U pačatku 80-ch u Miensku była tolki adna dziaŭčyna, jakaja vučyłasia pa-biełarusku — hutarka
BSSR nazyvałasia biełaruskaj dziaržavaj, ale adabrała ŭ biełarusaŭ nacyjanalnuju movu. Baćki Nasty Lisicynaj u pačatku 1980-ch zabrali dačku sa škoły, bo davać joj biełaruskamoŭnuju adukacyju tam admaŭlalisia. A kali dazvolili, Nasta stała adzinaj u Miensku i adzinaj u Biełarusi haradzkoj školnicaj, jakaja vučyłasia całkam pa-biełarusku, piša Radyjo Svaboda.
«Ja ŭ hetuju škołu bolš i nie zachodziła nikoli»
«Oj, dy nia byŭ heta dla mianie anijaki stres! Mnie baćki kazali, što my biełarusy i narmalna vučycca pa-biełarusku. A jakoje heta dla ich było zmahańnie, dyk ja tolki darosłaja daviedałasia».
Pakul my jedziem pahladzieć na škołu, u jakoj Nasta advučyłasia pa-biełarusku, jana chucieńka apaviadaje pra siabie. Jana i ciapier žyvie ŭ Miensku, nia tak daloka ad svajoj škoły. Dvaccać hadoŭ žyvie z mužam, jakoha ŭ razmovie zhadvaje kožnyja 5 chvilin. U siamji hadujecca trochhadovaja Ŭllana. Kazki joj doma čytajuć pa-rasiejsku i pa-biełarusku. Starejšamu synu Karnieju nieŭzabavie budzie 15.
Nasta kaža, što, atrymaŭšy atestat, pastupiła ŭ Vilenski pedahahičny ŭniversytet na specyjalnaść «biełaruskaja mova». Advučyłasia, viarnułasia ŭ Miensk, stała pracavać nastaŭnicaj i zavočna pastupiła na jurfak.
«Byvajuć ža ludzi, jakija pa 30 hadoŭ pracujuć na adnym miescy. Ale heta zusim nie majo», — kaža Nasta, apisvajučy, jak šmat hadoŭ pracavała ŭ markietynhu. A paśla zachapiłasia alternatyŭnaj enerhietykaj i pajšła pracavać u firmu, jakaja pradaje soniečnyja vodanahravalniki.
«Ja ŭ škołu hetuju, jak skončyła, tak i nie zachodziła nikoli», — kaža jana, hledziačy na budynak.
«Usio heta była ideja baćkoŭ»
«Voch, jaki baćka ŭ mianie byŭ! — z zachapleńniem zhadvaje Nasta. — Jon ludziej bačyŭ, jak renthien! Tolki nie chvaroby, a sutnaść ichnuju. I ŭsio, što jon kazaŭ, paśla tak i było. A kali pryniali zakon pra dźvie dziaržaŭnyja movy, dyk jon svaje zaklučeńni staŭ pa-biełarusku pisać. Inžyneram pracavaŭ. Hałava tam uva ŭsich była kvadratnaja! Ministar jamu zvaniŭ, kazaŭ: «Jahoravič, ja tut čytaŭ-čytaŭ, nie razumieju». A baćka nie «pracenty» napisaŭ, a «adsotki».
Naściny baćki — Mikałaj Lisycyn i Raisa Karniejeŭna Chinievič — naradzilisia ŭ siaredzinie 1930-ch. Dziećmi pieražyli vajnu. Aboje skončyli biełaruskija škoły.
«Baćka ŭ mianie sa Słaŭharadu, a maci z Homielščyny», — raskazvaje Nasta. — Baćka vučyŭsia ŭ Horackaj akademii i ŭ Litvie (u Koŭnie ŭ politechničnym). A maci pracavała spačatku vychavalnicaj u sadku, a paśla skončyła kursy pry Domie modaŭ, stała kraŭčychaj. Tak usio žyćcio hetym i zajmałasia».
Razmaŭlali ŭ siamji i pa-biełarusku, i pa-rasiejsku. U 3-ju mienskuju škołu z muzyčnym uchiłam Nasta pajšła ŭ 1980-m. Pieršyja hady advučyłasia razam z usimi, a paśla baćki zabrali jaje dachaty: vučyć Nastu pa-biełarusku, jak jany chacieli, škoła admaŭlałasia.
«Ja pieravodu na chatniaje navučańnie nia ŭzradavałasia, — kaža Nasta. — Praz toje, što ja ŭ škołu nie chadžu, da mianie staŭleńnie źmianiałasia. Tyja, z kim ja pačynała vučycca, pajšli dalej. A ja pryjšła praz hod u mienšuju klasu. Dyj dzieciam treba ź siabrami być, a nia doma siadzieć».
Praz hod škoła znajšła padručniki pa-biełarusku — ich pryvozili ź biełaruskaj škoły ŭ Michanavičach. I Nasta stała znoŭ chadzić na zaniatki: na fizkulturu i zamiežnuju movu razam z usimi, a na ŭsie astatnija — adna.
«Prychodziła, a ŭ klasie ja i nastaŭnik. Kožny ž urok mianie pytalisia, dušu vytresvali», — śmiajecca ciapier Nasta. — Heta ž amal jak pryvatnaje navučańnie było. A nastaŭnica fizyki, pamiataju, prychodziła i kazała: «Viedaješ, ja budu vučycca razam z taboj. Kali ja što nia tak kažu, ty mianie vypraŭlaj».
Nastaŭnikaŭ Nasta ŭspaminaje z udziačnaściu. Ale z klasnym kiraŭnikom i adnaklaśnikami spačatku było ciažka. «Kali ja pryjšła, tam užo dzieci byli suprać mianie nastrojenyja. Taki-i-i-i-ija bajkoty mnie abjaŭlali! Nie razmaŭlaŭ sa mnoj anichto. I nastaŭnica sama maŭčała. A ja małaja była — biehała, płakała, nie razumieła, čamu».
Tut na abaronu prychodziŭ baćka. «Išoŭ u škołu i zastupaŭsia za mianie, — uspaminaje jana. — Ja adčuvała siabie za plačyma. Nia toje, kab mianie ŭ chacie pałaščyli, papieścili — i davaj, idzi, raźbirajsia sama. Nie, jon išoŭ u škołu, razmaŭlaŭ. Ja bačyła, što jon na maim baku».
«Vyklikali psychijatryčnuju dapamohu, pahražali pazbavić baćkoŭskich pravoŭ»
«Nasta, ci była ty ščaślivym dziciem?» — heta ž hałoŭnaje pytańnie, jakoje zadajuć pra dziacinstva.
«Tak! — Nasta prosta kvitnieje. — Viadoma, ja była ščaślivym dziciom! Mianie maci kožny hod na mora vaziła. Usie na vioskach ci na leciščach, a ja na mora na samalocie lotała. I ŭ mianie ž času nie było! My 6 dzion na tydzień vučylisia. Adna niadziela była, kab vyspacca, vyhulacca, zrabić uroki, vymycca. A da vośmaj klasy ŭ mianie «muzykałka» była: pieršaja źmiena zvyčajnyja pradmiety, a druhaja — muzyčnyja. I ja ž jašče na tancy biehała, u «Karahodzie» tančyła».
Nasta prynosić z saboj cełuju pałasu z hazety «Źviazda» za 1991 hod. Žurnalistka Alena Cichanovič tady sabrała «Pedahahičnuju paemu» z dakumentaŭ. Pra toje, jak davałasia baćkam jaje bieskłapotnaje dziacinstva i biełaruskamoŭnaja adukacyja, baćka raskazaŭ Naści ŭžo tady, kali jana padrasła.
«Dla mianie nie było ŭ hetym ničoha nadzvyčajnaha. Nichto nie kazaŭ mnie, što my «zmahary», «hieroi», «pieramožam». Zusim nie było takoha. Kazali, što treba vučycca pa-biełarusku, bo my biełarusy. I dla mianie heta tak i było», — tłumačyć jana. — Heta była nie maja vajna, bo ja była dziciom. A baćkoŭ ža i chacieli pazbavić baćkoŭskich pravoŭ, i psychijatryčnuju dapamohu na ich vyklikali».
Pavodle ŭspaminaŭ Nasty, najbolš adnosiny nie składalisia z dyrektarkaj škoły. «Jana ž była žonkaj deputata Viarchoŭnaha savietu. I ź jaje statusam voś takoje ŭ škole — heta ž partbilet na stoł. — Nasta pamiataje, jak prychodzili da dyrektarki z baćkami, jak nastaŭniki prychodzili da ich dachaty z pravierkami. — Ź jaje padačy vyklikałasia i milicyja, i listy jana pisała ŭ roznyja kamitety».
Ale baćkam doŭha ŭdavałasia adharodžvać dačku ad usich prablem. Sapraŭdnaje hora pryjšło ŭ siamju, kali pamierła maci Raisa. Naście było šasnaccać.
«Dy vašyja dzieci nia viedajuć ani rasiejskaj, ani biełaruskaj, ani anhielskaj!»
Mikałaj Ivanavič pamior 13 hadoŭ tamu. Paśpieŭ pabačyć unuka Karnieja. Ciapier Karniej u 9-j klasie. U biełaruskamoŭnuju škołu jaho nie addali. Ale Nasta ŭpeŭnienaja, što sytuacyja z navučańniem pa-biełarusku ciapier nieparaŭnalna lepšaja.
«Kali ja ŭ 1980 hodzie pajšła ŭ škołu, u Miensku nie było ani škołaŭ, ani licejaŭ, ani sadočkaŭ, ani klasaŭ u škołach. Naahuł nie było, — tłumačyć jana svaju pazycyju. — A ciapier himnazija 4-ja jość? Škoły jość, sadočki jość? Ty svajo dzicia pryvodziš, dyk tam jašče 30 takich ža biełaruskamoŭnych vakoł skača. A ja ž adna była zusim — na ŭvieś Miensk!»
Ciapierašniaj adukacyjaj Nasta aktyŭna niezadavolenaja. «Heta šalenstva, što jany tvorać z hetaj adukacyjaj, — aburajecca jana. — Ja dumała, što ŭ našaj škole byŭ žach, ale tam była systema, paradak, usio było zrazumieła. A tut prosta eksperymenty nad dziećmi: padručniki štohod novyja, prahramy mianiajucca».
Usia hetaja systema, pierakananaja jana, sparadziła ceły instytut repetytarstva, jakoha ŭ jejnyja školnyja hady prosta nie isnavała. «Bo ciapier školnaja adukacyja nie daje mahčymaści dzieciam z hetymi viedami pastupać dalej. Navat tym, jakija hetuju prahramu zasvoili!»
Nasta z prykraściu pryhadvaje, jak kaliści stali dazvalać pastupać u pedahahičnyja ŭniversytety ź nizkimi bałami. «I hetyja «dzieci» ŭžo pryjšli da našych dziaciej adpracavać svaje dva hady. U mianie chreśnik kryžavanku razhadvaŭ dla ŭroku pa biełaruskaj movie, dyk zamiest «siakiery» tam byŭ «tapor»…»
Tym, što jaje historyja ciapier moža kamuści być cikavaj, jana ščyra ździŭlenaja. Kaža, što ŭ maładych ciapier «vektar» pieravažna na toje, kab źjechać ź Biełarusi, naprykład u tuju ž Rasieju.
«Mnie zdajecca, heta nieaktualna zusim. Ja voś pačytała niadaŭna abmierkavańnie pad artykułam pra toje, kolki ludziej havoryć pa-biełarusku. Tam i razumnyja ludzi, viadoma, kamentujuć. Ale jość i tyja, chto piša: «Voj, našym dzieciam tak ciažka. U ich u hałavie kaša — i biełaruskuju vučyć treba, i rasiejskuju treba, i anhielskuju treba». Dy vašyja dzieci nia viedajuć ani rasiejskaj, ani biełaruskaj, ani anhielskaj! Adkul u ich kaša ŭ hałavie? Raskładzicie vašuju kašu pa roznych talerkach, i prablemaŭ nia budzie».
«Mova, baćki, ziamla — heta ž našaja asnova. Usio heta musić zachavacca, — kaža Nasta Lisicyna. — Moj baćka lubiŭ kazać: čym bolš čałaviek viedaje movaŭ, tym bolš razoŭ jon čałaviek. Vy ž i sami heta viedajecie».
Ciapier čytajuć
Kaśmičnaja turystka Maryna Vasileŭskaja vyjšła zamuž za kasmanaŭta Navickaha? Jany nosiać piarścionki16
Kamientary