Jak pomniki rusifikujuć Biełaruś? Padliki pra toje, kolki pomnikaŭ pryśviečanyja savieckaj historyi, a kolki — nacyjanalnaj
Instytut «Palityčnaja śfiera» prezientavaŭ svajo daśledavańnie «Pomniki Minska i vobłaściaŭ: ci adpaviadajuć jany nacyjanalnaj historyi i što kažuć pra ŭzrovień rusifikacyi?». Pry metu i vysnovy pracy raspaviali jaje aŭtary dyrektar «Palityčnaj śfiery» Andrej Kazakievič i historyk Andrej Mastyka, piša «Biełsat».
«Vidavočny pravał u historyi da XIX stahodździa»
Daśledavańnie biełaruskich pomnikaŭ «Palityčnaj śfiery» padzielenaje na dźvie častki. Pieršaja pravodziłasia jašče ŭ 2023 hodzie — heta było vyvučeńnie pomnikaŭ abłasnych centraŭ. Sioleta daśledavańnie było pašyranaje na Minsk, i dalej płanujecca dałučyć da jaho bolš drobnyja biełaruskija harady. <…> źbirali infarmacyju z adkrytych krynic — dzie znachodzicca pomnik, čamu ci kamu pryśviečany, kali byŭ ustalavany, i analizavali heta», — raspavioŭ Andrej Kazakievič.
U Miensku byli praanalizavanyja 765 abjektaŭ, u piaci abłasnych centrach — 868.
Akazałasia, što bolšaść pomnikaŭ, što ŭ Minsku, što ŭ rehijonach (choć u rehijonach krychu mienš) pryśviečanyja histaryčnym postaciam i padziejam XX stahodździa. U Minsku takich miemaryjałaŭ 86,7% ci 663 abjekty. Usie astatnija pieryjady historyi pradstaŭlenyja słaba: najnoŭšy čas ad atrymańnia Biełaruśsiu niezaležnaści — 5,9% (45 pomnikaŭ), XIX stahodździe — 3,9% (30 pomnikaŭ), časy da XIX stahodździa — 3,5% (27 pomnikaŭ).
«U Minsku vidavočny absalutny pravał u tym, što datyčyć pomnikaŭ pieryjadu da XIX stahodździa, i ŭ paraŭnańni z abłasnymi centrami, i z tym, kolki hetym pieryjadam advodzicca miesca ŭ historyi, u padručnikach, u roznych dyskusijach. U Minsku niama nivodnaha pomnika, jaki b byŭ niepasredna pryśviečany pieryjadu Połackaha kniastva ci choć niejkamu połackamu kniaziu», — kaža Andrej Kazakievič.
Bolšaść pomnikaŭ, jakija datyčać pieryjadu da XIX stahodździa, pryśviečanyja kultury — litaratury, muzycy, knihadrukavańniu, fiłasofii (Kiryły Turaŭskamu). Na druhim miescy — relihijnyja pomniki. Za imi sa značnym adryvam idzie historyja epochi VKŁ i raniejšaja. I majecca adzin pomnik vajenna-palityčnamu dziejaču staražytnaha pieryjadu historyi, ale ruskamu — Alaksandru Nieŭskamu. Kali jaho ŭstaloŭvali, to kazali pra toje, što žonka Nieŭskaha była ž biełaruskaj, maŭlaŭ, jość niejkaja suviaź ź Biełaruśsiu, adnak ahułam hety pomnik — heta vidavočna ruski ŭpłyŭ i ruskaja pamiać, zaznačajuć daśledčyki.
«Pomniki Puškinu jość amal u kožnym bujnym horadzie»
U pomnikach, pryśviečanych XIX stahodździu, stanoviacca bahaciejšymi ŭpłyvy roznych histaryčnych naratyvaŭ. Ale, choć my bačym ukrainski, polki kanteksty, hałoŭnym zastajecca rasijski.
«U abłasnych centrach u pomnikach, pryśviečany XIX stahodździu vidavočnaje daminavańnie rasijskaha histaryčnaha naratyvu. <..> Heta pomniki Hohalu, Puškinu — jany jość amal u kožnym bujnym horadzie, i t.p. U Minsku hetaja prajava kałanijalnaha rasijskaha ŭpłyvu, što datyčyć XIX stahodździa, značna mienšaja. Naprykład, z adnosna novych pomnikaŭ u Minsku — pomnik vyrazna biełaruskim kulturnickim dziejačam Maniušku i Duninu-Marcinkieviču, ustanoŭleny ŭ 2016 hodzie», — kaža Andrej Mastyka.
Adnak u toj ža čas pomnikaŭ kłasikam biełaruskaj litaratury vielmi mała, pačynalnikam, jak Dunin-Marcinkievič — adzinki. Čaściej ušanoŭvajecca pamiać bolš viadomych dziejačaŭ, jak Janka Kupała, jakomu jość pomniki ŭ roznych haradach Biełarusi. Što ździviła daśledčykaŭ — u Biełarusi davoli šmat pomnikaŭ ukrainskamu paetu i piśmieńniku Tarasu Šaŭčenku — dva ŭ Minsku i jość u abłasnych centrach.
Bolšaść pomnikaŭ, jakija ŭšanoŭvajuć padziei XX stahodździa, pryśviečanyja Vialikaj Ajčynnaj vajnie. U toj ža čas, jak vynikaje z daśledavańnia, u Minsku ich usiaho tracina — 238 abjektaŭ. Dalej idzie kultura i mastactva (21,3%). Nastupny bujny błok — navuka i adukacyja — 13,7% (89 pomnikaŭ).
«Kali ich spałučyć, atrymajecca značnaja kolkaść, amal jak i pomnikaŭ, pryśviečanych padziejam VAV. Mahčyma, heta možna rastłumačyć tym, što Minsk — usio ž stalica, i što tut skancentravanaja značnaja kolkaść ustanoŭ kultury, adukacyi nacyjanalnaha maštabu», — zaznačaje Mastyka.
10% minskich pomnikaŭ pryśviečanyja Kastryčnickaj revalucyi 1917 hoda (65 pomnikaŭ). Najmienš (mienš za 1%) — pomniki architektury, vajnie ŭ Afhanistanie, miedycynie i MUS. Amal adsutničaje pamiać pra Čarnobyl.
«U abłasnych centrach daminuje palityčny prasaviecki naratyŭ»
U abłasnych centrach situacyja bolš sumnaja — tam VAV daminuje absalutna — joj pryśviečanyja 57,5% pomnikaŭ (404). Druhoje miesca ź vialikim adryvam dzielać pamiž saboj kulturnickija pomniki i miemaryjały Kastryčnickaj revalucyi (pa 8,3% ci pa 58 pomnikaŭ). Na trecim miescy — vajna ŭ Afhanistanie — 4,3% (30 pomnikaŭ).
Navucy i adukacyi ŭ abłasnych centrach pryśviečanyja 3,3% pomnikaŭ (23). U rehijonach źjaŭlajucca pomniki padziejam 1939 hoda. Najmienš relihijnych pomnikaŭ i tych, jakija ŭšanoŭvajuć pamiać ab represijach (0,7 i 0,6%).
«Tamu možna skazać, što ŭ abłasnych centrach daminuje palityčny prasaviecki naratyŭ», — zaznačaje Andrej Mastyka.
U Minsku jość pomnik Pieršaj suśvietnaj vajnie — brackija vajskovyja mohiłki. Miemaryjalizacyju hetaha abjektu ŭziała na siabie Pravasłaŭnaja carkva. Z hetym byli sprečki, bo ŭsio ž Biełaruś — nie nastolki monakanfiesijnaja dziaržava, kab kazać tolki pra pravasłaŭnych, ale daminacyja ŭ palityčnaj prastory daje Pravasłaŭnaj carkvie heta prasoŭvać. Pomniki pra Čarnobyl taksama najčaściej źviazanyja z Pravasłaŭnaj carkvoj.
Pavodle nacyjanalna-kulturnaj prynaležnaści pamiaci bolšaść pomnikaŭ XX stahodździa ŭ Minsku ŭšanoŭvajuć pamiać BSSR — 75,2% (490). Dalej idzie ahulnasavieckaja pamiać — 14,7% (96). 3,5% pomnikaŭ (23) ušanoŭvajuć pamiać savieckich respublik, 2,8% (18) — ułasna biełaruskuju, 1,8% — habrejskuju (12 pomnikaŭ). 1,2% — krain Jeŭropy (8), i 0,3% — Rasii.
U abłasnych centrach na pieršym miescy taksama biełaruska-savieckaja pamiać — 77,9% ci 517 pomnikaŭ. Na druhim miescy — savieckaja (12,2% — 81 pomnik), na trecim — biełaruskaja (4,1% — 27 pomnikaŭ). Rasijskaj pamiaci tut užo krychu bolš — 1,4% ci 9 pomnikaŭ, habrejskaj — stolki ž — 1,8% (12 pomnikaŭ). U rehijonach źjaŭlajecca polskaja pamiać i jaje 2,1% ci 14 pomnikaŭ.
Rusifikacyja biełaruskaj haradskoj prastory
U pomnikach pra vajnu daminujuć abjekty, jakija adlustroŭvajuć hieraičnyja naratyvy, vajskovyja dasiahnieńni i słavu. U Minsku krychu lepš pradstaŭlenaja pamiać pra achviaraŭ vajny, adnak u ahulnym abjomie pomnikaŭ, pryśviečanych VAV, jany składajuć mienšaść. Taksama zaŭvažnaja prysutnaść vajskovych pomnikaŭ, pryśviečanych hierojam i ŭdzielnikam vajny z byłych savieckich respublik.
Kali kazać pra vajennyja pomniki, to ź ich 87,8% u Minsku pryśviečanyja ŭdzielnikam VAV, kamandziram, hierojam SSSR, sałdatam. 7,1% — achviaram vajny, mirnym žycharam, pałonnym kancłahieraŭ, 5% — achviaram Chałakostu. U abłasnych centrach achviaram Chałakostu ŭvohule 2,5% pomnikaŭ, a absalutnaja bolšaść — udzielnikam vajny, sałdatam.
«Novyja vajennyja pomniki taksama budujucca ŭ savieckim militarysckim styli. Tolki dziakujučy Leanidu Levinu i palitycy pamiaci ab achviarach Chałakostu ŭ Minsku ŭźnikli pomniki kštałtu miemaryjalnaha kompleksu ŭ Traściancy, jakija krychu lepš reprezientujuć hetuju historyju. Ale ahułam pamiać šmat u čym zastajecca savieckaj», — kaža Mastyka.
Siarod pomnikaŭ, pryśviečanych najnoŭšaj historyi, bolšaść źviazanaja z kulturaj, muzykaj — 14,9%. Ale jany nie daminujuć i zaŭvažnaja bolš šyrokaja tematyčnaja raznastajnaść, zaŭvažajuć daśledčyki.
«Siońnia šmat pomnikaŭ stavicca ŭ honar MUS, MNS, pamiežnaj słužby, dziaržaŭnym dziejačam. Kali ich spałučyć razam, to vidavočna, što dziaržaŭnaja śfiera i siłavych strukturaŭ pieravažaje — takich amal čverć abjektaŭ u Miensku, a ŭ abłasnych centrach jašče bolš. Ale ŭ toj ža čas niejkaj jaŭnaj kamiemaratyŭnaj palityki nie prasočvajecca. Pra heta kažuć, naprykład, pomniki zavadčaninu kala prachadnoj ci sierbskamu bankiru Karyču», — kaža historyk.
A taja palityka, što jość, aktyŭna spryjaje rusifikacyi biełaruskaj haradskoj prastory, reziumuje Andrej Kazakievič.
Drukavanaja viersija daśledavańnia vyjdzie da siaredziny śniežnia.
Sotni rubloŭ, kab efiektna daviedacca poł budučaha dziciaci: biełarusy robiać usio bolš maštabnyja hiendar-paci3
Kamientary