускім «ганавіцам».

А ці ведаеце вы, як называюць у розных мясцінах буйныя цёмна-сінія ягады, шырока вядомыя як дурніцы? На поўначы і паўночным захадзе гэта п’яніцы (з націскам ці на першы, ці на другі склад), на паўднёвым захадзе гэты лахіны або лахачы (што нагадвае ўкраінскае слова лохина), у цэнтральнай частцы Беларусі — бугаі, а на паўднёвым усходзе — буякі. І гэтая апошняя форма трапіла ў слоўнікі разам з дурніцамі. 

Калі вы шмат карыстаецеся беларускай мовай, то напэўна не аднойчы сустракалі форму дзеясловаў «ямо» і «дамо» (і іх эквіваленты — «ядзім» і «дадзім»). Мне гэтыя формы, прызнаюся, таксама даспадобы, і час ад часу я іх ужываю.

Ілюстрацыі для выдання зрабіла выдатная мастачка Надзея Леановіч. Шмат хто, напэўна, бачыў ейныя яркія і запамінальныя карціны з менскімі будынкамі і вуліцамі. Для гэтага выдання Надзея намалявала пятнаццаць важных архітэктурных аб’ектаў — ад Сафійскага сабора ў Полацку і Фарнага касцёла ў Навагрудку да царквы ў Сынкавічах і сядзібы Плятэраў у Заполлі. 

Гэтая невялікая кніга падарыла мне прыемнае адчуванне беларускай мовы як вельмі жывога арганізма. Складанага, зменлівага, непаўторнага. Ёсць кнігі і слоўнікі, а ёсць жыццё. Усё яшчэ ёсць. І мы да яго спрычыняемся, калі штодзень гаворым па-беларуску. 

Дарэчы, калі ёсць жаданне крыху больш заглыбіцца ў тэму, то амаль на кожнай старонцы кнігі ёсць QR-коды са спасылкамі на карты з акадэмічных «Дыялекталагічнага атласа беларускай мовы» і «Лексічнага атласа беларускіх народных гаворак», за якія навукоўцы атрымалі Дзяржаўную прэмію Беларусі, а таксама на вершы беларускіх класікаў як прыклады выкарыстання пэўных словаў. 

Вадзім Шклярык. «Як гавораць беларусы». Выдавецтва «Тэхналогія», 2024 год. Ілюстрацыі Надзеі Леановіч.

Каментары6

  • Ёсік
    03.06.2024
    А я набыў некалькі асобнікаў, кошт 10 рублёў, але добры падарунак тым, хто цікавіцца мовай, А не сыходзіць у га.но ад беларускага слова.
  • 03.06.2024
    Бусел , ботян , лялека ( магчымыма нейдзе і аіст ) беларусам ў любым кутке ( павеце ) зразумела ))) Тым і адрозніваецца мова ад " языка ". Тоеж тычацца шмат іншах назваў рэчаў , жівел ,дзеянняў і .... іншага. Бо язык - гзта дзеля пераштурхованья ежі ў роце, а мова існуе як сродак для думак , пачутьяў , мар , намеру ... і інш .
    Ўсё гэта вельмі цікава пачуть ішае назвы з дзяцінства знаёмых сутнастей ,

    P.S.
    Шкадуйтя за трасянку )
  • Ігрэк
    03.06.2024
    Дакладна не ровар і не веласіпед! Ёсьць аўтахтоннае беларускае слова для гэтай прылады: ЛЕСАПЕТА.
    А ўвогуле трэба будзе пазбаўляцца ад маскалізмаў і паланізмаў.

Студэнт гістфака БДУ, якога катавалі ў міліцыі падчас пратэстаў. Расказваем пра загінулага каліноўца Аляксандра Сераду12

Студэнт гістфака БДУ, якога катавалі ў міліцыі падчас пратэстаў. Расказваем пра загінулага каліноўца Аляксандра Сераду

Усе навіны →
Усе навіны

Ваяроў беларускага батальёна «Волат» прымусова пераводзяць у іншыя падраздзяленні18

Лукашэнка: Ніякай вайны з Еўропай Пуцін не плануе. Калі б планаваў — я б дакладна ведаў13

Зяленскі: Курская аперацыя выканала сваё заданне4

Праз тры месяцы пасля вызвалення з наваполацкай калоніі памёр былы палітвязень. Яму было 485

Беларускі фермер паказаў, як трымерам рыхтуе клубніцы да сезону — мільёны праглядаў

У AirPods плануюць дадаць сінхронны пераклад размовы

Лукашэнка пра Зяленскага: Валодзя як сын мне быў, але паступіў як гніда32

Генштаб УСУ абверг заяву Трампа аб «акружэнні ўкраінскіх войскаў»2

Чалы аналізуе задачы, якія Лукашэнка паставіў новаму ўраду3

больш чытаных навін
больш лайканых навін

Студэнт гістфака БДУ, якога катавалі ў міліцыі падчас пратэстаў. Расказваем пра загінулага каліноўца Аляксандра Сераду12

Студэнт гістфака БДУ, якога катавалі ў міліцыі падчас пратэстаў. Расказваем пра загінулага каліноўца Аляксандра Сераду

Галоўнае
Усе навіны →

Заўвага:

 

 

 

 

Закрыць Паведаміць