«U turmie ja lubiŭ vynosić śmiećcie». Historyja Mandeły, jaki razumieŭ, što niemahčyma zamanić voraha ŭ zasadu, kali nie viedaješ, jak myślać jaho hienierały
Časam uśmieškaj možna zrabić bolš, čym žestačajša. Nelsan Mandeła heta dakazaŭ. Choć jaho vyprabavańni byli nie mienšymi, čym toje, praz što prachodziać biełarusy.
Nelsan Mandeła naradziŭsia 18 lipienia 1918 hoda ŭ nievialikaj vioscy ŭ siamji, jakaja prynaležała da arystakratyi naroda kosa (i dla jaho palityčnaha kapitału takoje pachodžańnie było vialikim plusam). Pradzied Nelsana byŭ karalom plemieni tembu.
«My — naščadki čaćviortaha doma, — raskazvaŭ Nelsan. — Naša rola — ułahodžvać sprečki i być daradcami karala. Da hetaj roli mianie i rychtavali». Ale žyćcio prynca było całkam ziamnym — jak i adnahodki, jon pačynaŭ z raboty pastuškom.
U baćki Mandeły było čatyry žonki, jakija naradzili jamu trynaccać dziaciej (čatyroch synoŭ i dzieviać dačok). Budučy prezident PAR naradziŭsia ad jaho treciaj žonki pa imieni Nanhapi Nasiekieni.
Pieršaje imia Mandeły było Cholichłała (druhi «ch» vymaŭlajecca chutčej jak anhlijskaje «th», ź jazykom pamiž zubami), na movie kosa značyć «hareza» (litaralna: «toj, chto zryvaje halinki z dreŭ»).
Jaho baćki byli niepiśmiennymi, ale maci, budučy nabožnaj chryścijankaj, adpraviła syna ŭ miascovuju mietadysckuju škołu.Tam Mandeła, jak i ŭsie astatnija navučency, atrymaŭ jeŭrapiejskaje imia — Nelsan.
Paśla, kali chłopiec dasiahnuŭ paŭnalećcia i prajšoŭ śpiecyjalny abrad inicyjacyi, jon atrymaŭ druhoje imia — Dalibchunha, «toj, chto pačynaje razmovu». Praročaje.
Taty nie stała, kali Nelsanu było 9: «Baćka pravodziŭ z kožnaj sa svaich žonak pa tydni pa čarzie: čatyry žonki — čatyry tydni. A ŭ toj dzień pryjšoŭ da maci pa-za «raskładam». Jon byŭ u žachlivym stanie i ŭsio kašlaŭ, kašlaŭ, kašlaŭ… Zakuryŭšy, tata supakoiŭsia. Tak i pamior — z zapalenaj lulkaj u rukach». Pach tytuniu ŭ pavietry zaŭždy viartaŭ Nelsana ŭ tyja ŭspaminy.
Maci pamierła, kali Nelsan užo siadzieŭ u turmie. «Jaje pachavańniem pavinien byŭ zajmacca ja — adziny syn i starejšaje dzicia. Ale, viadoma, mnie nie dazvolili. Tady ja ŭpieršyniu ŭsumniŭsia ŭ pravilnaści abranaha šlachu».
U 1939 hodzie Nelsan byŭ zaličany ŭ adziny na toj čas univiersitet krainy, u jakim mieli prava navučacca ciemnaskuryja žychary i mietysy) — Fort-Chejr. Tam chłopiec vyvučaŭ antrapałohiju, prava, palityku, mieniedžmient i maryŭ pracavać u Departamiencie pa spravach karennych narodaŭ.
Davučycca nie daviałosia. U 1941 hodzie, budučy abranym u Studenckuju pradstaŭničuju radu, Mandeła ŭziaŭ udzieł u studenckim prateście, skiravanym suprać abmiežavańnia paŭnamoctvaŭ studenckaha samakiravańnia, a taksama bytyvych umovaŭ. Paśla admovy pryniać ultymatum administracyi, Mandełu vyklučyli z univiersiteta.
Viarnuŭšysia damoŭ, chłopiec daviedaŭsia, što jaho źbirajucca ažanić — pryčym nie z toj, što jamu padabałasia. Tady razam sa stryječnym bratam jany skrali niekalki karoŭ, pradali i na vyručku dabralisia da Iahaniesburha. Nelsan pracavaŭ achoŭnikam na zołatazdabyčy, potym klerkam u jurydyčnaj firmie.
Padčas pracy ŭ firmie chłopcu ŭdałosia atrymać zavočna ŭ 1942 hodzie stupień bakałaŭra humanitarnych navuk u Paŭdniova-Afrykanskim univiersitecie, paśla z 1943 pa 1949 hod vyvučaŭ prava va ŭniviersitecie Vitvatersranda. Mandeła byŭ zachoplenym, ale nie starannym studentam: praz partyjnuju aktyŭnaść jon try hady pravalvaŭ vypusknyja ispyty. Skončyć univiersitet udałosia zavočna, užo ŭ turmie. Paŭdniovaafrykanski režym byŭ tady daloka nie taki ludajedski, jak ciapierašniaja biełaruskaja dyktatura. Palitviaźni ŭ Biełarusi nie mohuć i maryć pra atrymańnie vyšejšaj adukacyi.
Amandla!
U 1944 hodzie Mandeła dałučyŭsia da Afrykanskaha nacyjanalnaha kanhresa (ANK) i staŭ členam zasnavanaj razam z adnadumcami Moładzievaj lihi pry im.
U 1948 hodzie na vybarach (u jakich udzielničali tolki biełyja) pieramahła Nacyjanalnaja partyja, dla jakoj aparteid (z afrykaans heta słova pierakładajecca jak «raździelnaje pražyvańnie», «padzieł») byŭ dziaržaŭnaj ideałohijaj.
U 1949 hodzie, staŭšy členam Nacyjanalnaha vykanaŭčaha kamiteta ANK, Mandeła i jaho sajuźniki pa partyi pačali vystupać za akcyi pramoha dziejańnia suprać aparteidu, takija, jak bajkoty i zabastoŭki. Paźniej Mandeła adznačaŭ, što jon i jaho kalehi «pieraviali ANK na bolš radykalny i revalucyjny šlach».
34‑hadovy Mandeła, supracoŭnik pieršaj u PAR advakackaj kantory dla čarnaskurych, imhnienna staŭ papularny, kali źviarnuŭsia z pramovaj da 10‑tysiačnaha mitynhu suprać aparteidu. Jon zaklikaŭ da bajkotaŭ i inšych zakonnych formaŭ niehvałtoŭnaha supracivu. Išoŭ 1952 hod.
Uzdymajučy ŭvierch ścisnuty kułak, jon prakryčaŭ «Amandla!» («Siła!»), a narod adkazaŭ «Ngawethu!» («Jana — naša!»). Hety voklič papularny i siońnia. Paśla taho mitynhu Mandełu ŭpieršyniu pasadzili ŭ turmu.
«Vysokaje dreva viecier hnie macniej» — adna z prymavak naroda kosa. Heta značyć — mocnym, vialikim ludziam dastajucca bolšyja vyprabavańni.
Nastupnyja hady viecier zmahajecca z baababam-Mandełam. Ułady pahražajuć uvieści vajennaje stanovišča, vinavaciać jaho ŭ kamuniźmie, zabaraniajuć adnačasova razmaŭlać bolš jak z adnym čałaviekam, naviedvać schody. Skasoŭvajuć arendu dla jaho advakackaha biuro.
«Narod kosa pryvyk ciarpieć, — zaŭvažaje ŭ svajoj knizie ŭnuk Mandeły. — My havorym pra heta, navat kali vitajem adno adnaho:
— Što čuvać? — pytańnie.
— Ndi nya mezela, — u adkaz. Što aznačaje «trymajusia».
Nelsana to sadziać, to vypuskajuć, ale čas na voli jon pravodzić z karyściu: natchniony idejami Machatmy Handzi, zaklikaje pakazalna parušać niespraviadlivyja zakony i sadzicca ŭ turmu. Na pieršy zaklik adhuknułasia 8500 čałaviek.
Partyja Mandeły Afrykanski nacyjanalny kanhres u hety čas časta abviaščaje bajkoty — i nie bieź plonu! Naprykład, u 1959 hodzie stała viadoma pra žudasnyja ŭmovy pracy na bulbianych fiermach. «Jeści takuju bulbu — usio roŭna što čałaviečuju płoć», — pisali listoŭki. Na niekalki miesiacaŭ ludzi admovilisia kuplać bulbu. Efiekt byŭ taki, što dziaržava musiła pravieści pravierki i dać harantyi rabočym. ANK vypuściŭ listoŭki: «Heta pieramoha našych ludziej i papiaredžańnie dla fiermieraŭ».
Akcyi 1950‑ch paspryjali tamu, što afrykancy vyraśli jak nacyja. Ciapier jany stali stvarać pazityŭnuju prahramu dziejańniaŭ: damahalisia roŭnaści ŭ pravach na ziamlu, adukacyju i pramoha pradstaŭnictva ŭ parłamiencie.
U 1960‑m Nelsan Mandeła inicyjavaŭ kampaniju pa spaleńni propuskaŭ. Nasić ich abaviazanyja byli ŭsie čarnaskuryja. U propusku čarnaskuraha žychara PAR paznačałasia imia, plemiannaja prynaležnaść, dazvoł na pieramiaščeńnie, pracu i znachodžańnie ŭ peŭnym rehijonie, infarmacyja pra sudzimaść i padatki, a taksama daviedka z pracy, jakaja musiła zaśviedčvacca štomiesiac. Palicejskija mahli spynić luboha, zapatrabavać propusk i pry adsutnaści jaho aryštavać dy vyvieźci ŭ reziervacyju, da jakoj čałaviek prymacavany. Štohod tak mučyli kala paŭmiljona ludziej.
Biełym, kaniečnie, možna było byvać dzie chočacca i biez anijakaha propuska.
Va ŭsioj krainie ludzi stali pratestavać. U pasiołku Šarpievil bolš za 5000 čałaviek pryjšli da palicejskaha ŭčastka i prapanavali aryštavać ich za adsutnaść propuskaŭ.
Demanstracyju rasstralali, zahinuli 69 čałaviek, ź ich 10 dziaciej i 8 žančyn.
Śviet byŭ šakavany. Rada Biaśpieki AAN pryniała rezalucyju. A ŭrad PAR, bajučysia paŭstańnia, zabaraniŭ apazicyjnyja partyi, aryštavaŭ 156 čałaviek za «dziaržaŭnuju zdradu» i pryniaŭ zakon, jaki vyzvalaŭ dziaržsłužačych ad adkaznaści za dziejańni ŭ čas buntu.
Mandeła syšoŭ u padpolle i pačaŭ rychtavać partyzanskuju vajnu.
Ci byŭ Mandeła terarystam
Bieśpierapynny hvałt z boku ŭładaŭ nie pakidaje nam vybaru, kazaŭ Nelsan. U 1960‑m jon stvaryŭ vajskovuju arhanizacyju «Dzida nacyi» — «Umkchonta vie siźvie».
«My spadziajomsia aćvierazić urad i jaho prychilnikaŭ, pakul nie stała zapozna i sprava nie dajšła da adčajnaj hramadzianskaj vajny».
«Dzida» pačała pravodzić akcyi sabatažu: napadać unačy na abjekty dziaržaŭnaj infrastruktury, naprykład, punkty vydačy propuskaŭ, padryvać elektrasietki, telefonnyja linii. «My chacieli pakazać, što jość addanyja spravie ludzi, jakija buduć bicca hałavoj ab ścianu, pakul taja nie treśnie».
Važna było dziejničać biez achviar, i Mandeła hanaryŭsia, što padčas jaho apieracyj nichto nie zahinuŭ.
Častka partyzan raźmiaščałasia ŭ susiednich krainach uzdoŭž dziaržaŭnaj miažy i dziejničała nabiehami. Častka — u padpolli. Mandeła pad imieniem Devid prykidvaŭsia to sadoŭnikam, to kiroŭcam (što dazvalała jamu jeździć pa krainie). U narodzie jon atrymaŭ mianušku Čorny Pieršaćviet.
«Ja časta čuju, jak baraćbitoŭ za svabodu nazyvajuć terarystami, — havaryŭ Mandeła ŭ staraści. — Učora i mianie nazyvali terarystam, a kali ja vyjšaŭ z turmy, tyja ž ludzi pryznali mianie palitykam. Voś što ja skažu: chto i kaho vinavacić u teraryźmie, zaležyć ad taho, čyj bok pieramahaje».
Cikava, što Mandeła až da 2008 hoda byŭ u amierykanskim śpisie asob, źviazanych z ažyćciaŭleńniem terarystyčnaj dziejnaści. I heta navat u čas šmatrazovych siabroŭskich vizitaŭ u ZŠA da abodvuch Džordžaŭ Bušaŭ i Biła Klintana!
«Za heta ja hatovy pamierci»
U 1963‑m padpolščyka Mandełu aryštavali. Miesca jaho znachodžańnia vykryła CRU, jakoje bajałasia jaho suviaziaŭ z kamunistami. Pačaŭsia mlavy sud: dokazaŭ datyčnaści da sabatažu nie było, i pakul što Mandełu mahli pradjavić tolki niezakonny vyjezd z krainy. Nelsan zładziŭ pierformans. Nadzieŭšy škuru leaparda i inšyja atrybuty svajho naroda, jon abviaściŭ, što budzie abaraniać siabie sam. «Čamu mianie, čornaha, sudziać biełyja? Niešta tut nie tak»… Vyrak — piać hadoŭ turmy.
Jon užo siadzieŭ, kali palicyja nakryła fiermu Liliślif, schapiła kiraŭnictva «Dzidy» i zachapiła dakumienty. Mandełu vystavili novaje abvinavačańnie.
Na sudzie 1964 hoda Mandeła zrabiŭ trochhadzinnuju pramovu, jakaja na ŭvieś śviet zaśviedčyła jaho palityčny patencyjał. Jon kazaŭ, što jon nie prychilnik hvałtu i što situacyja nie pakidała inšych varyjantaŭ adstajać svaje pravy. Jon abvierh zajavy prapahandy ab tym, što pratest byŭ inśpiravany z-za miažy. Usio, što nam treba, — prava hołasu, kazaŭ jon. Da pieršych usieahulnych vybaraŭ zastavałasia 30 hadoŭ.
Nelsan skončyŭ słovami, jakija potym vybjuć na ścianie Pałaca pravasudździa: «Ja zmahaŭsia jak suprać panavańnia biełych, tak i suprać panavańnia čornych. Ja šanavaŭ ideał demakratyčnaha i svabodnaha hramadstva. Heta toj ideał, dziela jakoha ja spadziajusia žyć, — 45‑hadovy Mandeła pahladzieŭ u vočy sudździ i skazaŭ toje, što advakaty ŭhavorvali vykraślić: — Ale kali treba budzie, za hety ideał ja hatovy pamierci».
Mandeła byŭ peŭny, što ich z paplečnikami paviesiać. «Sudździa pryjšoŭ na abviaščeńnie prysudu pachmurny, i my ŭžo ni na što nie spadziavalisia». Ale chłopcam dali pažyćciovaje. Ličycca, što ad šybienicy viaźniaŭ uratavała mižnarodnaja ŭvaha.
«U majoj krainie vy spačatku adpraŭlajeciesia ŭ turmu, a potym stanoviciesia prezidentam»
Jak Mandeła i dziesiać jaho paplečnikaŭ pieražyli prysudy ad 22 da 30 hadoŭ? Jany rychtavalisia da budučyni.
Palityčnych izalavali ad inšych viaźniaŭ (aparteid adčuvaŭsia navat u turmie: indusam vydavali štany, čarnaskurym — šorty) i viečarami dazvalali sustrakacca. Z padačy Mandeły jany pieratvaryli turmu va ŭniviersitet. Kožny čytaŭ lekcyi pa tym, u čym raźbiraŭsia. «Ujavi, my pryjdziem da ŭłady i ty stanieš ministram ekanomiki, — padbadziorvaŭ jon tavaryša. — Nie ŭpadaj u adčaj, padumaj, jak budzieš raźvivać ekanomiku».
Mandełu źmiaścili ŭ adzinočnuju kamieru 2ch2,5 m, spaŭ jon na cynoŭcy, nary pastavili tolki praz 10 hadoŭ. Pa načach Nelsan pracavaŭ nad dypłomam bakałaŭra (a paźniej i mahistra) prava dla Łondanskaha ŭniviersiteta, dzie vučyŭsia zavočna. Narešcie źjaviŭsia čas skončyć univier! Akramia taho, Mandeła vučyŭ afrykaans: «Niemahčyma zamanić voraha ŭ zasadu, kali nie viedaješ, jak myślać jaho hienierały».
A dniom čakała ciažkaja, časam biessensoŭnaja praca: viaźni drabnili kamiani na ščebień i pieranosili ź miesca na miesca. Praz try hady ich pieraviali na vapniakovy karjer. Ciomnyja akulary nie dazvalalisia, i ad ślapučaha sonca ŭ Nelsana pačalisia prablemy sa zrokam.
«U turmie ja lubiŭ vynosić śmiećcie. Časam tam traplalisia abryŭki haziet. Ja braŭ hetyja abryŭki, čyściŭ ad brudu, a ŭviečary cicha čytaŭ u kamiery. Naŭrad ci kali-niebudź chtości jašče tak caniŭ presu, jak ja».
Za hetyja abryŭki jon nie raz traplaŭ u karcar. Paśla vyzvaleńnia Mandeła štodzień vykonvaŭ rytuał: paśla śniadanku siadaŭ u kresła i pierahladaŭ usie vosiem rehijanalnych haziet — ad pieršaj pałasy da kałonki z aniekdotami.
Našto haładoŭka? My i tak zmahajemsia tut za vyžyvańnie
Uvieś čas u turmie jon surjozna staviŭsia da zdaroŭja: skakaŭ, adciskaŭsia.
Kali na vostravie zajšła havorka pra toje, kab abviaścić haładoŭku, Nelsan zapraciviŭsia: «My i tak zmahajemsia tut za vyžyvańnie — navošta nam samim pazbaŭlać siabie ježy? Treba źjadać usio, što nam dajuć. Treba kłapacicca pra siabie, kab vystajać».
Śpiarša suviazi sa śvietam było mała: jamu dazvalałasia adno naviedvańnie i adzin list na šeść miesiacaŭ — u mnohich biełaruskich palitviaźniaŭ i taho niama. Pry hetym čas ad času da jaho puskali zamiežnych aficyjnych asob. Aŭtarytet Mandeły ŭsio ros, i byŭ navat epizod, kali jon zdoleŭ paskardzicca zaprošanym sudździam na žorstkaść novaha načalnika turmy. Nieŭzabavie taho źniali.
«Być baćkam nacyi — vialiki honar, ale być baćkam siamiejstva prynosić bolš radaści. A hetaj radaści było tak mała ŭ maim žyćci», — pryznavaŭsia Mandeła. Dzieci ŭpieršyniu pabačyli jaho praz 10 hadoŭ źniavoleńnia: «Tata! Tata!» — płakali jany, abdymajučy 56‑hadovaha Nelsana. Na movie kosa heta taksama aznačaje «baćka».
Paŭstańnie ŭ Saŭeta
U 1980‑ia ŭ PAR paviejała hramadzianskaj vajnoj. Mižrasavyja kanflikty nabyvali strašnyja abaroty. Usio bolš čornych ciarpieła ad palicyi. Usio bolš biełych — ad ruk čarnaskurych radykałaŭ. Situacyju zapuściła paŭstańnie ŭ Saŭeta, pryharadzie Iahaniesburha. U 1976 hodzie tam adbylisia pratesty školnikaŭ suprać uviadzieńnia afrykaansu jak asnoŭnaj movy navučańnia zamiest anhlijskaj. Ale «čarnaskuryja pavinny razumieć, što im kaža načalstva», — vyrašyŭ urad. Na rodnych movach vykładalisia tolki Zakon Božy, muzyka i fizkultura.
16 červienia (ciapier hetaja data adznačajecca jak Dzień moładzi) kala 20 tysiač školnikaŭ nie pajšli ŭ škołu, mnohija sabralisia na demanstracyju pad łozunham «Kali my pavinny viedać afrykaans, to premjer-ministr pavinien viedać zułu». Palicyja adkryła ahoń. Zachavalisia strašnyja kadry hetych chłopčykaŭ u štonikach sa šlejkami — starejšy niasie na rukach mienšaha, zabitaha, a za imi dziaŭčatki ŭ školnych spadnicach. Pratesty raspaŭsiudzilisia, da kanca hoda ŭ PAR zahinuli niekalki socień čałaviek, dakładnaja kolkaść nieviadomaja.
«Ciapier i my viedali, što takoje ślezaciečny haz»
Unuk Mandeły Ndaba tak uspaminaje tyja smutnyja časy: «My ź siabrami čuli pra paŭstańnie ŭ Saŭeta. My bilisia na pałkach — «palicejskija» suprać «pratestoŭcaŭ» — i razyhryvali ŭ dvarach žorstkija sceny, jakija kožny dzień bačyli pa televizary.
Adnojčy ŭvosień 1992 hoda (leta ŭ nas zakančvajecca ŭ krasaviku, heta značyć, byŭ, napeŭna, maj), hulajučy ŭ futboł, my ŭbačyli, jak na našaj vulicy źbirajecca marš pratestu. Nam było hadoŭ pa dziesiać. Ale my padumali: «My ž užo darosłyja! My — voiny!» I dałučylisia.
Marš byŭ nie vielmi ludnym — čałaviek vosiemdziesiat-sto hadoŭ dvaccaci, jany śpiavali, razmachvali ściahami i niešta skandavali. My prajšli dva ci try kvartały, kali ŭbačyli vializnuju žoŭtuju mašynu «Chipa», jakaja vyviernuła z-za roha prosta na nas. Jaje harmata rezka krutnułasia: «Pach! Pach! Pach!» Nad našymi hałovami zašypieli kanistry sa ślezaciečnym hazam — i ludzi z krykami kinulisia chto kudy. Chtości spatykaŭsia i padaŭ, inšyja dapamahali im padniacca.
My ź siabrami padžhali dadomu… Tam, adkašlaŭšysia, adplavaŭšysia, my pahladzieli adzin na adnaho. Nam było nie strašna, naadvarot! My byli ŭ zachapleńni: ciapier i my stali sapraŭdnymi bajcami! Ciapier i my viedali, što takoje ślezaciečny haz».
«Tolki svabodnyja ludzi mohuć vieści pieramovy»
Paŭstańnie ŭ Saŭeta radykalna źmianiła psichałahičny fon u krainie. Upieršyniu za paŭtara dziesiacihodździa ŭrad sutyknuŭsia z masavym supracivam. Tysiačy čornych pačali šukać kantakt z «Dzidaj nacyi».
Macnieŭ mižnarodny bajkot. Kapitały sychodzili z PAR. Pradprymalniki, banki, prezidenty prasili ŭrad vyzvalić Mandełu, kab razradzić abstanoŭku. Ale ŭłady zamiest hetaha ładziać pres-tur, kab pakazać, jakija dobryja kamiery na vostravie Robien, dzie siadzić Mandeła.
U 1982‑m Nelsana z čatyrma paplečnikami pieraviali ŭ turmu Połsmur u Kiejptaŭnie. Jany ličyli: kab abmiežavać ich upłyŭ na moładź, viaźniaŭ 1976 hoda. Ciapier jamu dazvalali 52 listy na hod i navat puścili raźbić sad na dachu turmy. Ale Mandeła ŭžo sumavaŭ pa astraŭnym piejzažy.
Pad ciskam mižnarodnaj supolnaści prezident PAR staŭ vystaŭlać Mandele ŭmovy. Jon prapanavaŭ vyzvaleńnie, kali toj «nazaŭždy admovicca ad hvałtu jak palityčnaj zbroi». Ale Mandeła jaho absiek: «Tolki svabodnyja ludzi mohuć vieści pieramovy. Źniavolenym heta zabaroniena. Ja nie budu rabić nijakich krokaŭ, pakul moj narod i ja ŭ niavoli. Ja viarnusia. Amandla!»
Jaho pasłańnie začytvała narodu małodšaja dačka. Joj było 4, kali tatu pasadzili, i 31 — kali vyzvalili.
Potym jana raskazvała, jak ciažka było pieramahčy hnieŭ na tatu, što pajšoŭ na pryncyp, vyrašyŭšy siadzieć. «Minuła šmat času, pierš čym ja zmahła sabie pryznacca, što pavažaju jaho rašeńnie».
U turmu pačali pryjazdžać ministry, bujnyja biznesoŭcy — i Mandeła adčuŭ siabie haspadarom situacyi. Z 1986 hoda ź im praviali 46 sustreč. Stała jasna, što vyzvaleńnie niepaźbiežnaje. Ale hety praces zaniaŭ jašče čatyry hady.
U 1988‑m Mandełu pieraviali ŭ turmu «Viktar Vierstar», va ŭłasny domik z kucharam, videamahnitafonam i basiejnam. Da jaho puskali svajakoŭ i paplečnikaŭ. A ŭ nastupnym hodzie kansiervatyŭny prezident PAR Piter Vilem Bota pieranios insult. Jaho nastupnik Frederyk de Klerk akazaŭsia prychilnikam dyjałohu, jon vypuściŭ palitviaźniaŭ i lehalizavaŭ Afrykanski nacyjanalny kanhres. 11 lutaha 1990 hoda Mandeła vyjšaŭ na volu, heta pakazvali ŭ žyvym efiry na ŭvieś śviet.
Vyjšaŭšy na volu, Mandeła pabudavaŭ sabie domik na ŭzor turemnaha. Ad pytańniaŭ admachvaŭsia: «Ja pryvyk da taho doma i nie chaču nočču błukać u pošukach kuchni».
Toj, chto pačynaje dyjałoh
Ad vyzvaleńnia da vybaraŭ, na jakich Mandeła staŭ prezidentam, prajšło jašče čatyry hady — treba ŭmieć ciarpieć. Uvieś hety čas išli napružanyja pieramovy. Kali ŭ 1993‑m Mandeła i de Klerk atrymlivali Nobieleŭskuju premiju miru, ich adnosiny byli što naciahnutaja struna.
Praź dziesiać hadoŭ apošni bieły prezident de Klerk skaža: «Adsutnaść azłoblenaści — adna z vydatnych jakaściaŭ Mandeły». A złavacca było na što. Urad zaciahvaŭ pieramovy, kab vymusić Nelsana da sastupak. Uzbrojvaŭ i natraŭlivaŭ na narod kosa vajaŭničych zułusaŭ. Pravakavaŭ sutyčki z palicyjaj u čornych rajonach.
«Kali ty viedaješ movu voraha, jon u tvajoj uładzie»
Bačačy ŭsio heta, Mandeła arhanizuje zabastoŭku i robić niečakany krok — vystupaje pa televizary na movie afrykaans, rodnaj movie svaich vorahaŭ. Pry hetym kaža: «De Klerk — čałaviek vialikaj prystojnaści». Paplečniki azadačanyja: jak jon moh takoje skazać pra hetaha hada! Ale Mandeła adčuvaŭ, što havaryć i kali.
U turmie na vostravie Robien Mandeła davioŭ viedańnie afrykaansa da daskanałaści. Turemščyki źviartalisia da jaho pa dapamohu: pierakłaści listy, razabrać dakumienty. «Načalnik turmy tasavaŭ achoŭnikaŭ kožnyja paŭhoda, kab jany nie pasiabravali sa mnoj. Jany pavinny byli ličyć mianie za voraha i adpaviedna stavicca. Ale,
kali ty viedaješ movu voraha, jon u tvajoj uładzie. Kab pieramahčy voraha, treba supracoŭničać ź im. Tady jon stanie tvaim partnioram, moža być, navat siabram».
Nierašučy de Klerk arhanizuje refierendum siarod biełych — heta było apošniaje hałasavańnie, dzie brali ŭdzieł tolki biełyja. 68% prahałasavali za praciah pieramoŭ.
Dzień svabody
27 krasavika 1994 hoda prajšli pieršyja ŭsieahulnyja vybary (ciapier heta dziaržaŭnaje śviata — Dzień svabody). Čornyja płakali, apuskajučy biuleteni. Prezidentam staŭ Mandeła. Vice-prezidentam — de Klerk.
Partfieli padzialili miž ANK i biełaj, afrykanierskaj Nacyjanalnaj partyjaj. Ministram unutranych spraŭ prezident pryznačyŭ niadaŭniaha voraha, kiraŭnika vajaŭničych zułusaŭ. U hetym kampramisie — uvieś Mandeła.
A naradžeńnie nacyi paŭdniovaafrykancaŭ adbyłosia praz hod. PAR prymała čempijanat śvietu pa rehbi. U finał vyjšli kamandy PAR i Novaj Ziełandyi. U rehbi tym časam hulali vyklučna biełyja, i tradycyjna, dziesiacihodździami ŭsie čarnaskuryja padtrymlivali kamandu-supiernika. Ale ŭ 1995‑m na stadyjon pryjechaŭ Mandeła. Jon byŭ u biejsbołcy «Sprynhboksu», rehbi-kamandy, ščyra radavaŭsia ich pieramozie i ŭručyŭ kapitanu zbornaj kubak. Heta byŭ sihnał afrykancam usich ras: «My adzin narod».
Kamisija pa vyśviatleńni iściny i prymireńni
Mandeła razumieŭ, što ŭzajemnaje prabačeńnie — šlach da prymireńnia i jadnańnia. Tolki tak hramadstva zmoža ruchacca napierad. U hetym byŭ i ekanamičny sens: susiedzi, jakija vyhaniali byłych kałanizataraŭ, źniščyli hetym svaju ekanomiku, pahruzilisia ŭ biednaść, a da ŭłady ŭ mnohich afrykanskich krainach pryjšli žachlivyja režymy.
Tolki staŭšy prezidentam, Mandeła stvaryŭ Kamisiju pa vyśviatleńni iściny i prymireńni dla rasśledavańnia złačynstvaŭ, učynienych u pieryjad z 1960 pa 1994 hod u chodzie baraćby z aparteidam. Kamisija nie była dziaržaŭnym orhanam, nie mieła paŭnamoctvaŭ suda. Jaje zadačaj było dać słova pakryŭdžanym, achviaram, a nie katam.
Šanujučy pakuty ludziej, kamisija nie vyklikała ich da siabie, a sama vypraŭlałasia ŭ vioski i haradki zapisvać ich pakazańni. «Nam treba było pahladzieć u vočy źvieru, kab minułaje bolš nie trymała nas u zakładnikach», — kazaŭ kiraŭnik kamisii arcybiskup Desmand Tutu, łaŭreat Nobieleŭskaj premii miru 1984 hoda. Za dva hady praz kamisiju prajšło 22 tysiačy achviar. I 8 tysiač kataŭ, jakija atrymali amnistyju. Kamisija papiaredžvała: kali złačyncy nie abjaviacca da maja 1997 hoda, reštu žyćcia pražyvuć u strachu, što ich raskryjuć.
Kožnuju niadzielu na praciahu dvuch hadoŭ pasiadžeńni kamisii pakazvali pa TB, tranślavali pa radyjo. Achviary i katy siadziać vočy ŭ vočy. Havorać adno da adnaho. «Ty padviesiŭ mianie za nohi i zaviazaŭ viaroŭku tak, kab ja nie moh dychać…», «…I vy zastrelili jaje! Jana była ŭ sinim płaščy, pamiatajecie?» — heta ŭžo muž zahinułaj ad čarnaskurych radykałaŭ u pačatku 90-ch. I ŭsie płačuć. Arcybiskupu Tutu časam robicca nievynosna. Jon kusaje siabie za palec — napeŭna, kab nie zakryčać, — i kładziecca hałavoj na stoł.
U kamisiju źviartalisia ludzi, čyje blizkija prapali bieź viestak. I słužačyja tajnaj palicyi raskazvali: ich zamknuli ŭ hruzaviku, načynienym vybuchoŭkaj, i puścili z abryvu; zakatavali ŭ piačory; spalili za horadam…
Samym častym pytańniem było «Jak adšukać kostki?», samaj častaj prośbaj — pastavić pomnik.
Niekatoryja achviary pieršy raz bačyli svaich mučycielaŭ pry dzionnym śviatle, tvaram u tvar. Achviary i ich siemji časta prasili byłych siłavikoŭ pryznać vinu dy paškadavać pra svaje dziejańni.
Amnistyju złačyncam časoŭ aparteidu davali, kali złačyniec moh dakazać, što da złačynstva jaho zmušała palityčnaja sistema. Ale za asabliva ciažkija złačynstvy ŭ amnistyi admaŭlali.
Nie ŭsim dastatkova było prymireńnia. Niekatoryja źviarnulisia ŭ sud. Ale mnohija, vyhavaryŭšysia i pabačyŭšy raskajańnie svaich kryŭdzicielaŭ, adčuli palohku. Važnaj była hłybokaja pavaha pierad ich pakutami, pryznańnie i ŭšanavańnie ich hora. «Siońnia, — skazaŭ adzin stary, — maimi ślazami razam sa mnoj płakaŭ uvieś narod».
Spačatku bolšaść biełych admaŭlałasia pryznavać sistemny charaktar katavańniaŭ, kalectvaŭ i zabojstvaŭ u čas aparteidu. Pa słovach arcybiskupa Tutu, «vielmi ciažka abudzić taho, chto prykidvajecca, što jon śpić». Ale sukupny abjom śviedčańniaŭ ludziej z roznych kutkoŭ krainy raspluščyŭ im vočy.
Mandeła ličyŭ: kab zachavać mir, nielha ładzić Niurnbierhski praces. Jon zaklikaŭ daravać — ale nie zabyć.
«Kiravać krainaj značna lahčej, čym kiravać siamjoj»
«Kiravać krainaj značna lahčej, čym kiravać siamjoj», — žartavaŭ Nelsan, razmaŭlajučy z adnym sa svaich 17‑ci ŭnukaŭ.
U Mandeły było try žonki. Ź pieršaj, Evielin, jany mieli čaćviora dziaciej: dźviuch dačok pa imieni Makazivie (adna ź ich pamierła maleńkaj, u 9 miesiacaŭ) i dvaich synoŭ. Ź pieršaha kłasa dzieci musili žyć pad falšyvymi imionami.
Starejšy Tembi zahinuŭ u avaryi, kali Nelsan siadzieŭ u turmie, a małodšy Makhata pamior ad VIČ užo paśla jaho prezidenctva. Paśla hetaha Mandeła pačaŭ kampaniju dapamohi chvorym i prafiłaktyki, dziela čaho adkryŭ fond «46664» — taki byŭ jaho turemny numar. Tak eks-prezident zmahaŭsia sa styhmatyzacyjaj chvorych na ŚNID.
Šlachi Nelsana i Evielin syšlisia na palityčnaj hlebie i na joj ža praz 14 hadoŭ šlubu razyšlisia. Aktyvistka ANK stała śviedkaj Ijehovy i asudžała mužavu palityčnuju aktyŭnaść: «Ty sprabuješ rabić toje, što musić rabić Boh».
Paźniej Evielin kazała, što pryčynaj razvodu stała mužava niaviernaść (havaryli, što sakratarka ANK navat naradziła ad jaho dzicia), i aburałasia: «Śviet zanadta ŭznosić Nelsana. Jak čałaviek, jaki ździejśniŭ pralubadziejstva i pakinuŭ žonku ź dziećmi, moža być druhim Isusam? Jon usiaho tolki mužčyna».
Razvod byŭ pakutlivy, doŭžyŭsia dva hady — Nelsan biezvynikova zmahaŭsia za apieku nad dziećmi.
Druhuju žonku Mandeła sustreŭ prosta na vulicy paśla adnaho sa svaich sudoŭ. Vini była pieršaj u PAR čarnaskuraj sacyjalnaj rabotnicaj, mieła šalonuju charyzmu, i vočy jaje hareli nie mienš, čym u Nelsana. Na 18 hadoŭ maładziejšaja za muža, za čatyry hady sumiesnaha žyćcia pamiž sudami jana paśpieła naradzić dačok Zienani i Zindzi. Kali muža pasadzili, Vini stała simvałam supracivu. Joj samoj pryjšłosia pieražyć strašnyja ździeki i paŭtara hoda pravieści ŭ «adzinočcy» ŭ Pretoryi.
Vini i Nelsan razyšlisia ŭ 1990-ja. Publična Nelsan tłumačyŭ, što ŭ Vini źjaviŭsia inšy kachany, ź jakim jana praciahvała bačycca i paśla vyzvaleńnia muža. Ale blizkija śćviardžajuć, što jon vielmi ciažka pieražyvaŭ ideałahičnyja razychodžańni.
Vyjaviłasia, što pakul jon z turmy nastojliva zaklikaŭ da miru i Afryki dla ŭsich, Vini zajaŭlała: «Razam, ruka ab ruku, uzbroiŭšysia zapałkami i šynami, my vyzvalim hetuju krainu!» Miełasia na ŭvazie žudasnaje zabojstva: adzieć na čałavieka ablituju bienzinam šynu i padpalić. Pry hetym Vini raspaviadała pra ŭsie žachi i prynižeńni, jakija vyniesła ad biełych za čas svajho źniavoleńnia.
Było i ciažkaje kankretnaje abvinavačańnie. U 1980‑ia jana stvaryła ź sirot tak zvany futbolny kłub Mandeły. Nasamreč, heta była banda ciełaachoŭnikaŭ «Maci nacyi».
Siarod inšaha, hetyja chłopcy ŭ domie Vini zhvałtavali i zakatavali 14‑hadovaha čarnaskuraha padletka, jakoha zapadozryli ŭ pracy na palicyju.
Vini paprasiła prabačeńnia ŭ siemjaŭ achviar. A serca Nelsana było raźbitaje. U 1994‑m jon abvieściŭ pra razryŭ adnosin, praz čatyry hady — pra razvod. Ale Mandeła praciahvaŭ pavažać hetuju žančynu. Unuk uspaminaje, jak strašenna razzłavaŭsia Mandeła, kali pabačyŭ pa telebačańni, jak novy prezident Taba Mbieki abyšoŭsia ź Vini.
U 2001 hodzie na adznačeńni Dnia moładzi jana padyšła da Mbieki i nachiliłasia, kab pacałavać taho ŭ ščaku na znak vitańnia. Ale Mbieki adšturchnuŭ jaje — i ź jaje hałavy ŭpała biejsbołka.
«Jak jon moh?! — kryčaŭ Mandeła. — Ci možna tak stavicca da žančyny?!» U toj dzień jon admoviŭsia razmaŭlać ź Mbieki pa telefonie, jany doŭha mirylisia.
Treciaj žonkaj Mandeły stała Hrasa Mašeł, udava byłoha prezidenta susiedniaha Mazambika Samora Mašeła, jaki ŭ 1986 hodzie zahinuŭ u avijakatastrofie. Jany raśpisalisia na Nelsanava 80-hodździe. Hrasie było 52.
Jana zajmałasia humanitarnaj dapamohaj dzieciam i žančynam Afryki. Skončyła Lisabonski ŭniviersitet i volna havaryła na siami movach.
«Najpierš Hrasa admianiła tradycyju zvanić u zvanočak za abiedziennym stałom, — raskazvaje ŭnuk Mandeły. — Heta było zusim nie ŭ jaje styli, i ja byŭ hetamu rady. Kali ja tolki pryjechaŭ, mnie zdavałasia, što heta vielmi kruta, ale pastaleŭšy, staŭ čuć u hetym adhałoski kałanijalnych tradycyj. Ciapier ja razumieju, što heta było vynikam doŭhich hadoŭ źniavoleńnia Madziby [plemiannoje imia Mandeły]: jon nie viedaŭ niekatorych rečaŭ ab sučasnych tradycyjach, tamu što prapuściŭ vielizarny kavałak žyćcia».
Apošnija hady žyćcia
Paśla sychodu z pasady prezidenta ŭ 1999 hodzie, Nelsan Mandeła nie spyniŭ svajoj dziejnaści. Zasiarodziŭšysia na humanitarnaj pracy, jon pryśviaciŭ siabie abaronie pravoŭ dziaciej i baraćbie z epidemijaj VIČ/ŚNID, što stała dla jaho asabistaj trahiedyjaj paśla śmierci jaho syna Makhata ad hetaj chvaroby.
Mandeła zasnavaŭ niekalki dabračynnych arhanizacyj, u tym liku Fond Nelsana Mandeły, i niastomna padarožničaŭ, vykarystoŭvajučy svaju suśvietnuju słavu dla zboru srodkaŭ i pryciahnieńnia ŭvahi da prablem biednych krain.
Publična Mandeła staŭ bolš aktyŭna krytykavać zachodnija dziaržavy. Jon rašuča vystupiŭ suprać umiašańnia NATA ŭ Kosava ŭ 1999 hodzie i nazvaŭ heta sprobaj najmahutniejšych krain śvietu kantralavać uvieś śviet. U 2003 hodzie jon vystupiŭ suprać płanaŭ ZŠA pačać vajnu ŭ Iraku, nazvaŭšy heta «trahiedyjaj».
U 2004 hodzie, va ŭzroście 86 hadoŭ, Mandeła aficyjna abviaściŭ ab svaim poŭnym adychodzie ad hramadskaha žyćcia, zajaviŭšy: «Nie telefanujcie mnie, ja patelefanuju vam».
Apošnija hady žyćcia Mandeły byli adznačany pastupovym paharšeńniem zdaroŭja, što było častkova źviazana z chraničnymi zachvorvańniami lohkich, atrymanymi padčas źniavoleńnia na Robien-Ajlendzie. Jon usio radziej źjaŭlaŭsia na publicy, a śviet uvažliva sačyŭ za kožnym paviedamleńniem pra jaho špitalizacyju.
Nelsan Mandeła pamior u 95 hadoŭ 5 śniežnia 2013 hoda ŭ svaim domie ŭ Jochaniesburhu, u asiarodździ siamji. Mandełu pachavali ŭ jaho rodnaj vioscy va Uschodniaj Kapskaj pravincyi, dzie jon pravioŭ svajo dziacinstva.
Pavodle zapavietu Mandeły, hramadstva dalej pracuje nad zachavańniem hramadzianskaha miru. Što praŭda, situacyja transfarmujecca. Jak dla našaj moładzi savieckija časy stanoviacca mifam, tak i ŭ PAR biełaja i čornaja moładź usio mienš razumieje traŭmy baćkoŭ.
Akramia kvietki pratei, na hierbie PAR prysutničaje ptuška-sakratar — mahutnaja i chutkaja, jana niby abaraniaje svaju krainu ad vorahaŭ. Ščyt abkružany biŭniami słanoŭ. A deviz napisany na miascovaj movie ccham, jakaja vymierła ŭ XIX stahodździ: «Roznyja ludzi, jadnajciesia» — namiok na šmatnacyjanalny skład PAR. Na fota prateja sortu Madziba.
Sakret pośpiechaŭ Mandeły — nie tolki charyzma, viera ŭ svaju spravu, a i fantastyčnaja intuicyja. Dzie i kali pajści na kampramis, a dzie stajać da kanca.
A spadčyna Mandeły — nie tolki ŭ niazłomnaści padčas baraćby za demakratyju, ale i ŭ pavazie da pravavych normaŭ paśla pieramohi. U adroźnieńnie ad mnohich afrykanskich lidaraŭ, Mandeła zastavaŭsia va ŭładzie tolki adzin termin, ad 1994 da 1999 hadoŭ, zakłaŭšy tradycyju źmiennaści prezidentaŭ.
-
Vyjšła anhłamoŭnaja kniha pra apieracyju «Bahracijon» i vyzvaleńnie Minska
-
«My zaŭsiody ličyli siabie staražyłami». Analiz DNK pakazaŭ, što siamja z Hiermanii žyvie ŭ svajoj vioscy ŭžo try tysiačy hadoŭ
-
«Jak Volski prychodziŭ ź pieratrusam da Kołasa, a Krapiva i Hlebka danosili na kaleh». Apublikavanyja žachlivyja ŭspaminy Ryhora Biarozkina pra represii 1920—1940-ch
Kamientary
---- i adno piśmo - ADZIN LIST
---- Havorać adno da adnaho - kažuć adzin druhomu
---- Vyjaviłasia, što pakul jon - vyśvietliłasia
Ale levaki zaŭždy chłusiać.
I mienavita palityčnaja kansiervatyŭnaść PAR vyratavała ŭsiu hetuju šajku. Ale jak jana vyjšła na svabodu - pieršym čynam pačała pomścić, a potym adbirać majomaść i aktyvy.
U vyniku - failed state, dzie ludzi banalna ŭžo raskradajuć čyhunačnyja relsy i linii elektrapieradač. Trajbalizm (asabliva zułuskija narody, jakija źjavilisia tam paźniej za ŭsich, navat jeŭrapiejcaŭ), bandytyzm i karupcyja paŭsiul.
Biełych, jak pryhniatacielej sahnali ź ziamli ŭ ramkach restytucyj, dyk tyja nanova pabudavali svaje ŭłasnyja hietta, dzie narmalna žyvuć. I ciapier aktyvisty patrabujuć dostup i tudy, bo paŭsiul užo ŭsio raskradziena.
Kraina nie tolki tam miasa i małako impartuje, a i chleb, i jabłyki, i banany.
A rastralali b tady hetych Mandełaŭ, była b zaraz kvitniejučaja kraina, fiederatyŭnaja kštałtu, dzie by i bury, i choskija narody, i zułusy, i lubyja indusy ŭžyvalisia niejak. Biez rehularnych masavych zabojstvaŭ.
Što charakterna, luby Mandeła, jak ich lubimyja Marksy, Hramšy i inšyja Fanony albo nikoli nie mieli pracy, albo ad vialikaj nieabchodnaści (tavaryščy hrošaj nie dali) karotki čas zajmalisia tym, što vielmi nie padabałasia, i heta prajecyrujecca na ŭsio hramadstva i ŭsiu historyju: što niama anijakich indyvidualnych pamknieńniaŭ i dasiahnieńniaŭ.
I być nia moža! Bo inakš jak rastłumačć, što adzin zdoleŭ stać vybitnym u čymści, a druhomu navat siabry ŭžo nie zyčać? Skraŭ, ekspłutavaŭ, kałanizavaŭ… Nie padzialiŭsia!
Praz toje našaja cyvilizacyja - heta nie pradukt čałaviečaj voli i intelekta, nie vialikaje pieraadolvańnie niastačy i pryrodnych stychij, nie šlach ad kanibalizma da ŭsio bolš vysokich maralnych pryncypaŭ… a prosta džunhli z bananami! I ŭsie ludzi - adnolkavyja małpy! Kožnamu pa patrebie! Treba ŭsio pieradzialić, a ŭsich niazhodnych źniščyć, bo jany kapitalisty, kułaki, nacdemy i biełyja kałanizatary! Abyr! Abyr! Abyrvałh!
Tolki małpa-kamisar viedaje jak pravilna dzialić. Słuchajcie tolki jaje.
Lubaja krytyka - heta fašyzm.
I voś ciapier da krainie, jakaja bolej za ŭsich skalečana hetaj antyhumannaj abieracyjaj i praciahvaje tryvać i zaraz... Ale taja samaja małpavaja ideałohija daminuje va ŭsich vašych štabikach i ofisach.