Як помнікі русіфікуюць Беларусь? Падлікі пра тое, колькі помнікаў прысвечаныя савецкай гісторыі, а колькі — нацыянальнай
Інстытут «Палітычная сфера» прэзентаваў сваё даследаванне «Помнікі Мінска і вобласцяў: ці адпавядаюць яны нацыянальнай гісторыі і што кажуць пра ўзровень русіфікацыі?». Пры мэту і высновы працы распавялі яе аўтары дырэктар «Палітычнай сферы» Андрэй Казакевіч і гісторык Андрэй Мастыка, піша «Белсат».
«Відавочны правал у гісторыі да XIX стагоддзя»
Даследаванне беларускіх помнікаў «Палітычнай сферы» падзеленае на дзве часткі. Першая праводзілася яшчэ ў 2023 годзе — гэта было вывучэнне помнікаў абласных цэнтраў. Сёлета даследаванне было пашыранае на Мінск, і далей плануецца далучыць да яго больш дробныя беларускія гарады. <…> збіралі інфармацыю з адкрытых крыніц — дзе знаходзіцца помнік, чаму ці каму прысвечаны, калі быў усталяваны, і аналізавалі гэта», — распавёў Андрэй Казакевіч.
У Менску былі прааналізаваныя 765 аб’ектаў, у пяці абласных цэнтрах — 868.
Аказалася, што большасць помнікаў, што ў Мінску, што ў рэгіёнах (хоць у рэгіёнах крыху менш) прысвечаныя гістарычным постацям і падзеям XX стагоддзя. У Мінску такіх мемарыялаў 86,7% ці 663 аб’екты. Усе астатнія перыяды гісторыі прадстаўленыя слаба: найноўшы час ад атрымання Беларуссю незалежнасці — 5,9% (45 помнікаў), XIX стагоддзе — 3,9% (30 помнікаў), часы да XIX стагоддзя — 3,5% (27 помнікаў).
«У Мінску відавочны абсалютны правал у тым, што датычыць помнікаў перыяду да XIX стагоддзя, і ў параўнанні з абласнымі цэнтрамі, і з тым, колькі гэтым перыядам адводзіцца месца ў гісторыі, у падручніках, у розных дыскусіях. У Мінску няма ніводнага помніка, які б быў непасрэдна прысвечаны перыяду Полацкага княства ці хоць нейкаму полацкаму князю», — кажа Андрэй Казакевіч.
Большасць помнікаў, якія датычаць перыяду да XIX стагоддзя, прысвечаныя культуры — літаратуры, музыцы, кнігадрукаванню, філасофіі (Кірылы Тураўскаму). На другім месцы — рэлігійныя помнікі. За імі са значным адрывам ідзе гісторыя эпохі ВКЛ і ранейшая. І маецца адзін помнік ваенна-палітычнаму дзеячу старажытнага перыяду гісторыі, але рускаму — Аляксандру Неўскаму. Калі яго ўсталёўвалі, то казалі пра тое, што жонка Неўскага была ж беларускай, маўляў, ёсць нейкая сувязь з Беларуссю, аднак агулам гэты помнік — гэта відавочна рускі ўплыў і руская памяць, зазначаюць даследчыкі.
«Помнікі Пушкіну ёсць амаль у кожным буйным горадзе»
У помніках, прысвечаных XIX стагоддзю, становяцца багацейшымі ўплывы розных гістарычных наратываў. Але, хоць мы бачым украінскі, полькі кантэксты, галоўным застаецца расійскі.
«У абласных цэнтрах у помніках, прысвечаны XIX стагоддзю відавочнае дамінаванне расійскага гістарычнага наратыву. <..> Гэта помнікі Гогалю, Пушкіну — яны ёсць амаль у кожным буйным горадзе, і т.п. У Мінску гэтая праява каланіяльнага расійскага ўплыву, што датычыць XIX стагоддзя, значна меншая. Напрыклад, з адносна новых помнікаў у Мінску — помнік выразна беларускім культурніцкім дзеячам Манюшку і Дуніну-Марцінкевічу, устаноўлены ў 2016 годзе», — кажа Андрэй Мастыка.
Аднак у той жа час помнікаў класікам беларускай літаратуры вельмі мала, пачынальнікам, як Дунін-Марцінкевіч — адзінкі. Часцей ушаноўваецца памяць больш вядомых дзеячаў, як Янка Купала, якому ёсць помнікі ў розных гарадах Беларусі. Што здзівіла даследчыкаў — у Беларусі даволі шмат помнікаў украінскаму паэту і пісьменніку Тарасу Шаўчэнку — два ў Мінску і ёсць у абласных цэнтрах.
Большасць помнікаў, якія ўшаноўваюць падзеі XX стагоддзя, прысвечаныя Вялікай Айчыннай вайне. У той жа час, як вынікае з даследавання, у Мінску іх усяго траціна — 238 аб’ектаў. Далей ідзе культура і мастацтва (21,3%). Наступны буйны блок — навука і адукацыя — 13,7% (89 помнікаў).
«Калі іх спалучыць, атрымаецца значная колькасць, амаль як і помнікаў, прысвечаных падзеям ВАВ. Магчыма, гэта можна растлумачыць тым, што Мінск — усё ж сталіца, і што тут сканцэнтраваная значная колькасць устаноў культуры, адукацыі нацыянальнага маштабу», — зазначае Мастыка.
10% мінскіх помнікаў прысвечаныя Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 года (65 помнікаў). Найменш (менш за 1%) — помнікі архітэктуры, вайне ў Афганістане, медыцыне і МУС. Амаль адсутнічае памяць пра Чарнобыль.
«У абласных цэнтрах дамінуе палітычны прасавецкі наратыў»
У абласных цэнтрах сітуацыя больш сумная — там ВАВ дамінуе абсалютна — ёй прысвечаныя 57,5% помнікаў (404). Другое месца з вялікім адрывам дзеляць паміж сабой культурніцкія помнікі і мемарыялы Кастрычніцкай рэвалюцыі (па 8,3% ці па 58 помнікаў). На трэцім месцы — вайна ў Афганістане — 4,3% (30 помнікаў).
Навуцы і адукацыі ў абласных цэнтрах прысвечаныя 3,3% помнікаў (23). У рэгіёнах з’яўляюцца помнікі падзеям 1939 года. Найменш рэлігійных помнікаў і тых, якія ўшаноўваюць памяць аб рэпрэсіях (0,7 і 0,6%).
«Таму можна сказаць, што ў абласных цэнтрах дамінуе палітычны прасавецкі наратыў», — зазначае Андрэй Мастыка.
У Мінску ёсць помнік Першай сусветнай вайне — брацкія вайсковыя могілкі. Мемарыялізацыю гэтага аб’екту ўзяла на сябе Праваслаўная царква. З гэтым былі спрэчкі, бо ўсё ж Беларусь — не настолькі монаканфесійная дзяржава, каб казаць толькі пра праваслаўных, але дамінацыя ў палітычнай прасторы дае Праваслаўнай царкве гэта прасоўваць. Помнікі пра Чарнобыль таксама найчасцей звязаныя з Праваслаўнай царквой.
Паводле нацыянальна-культурнай прыналежнасці памяці большасць помнікаў XX стагоддзя ў Мінску ўшаноўваюць памяць БССР — 75,2% (490). Далей ідзе агульнасавецкая памяць — 14,7% (96). 3,5% помнікаў (23) ушаноўваюць памяць савецкіх рэспублік, 2,8% (18) — уласна беларускую, 1,8% — габрэйскую (12 помнікаў). 1,2% — краін Еўропы (8), і 0,3% — Расіі.
У абласных цэнтрах на першым месцы таксама беларуска-савецкая памяць — 77,9% ці 517 помнікаў. На другім месцы — савецкая (12,2% — 81 помнік), на трэцім — беларуская (4,1% — 27 помнікаў). Расійскай памяці тут ужо крыху больш — 1,4% ці 9 помнікаў, габрэйскай — столькі ж — 1,8% (12 помнікаў). У рэгіёнах з’яўляецца польская памяць і яе 2,1% ці 14 помнікаў.
Русіфікацыя беларускай гарадской прасторы
У помніках пра вайну дамінуюць аб’екты, якія адлюстроўваюць гераічныя наратывы, вайсковыя дасягненні і славу. У Мінску крыху лепш прадстаўленая памяць пра ахвяраў вайны, аднак у агульным аб’ёме помнікаў, прысвечаных ВАВ, яны складаюць меншасць. Таксама заўважная прысутнасць вайсковых помнікаў, прысвечаных героям і ўдзельнікам вайны з былых савецкіх рэспублік.
Калі казаць пра ваенныя помнікі, то з іх 87,8% у Мінску прысвечаныя ўдзельнікам ВАВ, камандзірам, героям СССР, салдатам. 7,1% — ахвярам вайны, мірным жыхарам, палонным канцлагераў, 5% — ахвярам Халакосту. У абласных цэнтрах ахвярам Халакосту ўвогуле 2,5% помнікаў, а абсалютная большасць — удзельнікам вайны, салдатам.
«Новыя ваенныя помнікі таксама будуюцца ў савецкім мілітарысцкім стылі. Толькі дзякуючы Леаніду Левіну і палітыцы памяці аб ахвярах Халакосту ў Мінску ўзніклі помнікі кшталту мемарыяльнага комплексу ў Трасцянцы, якія крыху лепш рэпрэзентуюць гэтую гісторыю. Але агулам памяць шмат у чым застаецца савецкай», — кажа Мастыка.
Сярод помнікаў, прысвечаных найноўшай гісторыі, большасць звязаная з культурай, музыкай — 14,9%. Але яны не дамінуюць і заўважная больш шырокая тэматычная разнастайнасць, заўважаюць даследчыкі.
«Сёння шмат помнікаў ставіцца ў гонар МУС, МНС, памежнай службы, дзяржаўным дзеячам. Калі іх спалучыць разам, то відавочна, што дзяржаўная сфера і сілавых структураў пераважае — такіх амаль чвэрць аб’ектаў у Менску, а ў абласных цэнтрах яшчэ больш. Але ў той жа час нейкай яўнай камемаратыўнай палітыкі не прасочваецца. Пра гэта кажуць, напрыклад, помнікі завадчаніну каля прахадной ці сербскаму банкіру Карычу», — кажа гісторык.
А тая палітыка, што ёсць, актыўна спрыяе русіфікацыі беларускай гарадской прасторы, рэзюмуе Андрэй Казакевіч.
Друкаваная версія даследавання выйдзе да сярэдзіны снежня.
Цяпер чытаюць
Сотні рублёў, каб эфектна даведацца пол будучага дзіцяці: беларусы робяць усё больш маштабныя гендар-паці2
Каментары