«Ludziej prymušali dumać, što ničoha nikoli nie źmienicca». Chto taki antykamunist Łasła Krasnaharkai, jaki atrymaŭ Nobieleŭskuju premiju pa litaratury?
71‑hadovy Krasnaharkai viadomy svaimi ramanami z zmročnymi temami i niezvyčajnymi doŭhimi skazami, jakija časam zajmali cełuju staronku. Pra jaho žyćcio ŭ sacyjalistyčnaj Vienhryi i paśla jaje, čytajcie ŭ našym artykule.
Łasła Krasnaharkai, pavodle litaraturnych ekśpiertaŭ, byŭ hałoŭnym pretendentam na pieramohu, i tolki adna kankurentka — avanhardnaja kitajskaja piśmieńnica Cań Siue — mahła źmianić vynik. Adnak, vidać, joj daviadziecca pačakać.
Sioleta Nobieleŭski kamitet vyrašyŭ prysudzić premiju vienhierskamu piśmieńniku, jak havorycca ŭ pres-relizie, «za jaho pierakanaŭčuju i prazorlivuju tvorčaść, jakaja va ŭmovach apakaliptyčnaha žachu znoŭ paćviardžaje siłu mastactva».
Nobieleŭski kamitet adznačaje, što Łasła Krasnaharkai — aŭtar epičnych tvoraŭ u tradycyjach Centralnaj Jeŭropy, što ciahnucca ad Kafki da Tomasa Bierncharda i adroźnivajucca absurdyzmam i hratesknaj praźmiernaściu. Ale ŭ jaho jość i inšyja zdolnaści: jon taksama źviartajecca da Uschodu, nabyvajučy bolš suziralny, tonka vyvierany ton.
Nacyjanalistyčnaje proźvišča dla jaŭreja
Łasła naradziŭsia ŭ 1954 hodzie ŭ nievialikim haradku Dźjuła na ŭschodzie sacyjalistyčnaj Vienhryi, kala samaj miažy z Rumynijaj. Jaho baćka Dźjordź Krasnaharkai pracavaŭ jurystam, a maci Julija — supracoŭnicaj saczabieśpiačeńnia.
Proźvišča Krasnaharkai (mienavita tak, bo vienhierskaja mova maje fiksavany nacisk na pieršy skład) maje jaŭnuju słavianskuju asnovu. Nasamreč baćka Łasła maje jaŭrejskaje pachodžańnie — tajamnica, jakuju jon raskryŭ synu tolki tady, kali Łasła spoŭniłasia 11 hadoŭ.
Jak vyśvietliłasia, sapraŭdnaje proźvišča dziaduli piśmieńnika pa baćku było Koryn. Ale ŭ 1931 hodzie jon źmianiŭ jaho na Krasnaharkai. Hetaje proźvišča musiła adhukacca ŭ sercach vienhierskich nacyjanalistaŭ. Paśla Pieršaj suśvietnaj vajny Vienhryja straciła dźvie traciny svaich terytoryj, i nacyjanalistyčny ŭrad imknuŭsia da ich viartańnia. U toj čas była vielmi viadomaja, nievynosna sientymientalnaja pieśnia pra zamak Krasnaharkai — jak nazyvali miascovyja vienhry zamak Krasna Hurka na poŭdni sučasnaj Słavakii, jaki adyšoŭ paśla vajny da Čechasłavakii. Hety vybar dzieda, vierahodna, źbiaroh siamju ad Chałakosta.
Sproby vyśliznuć ź sistemy
U 18 hadoŭ paśla zakančeńnia himnazii Łasła pryzvali ŭ armiju, i heta było sapraŭdnym piekłam dla jaho. Jon byŭ całkam źniščany, usie viesialilisia ŭ načnym ciahniku, a jon nie moh. Łasła znajšoŭ chłopca, jaki byŭ u takim ža stanie, jany damovilisia sustrecca paśla. Ale kali jon pajšoŭ naviaścić svajho novaha siabra, to zaśpieŭ taho ŭ momant samahubstva — toj streliŭ sabie ŭ rot. Krasnaharkai ŭ budučym zrobić usio, kab bolš nikoli nie patrapić u hetaje piekła.
«Vajskovaja słužba dla mianie była amal śmierciu. Za ŭvieś hod ja ni razu nie atrymaŭ dazvołu pakinuć łahier. Ja nie byŭ ni hierojem, ni pacyfistam, ale kali ty znachodziŭsia na varcie, pavinien byŭ stajać tam sa zbrojaj i ničoha nie rabić.
Časam da mianie padychodziŭ aficer, i kali ja ŭ hety momant čytaŭ Kafku, ja nie moh spynicca, bo Kafka byŭ cikaviejšy za taho idyjota-aficera.
Tamu ja pastajanna atrymlivaŭ pakarańni i traplaŭ u łahiernuju turmu. Heta było nie nadta strašna, ale aznačała, što ja ŭsio roŭna nie moh atrymać dazvoł pakinuć łahier. I heta było žachliva — być tam zaŭsiody», — uspaminaŭ piśmieńnik.
Kab paźbiehnuć dalejšaj słužby, Łasła pastupiŭ va ŭniviersitet vyvučać prava. Baćka chacieŭ, kab jon pajšoŭ na jurydyčny fakultet, ale byŭ upeŭnieny, što syn, jakoha cikaviła tolki mastactva — litaratura, muzyka, žyvapis, a taksama fiłasofija — admovicca. Jak uspaminaje sam piśmieńnik, hałoŭnaj pryčynaj jaho vybaru byŭ Kafka, ź jakim jon paznajomiŭsia zanadta rana, kali jašče nie moh zrazumieć sensu jaho tvoraŭ, i da jakoha chacieŭ być padobnym.
Pavodle aficyjnych źviestak, Krasnaharkai vyvučaŭ prava spačatku, z 1973 pa 1976 hh. va ŭniviersitecie ŭ Siehiedzie, a zatym ŭ 1976—1978 hadach — u Budapiešckim univiersitecie imia Łoranda Etvioša.
Praŭda, sam piśmieńnik raskazvaje zusim inšuju historyju — usiaho praz try tydni jon nie zmoh vynosić atmaśfieru na jurydyčnym fakultecie i pakinuŭ nie tolki jaho, ale i sam Siehied. Chavajučysia ad pryzyvu, jon vielmi časta źmianiaŭ miesca žycharstva, žyŭ u vielmi biednych vioskach, i ŭ jaho zaŭsiody była drennaja praca. Jon pierabraŭsia ŭ Budapiešt, dzie, kab jaho nie zabrali ŭ armiju druhi raz, staŭ vyvučać relihiju i fiłałohiju. Ekzamieny było składana zdać, bo jon faktyčna nie vučyŭsia va ŭniviersitecie. Tolki źjaŭleńnie praz čatyry hady dvaich dziaciej stała dla jaho palohkaj — heta vyzvalała jaho ab vajskovaha abaviazku.
U 1977 hodzie Łasła pačaŭ pracavać u vydaviectvie «Gondolat» («Dumka»). Tady ž u časopisie «Mozgó Világ» byŭ nadrukavany jaho pieršy tvor — «Tebenned hittem» («Ja vieryŭ u ciabie»).
«Heta było pieršaje apaviadańnie ŭ majoj piśmieńnickaj karjery – i jano lohka mahło stać apošnim» — raskazvaŭ Krasnaharkai ŭ adnym ź intervju.
Jak tolki jon pačaŭ publikavać niejkija drobiazi, jaho adrazu zaprasili ŭ palicyju, dzie Łasła admaŭlaŭ, što piša pra palityku. Narešcie jaho ciarpieńnie nie vytrymała, i jon sa złości skazaŭ palicejskim: «Vy sapraŭdy možacie ŭjavić, što ja budu pisać niešta pra takich ludziej, jak vy?».
Heta vybiesiła palicyjantaŭ, i ŭ Krasnaharkai adabrali pašpart, pazbaviŭšy mahčymaści vyjezdu za miažu. Piśmieńnik nie mieŭ anijakaha pašparta da 1987 hoda.
Užo ŭ naš čas jon znajšoŭ u dakumientach tajnaj palicyi, što jaho chacieli zavierbavać jak infarmatara ci špijona, ale pryznali, što heta niemahčyma, bo jon antykamunist.
Sataninskaje tanha
U 1982 hodzie Łasła kinuŭ svaju pracu ŭ vydaviectvie i staŭ volnym piśmieńnikam. U 1983 hodzie atrymaŭ narešcie dypłom pa śpiecyjalnaści «vienhierskaja mova i litaratura». Jaho dypłomnaja praca była pryśviečana žyćciu i vopytu piśmieńnika Šandara Marai (1900—1989) paśla jaho vymušanaha vyjezdu z kamunistyčnaj Vienhryi ŭ emihracyju ŭ 1949 hodzie — tema davoli padazronaja dla sacyjalistyčnaj krainy, dzie piśmieńnik byŭ pryznany «buržuaznym aŭtaram».
Vyzvaliŭšysia ad pracy i ad vučoby, Krasnaharkai žyŭ u maleńkich vioskach i haradach i tak napisaŭ svoj pieršy raman. Ale nichto, uklučajučy jaho samoha, nie ŭjaŭlaŭ, jak možna było jaho apublikavać u sacyjalistyčnaj Vienhryi, kali ŭ im była hratesknaja karykatura na kamunistyčnuju sistemu.
Dapamoha pryjšła adkul nichto nie čakaŭ — u 1985 hodzie raman «Sataninskaje tanha» (Sátántangó) byŭ nadrukavany ŭ adnym z vydaviectvaŭ sučasnaj litaratury, jakoje ŭznačalvaŭ były načalnik tajnaj palicyi. Mahčyma, tym samym jon chacieŭ nahadać, što ŭsio jašče maje niejkuju ŭładu.
Hety debiut u vialikim žanry stanovicca pačatkam cełaj litaraturnaj fiłasofii Łasła Krasnaharkai. Raman, jaki vyznačyŭ asnoŭny estetyčny i fiłasofski kirunak usioj dalejšaj tvorčaści piśmieńnika, adrazu staŭ adnoj ź viaršyń vienhierskaj litaratury druhoj pałovy XX stahodździa.
Dziejańnie razhortvajecca ŭ zaniadbanaj vioscy, jakaja pieratvaryłasia ŭ simvał dehradacyi, razruchi i duchoŭnaj spustošanaści. Nasielniki — śpityja, biednyja, bieznadziejnyja ludzi, jakija žyvuć u poŭnaj izalacyi. Usio pačynajecca z čutki: u viosku viartajecca Irymjaš, zahinuły dva hady tamu pryhažun, jaki niekali stvaryŭ ekanamičny cud u hetych krajach. Ale ŭvaskresły moža być kim zaŭhodna — zbaŭcam, ašukancam abo samim satanoj — aŭtar robić hetyja varyjanty roŭnavierahodnymi. Jaho imia pieraklikajecca z prarokam Jeramijem, jakoha nazyvajuć prarokam rospačy i spustašeńnia.
Praz apisańnie maleńkaj vioski aŭtar pakazvaje madel poźniaha sacyjalizmu, dzie ludzi pazbaŭlenyja voli, adkaznaści i nadziei. Hieroi Krasnaharkai žyvuć u stanie postapakaliptyčnaha spakoju, kali apakalipsis užo adbyŭsia, a jany hetaha nie zaŭvažyli. Heta kniha pra biazvychodnaść, zakalcavanuju ŭ časie.
«Nie treba čakać apakalipsisu, — kaža aŭtar, — treba zrazumieć, što my ŭžo ŭ im žyviom».
Scenaryst
Adrazu paśla vychadu debiutnaha ramana Krasnaharkai pačałasia padrychtoŭka da ekranizacyi jaho na vialikim ekranie. Ale praz padzieńnie sacyjalistyčnaha režymu i palityčnych pieraŭtvareńniaŭ u Vienhryi praca zaniała cełych siem hadoŭ. Stužka praciahłaściu amal siem hadzin — 415 chvilin — upieršyniu była pakazana ŭ 1994 hodzie i atrymała suśvietnaje pryznańnie.
Jaje režysioram byŭ Bieła Tar, ź jakim Łasła pačaŭ plonna supracoŭničać paśla 1984 hoda, chutka staŭšy jaho «štatnym» scenarystam. Usie filmy Tara paśla 1985 hoda byli źniatyja pa scenarach Krasnaharkai i z muzykaj Michaja Viha.
Viaršyniaj ich tvorčaha tandema staŭ film «Turynski koń» (A torinói ló), jaki vyjšaŭ u 2011 hodzie. Stužka zavajavała pryz FIPRESI i «Srebnaha miadźviedzia» — hran-pry žury Bierlinskaha kinafiestyvalu, paśla čaho Tar nazvaŭ film svajoj finalnaj pracaj u kino i zaviaršyŭ svaju kinakarjeru.
Majstar Apakalipsisu
Paśla «Sataninskaha tanha» byli apublikavanyja zbornik navieł «Apošniaja łaska» (Kegyelmi viszonyok) i raman «Miełancholija supracivu» (Az ellenállás melankóliája), za jakija Krasnaharkai atrymaŭ mižnarodnaje pryznańnie — litaraturnuju premiju ŭ Zachodniaj Hiermanii. U aleharyčnym ramanie jon raskazvaje pra toje, jak pryjezd u niespakojny horad zahadkavaha cyrku z adzinym atrakcyjonam — kitom — zapuskaje apakaliptyčny chaos i stanovicca alehoryjaj naviazvańnia zvonku tatalitarnaj ideałohii.
Raman składajecca ŭsiaho z adnaho skaza, raściahnutaha na 300 staronak.
Heta była pieršaja kniha Krasnaharkai, jakaja ŭ 1998 hodzie była pierakładziena na anhlijskuju movu.
Ad amierykanskaj piśmieńnicy Sjuzan Zontah, začaravanaj jaho knihaj, jon udastoiŭsia inšaj uznaharody — proźvišča «Majstra apakalipsisu», bo ŭ jaho tvorčaści pieravažajuć temy adčaju i zaniapadu. Krasnaharkai apisvaje hramadstvy na miažy krachu, razbureńnie suśvietnaha paradku, daśleduje postapakaliptyčnuju tuhu i miełancholiju.
Natchnieńnie Krasnaharkai dla svaich zmročnych tvoraŭ, vidavočna, znachodziŭ u sacyjalistyčnaj rečaisnaści:
«Arhanizacyja hetaha biasčasavaha hramadstva prymušała ludziej dumać, što ničoha nikoli nie źmienicca. Uvieś čas adno i toje ž šeraje nieba i biaskolernyja drevy, parki, vulicy, budynki, harady, pasiołki, žudasnyja napoi ŭ barach, haleča i rečy, pra jakija zabaraniałasia havaryć uhołas. Ty žyŭ u viečnaści. Heta było vielmi pryhniatalna.
Majo pakaleńnie było pieršym, jakoje nie tolki nie vieryła ŭ kamunistyčnuju teoryju abo marksizm, ale i ličyła heta śmiešnym, soramnym.
Kali ja pieražyŭ kaniec hetaj palityčnaj sistemy, heta było sapraŭdnym cudam. Ja nikoli nie zabudu smak palityčnaj svabody. … Dla mianie Jeŭrapiejski sajuz aznačaje pieradusim palityčnuju svabodu — suprać ahresiŭnaj durnoty, jakaja ciapier stała boham Uschodniaj Jeŭropy», — dzialiŭsia piśmieńnik.
Vakoł śvietu
U 1987 hodzie 33‑hadovy Krasnaharkai ŭpieršyniu pakinuŭ Vienhryju, jon pravioŭ hod u Zachodnim Bierlinie pa prahramie akademičnaha abmienu. Paśla padzieńnia kamunistyčnaha błoku ŭ kancy 1980‑ch hadoŭ Krasnaharkai šmat padarožničaŭ.
U 1990 hodzie ŭpieršyniu pravioŭ praciahły čas u Uschodniaj Azii. Pra svaje ŭražańni ad Manholii i Kitaja raspavioŭ u zborniku naveł «Pałonny Urhi» (1992) i dakumientalnym ramanam «Razrucha i smutak u Padniabiesnaj» (2004), u jakim jon daśleduje, jak sučasnaje kitajskaje hramadstva stavicca da svajoj staražytnaj kultury i duchoŭnaj spadčyny. Z taho času nieadnarazova viartaŭsia ŭ Kitaj.
Pa paŭhoda piśmieńnik žyŭ i ŭ japonskim Kijota ŭ 1996, 2000 i 2005 hadach. Znajomstva z dalokaŭschodniaj kulturaj i estetykaj mocna paŭpłyvali na jaho tvorčaść, hetym uražańniami byŭ natchniony i jaho raman «Si-van-mu tut siarod nas» (Seiobo járt odalent) pra mastactva i pryhažość, u 17 raździełach jakoha, vybudavanych pavodle paśladoŭnaści Fibanačy, Krasnaharkai pakazvaje mastakoŭ i tvory roznych epoch i krain, abjadnanyja matyvam japonskaj bahini Si-van-mu.
Hety ŭschodni śled staŭ častkaj siamji piśmieńnika. U hety čas, u 1997 hodzie, Krasnaharkai ažaniŭsia ŭ druhi raz — z Dorkaj, hrafičnaj dyzajnierkaj i kitajaznaŭcam, ź jakoj maje troch dačok, mastactvaznaŭcu Katu (Katalin), aktrysu Ahnies i Pani. Niahledziačy na suśvietnuju viadomaść i status nacyjanalnaha hienija ŭ Vienhryi, Krasnaharkai zaŭsiody trymaŭ asabistaje žyćcio daloka ad publičnaści. Jon redka kazaŭ pra siamju, što tolki padšturchoŭvała cikavaść čytačoŭ.
Na praciahu 1990‑ch Łasła Krasnaharkai šmat padarožničaŭ: na hruzavym sudnie pierasiakaŭ Atłantyku i dabiraŭsia da Madejry, haściavaŭ u mastackaj vile Valdbierta ŭ Miunchienie, byvaŭ u Bośnii, Italii, Danii, Anhlii, Hrecyi, Francyi, Ispanii i na Krycie — faktyčna pabačyŭ pałovu śvietu. U hety čas, u pačatku dzievianostych, jon pačaŭ pracavać nad ramanam «Vajna i vajna». Pieršapačatkova jaho cikaviła, što aznačała paniaćcie «miaža» dla Rymskaj impieryi, tamu jon padarožničaŭ pa Jeŭropie ŭ pošukach ruin i śledaŭ vajennych umacavańniaŭ. Krasnaharkai pryznavaŭsia, što zaŭsiody byŭ u darozie, a sapraŭdnaja praca nad ramanam pačałasia tolki ŭ 1996 hodzie ŭ Ńju-Jorku, dzie jon žyŭ u kvatery amierykanskaha piśmieńnika Alena Hinźbierha, jaki staŭ dla jaho siabram i akazvaŭ maralnuju padtrymku padčas napisańnia tvora.
Na šlachu da Nobiela
Suśvietnaj viadomaści i Nobieleŭskaj premii pa litaratury nie było b, kali b nie pierakłady tvoraŭ Krasnaharkai, vielmi dobryja pierakłady — takija, jakija źjavilisia ŭ pačatku 2010‑ch. U 2012 hodzie na anhlijskaj movie vyjšła «Sataninskaje tanha», u 2013 — «Si-van-mu tut siarod nas», jaki adzin za adnym zavajavali Premiju za najlepšuju pierakładnuju knihu. Zachodniaja presa vysoka acaniła tvory Krasnaharkai, adznačyŭšy admietnaje, zachaplalnaje bačańnie i padkreśliŭšy vyrazny ŭpłyŭ Franca Kafki i Semiueła Bekieta na jaho tvorčaść — hetyja ž imiony źjaviacca i ŭ zajavie Nobieleŭskaha kamiteta.
«Kali ja nie čytaju Kafku, ja dumaju pra Kafku. Kali ja nie dumaju pra Kafku, ja sumuju pa dumkach pra jaho», — kazaŭ, niby paćviardžajučy hetaje mierkavańnie, sam piśmieńnik. Ale taksama jon pryznavaŭsia, što imknuŭsia stvaryć absalutna aryhinalny styl, być svabodnym i adyści jak maha dalej ad svaich litaraturnych prodkaŭ — nie stanavicca novym Kafkam, Dastajeŭskim ci Fołknieram.
U 2015 hodzie Łasła Krasnaharkai atrymaŭ prestyžnuju Bukieraŭskuju premiju, jakoj uznaharodžvajuć aŭtaraŭ, što pišuć na anhlijskaj movie abo čyje tvory pierakładzieny na jaje. Uznaharodu jamu ŭručyli za zasłuhi ŭ litaraturnaj tvorčaści. Staršynia žury Maryna Uornier nazvała jaho «vizijanieram vyklučnaj siły i maštabu, zdolnym pieradavać fakturu sučasnaha žyćcia ŭ scenach, jakija byvajuć tryvožnymi, dziŭnymi, śmiešnymi i adnačasova ŭzrušalna pryhožymi».
Heta pryznańnie stała sapraŭdnym pavarotnym momantam u jaho tvorčaj karjery — pieršaj prystupkaj da hałoŭnaj litaraturnaj uznaharody śvietu, Nobieleŭskaj premii.
Cikava, što ŭžo praz hod Bukieraŭskuju premiju atrymała karejskaja piśmieńnica Chan Han, jakaja letaś taksama stała nobieleŭskaj łaŭreatkaj pa litaratury. I Krasnaharkai, i Chan Han jadnaje nie tolki vysokaja mastackaść, ale i duchoŭnaja blizkaść da tradycyi Franca Kafki — tvorčaść abaich aŭtaraŭ časta paraŭnoŭvajuć z kafkijanskaj u svajoj fiłasofskaj hłybini i adčuvańni absurdu čałaviečaha isnavańnia.
Siońnia Krasnaharkai maje niamieckaje hramadzianstva i žyvie pieravažna ŭ Bierlinie dy Tryjeście.
U svaje 71 hod jon zastajecca pładatvornym aŭtaram.
U 2024 hodzie jon vydaŭ raman «Herscht 07769», pierakładzieny na anhlijskuju movu, u jakim hałoŭny hieroj — čyścilščyk hrafici ŭ Hiermanii — piša listy Anhiele Mierkiel, sprabujučy papiaredzić jaje pra nabližeńnie kanca śvietu. Na 400 staronkach knihi — tolki adna kropka.
U tym ža hodzie źjaviŭsia i jaho raman «Zsömle Odavan» — historyja elektryka na piensii, jaki chavaje svajo karaleŭskaje pachodžańnie i žyvie ŭ biezymiennaj vienhierskaj vioscy, pakul jaho nie znachodziać tyja, chto imkniecca adnavić manarchiju.
Łasła Krasnaharkai, jaki kaliści kazaŭ, što my ŭžo žyviom u apakalipsisie, siońnia moža bačyć tamu paćvierdžańnie: ustanaŭleńnie ŭłady Orbana ŭ jaho rodnaj Vienhryi, vajnu Rasii suprać Ukrainy i — toje, što, jak jon sam pryznavaŭsia, vyklikała ŭ jaho žach — abrańnie Donalda Trampa prezidentam ZŠA.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
«Ludziej prymušali dumać, što ničoha nikoli nie źmienicca». Chto taki antykamunist Łasła Krasnaharkai, jaki atrymaŭ Nobieleŭskuju premiju pa litaratury?99
Kamientary