Pa jakich padručnikach historyju Biełarusi vučyli ŭ 90-ja

Na Usiebiełaruskaj kanfierencyi historykaŭ, jakaja adbyłasia ŭ lutym 1993 hoda ŭ Minsku, adnoj z asnoŭnych zadač była raspracoŭka i abmierkavańnie novaj kancepcyi ajčynnaj historyi i padychodaŭ da jaje vyvučeńnia.

Pa słovach Michaiła Kaściuka, jaki vystupiŭ tam z dakładam, «daśledavańnie historyi Biełarusi pavinna być deideałahizavana i departyzavana, a hetaha možna dasiahnuć šlacham niezaležnaści daśledčykaŭ ad jakich by to ni było palityčnych partyj, ruchaŭ ci arhanizacyj… Taksama treba admovicca ad marksizmu-leninizmu jak biezumoŭnaj tearetyčnaj asnovy».

Pieršyja navučalnyja dapamožniki pa historyi Biełarusi źjavilisia u 1992-1993 hadach. U paraŭnańni z knihami savieckich časoŭ kudy bolš značnaja ŭvaha ŭ ich nadavałasia pytanńniam etnahieniezu biełarusaŭ, biełaruskaj dziaržaŭnaści ŭ rańnim Siaredniavieččy i ŭvohule palityčnaj historyi našaj krainy. Taksama šmat u ich raspaviadałasia pra raźvićcio nacyjanalnaha ruchu i kultury, žyćcio biełaruskaj dyjaspary.

Razam z tym dapamožnik dla 8-9-ch kłasaŭ, jaki vyjšaŭ u 1993 hodzie pad redakcyjaj doktara histaryčnych navuk Zaharulskaha, źniešnie nie adroźnivaŭsia ad svajho papiarednika, vydadzienaha ŭ 1989 hodzie. U pieravydańni zachavaŭsia navat tekst uvodzinaŭ, ź jakich u bolš poźniaj redakcyi vykreślili słovy pra «pracoŭnych BSSR, jakija razam z usim savieckim narodam pad kiraŭnictvam Kamunistyčnaj partyi i pa jaje inicyjatyvie vyrašajuć pytańni revalucyjnaha abnaŭleńnia ŭsich bakoŭ žyćcia sacyjalistyčnaha hramadstva». U astatnim tekst pryvodziŭsia bieź źmienaŭ, uklučajučy šmatlikija spasyłki na Lenina.

Inšym byŭ źmiest navučalnaha dapamožnika dla 9-ha kłasa hetaha ž hoda, vydadzienaha pad aŭtarstvam daktaroŭ histaryčnych navuk Sidarcova i Famina. Pa ŭvodzinach da padručnika,«jaho źmiest vyznačaŭsia pieravarotam, jaki ažyćciavili balšaviki ŭ kastryčniku 1917 hoda, i ŭstanaŭleńniem ułady Savietaŭ. Šlacham demahahičnych abiacańniaŭ ab śvietłaj budučyni dla ŭsich pracoŭnych, a taksama represijami i nasillem jany ŭstanavili ŭ krainie tatalitarny režym, jaki praisnavaŭ bolš za 70 hadoŭ». Zamiena štampu ab «Vialikaj Kastryčnickaj sacyjalistyčnaj revalucyi» na termin «pieravarot» ilustruje źmieny ŭ padychodach da vykładańnia.

Ab historyi stvareńnia pieršych navučalnych dapamožnikaŭ raspaviadaje adzin ź ich stvaralnikaŭ Uładzimir Nikifaravič Sidarcoŭ – doktar histaryčnych navuk, prafiesar kafiedry krynicaznaŭstva histaryčnaha fakulteta Biełaruskaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta.

– Ź jakimi prablemami vy sutyknulisia jak aŭtar pieršych dapamožnikaŭ pa historyi Biełarusi dla školnikaŭ? Vykładańnie jakich tem vyklikała najbolšyja składanaści?

– Da stvareńnia ŭłasnych navučalnych dapamožnikaŭ my byli hatovyja. U nas, naprykład, byŭ vopyt składańnia chrestamatyj pa historyi Biełarusi. Ale jak tolki była abvieščanaja niezaležnaść Biełarusi, na składalnikaŭ chrestamatyj abrynułasia krytyka: nie pradstaŭleny najvažniejšyja dakumienty ŭ žyćci biełaruskaha naroda. Viedali b krytyki, jakoj canoj źjavilisia ŭ druku hetyja navučalnyja dapamožniki!

Mała było sabrać i zbałansavać materyjał pa krynicach z historyi rodnaj krainy, adlustravać jaje žyćcio movaj dakumientaŭ. Treba było prarvacca praz «žaleznuju zasłonu», jakuju stvarali čynoŭniki z orhanaŭ cenzury. Nam ź Ihnacienkam pryjšłosia trymać ich «abłohu», asabliva z nahody pradstaŭleńnia źjezdaŭ Savietaŭ u 1917 h., pryniatych imi rašeńniaŭ, adnosinaŭ da ich balšavikoŭ. Našy sproby schitravać, zamianić adny dakumienty inšymi, anałahičnymi, abo padyści da temy niekalki ź inšaha boku byli spynieny pad pahrozaj niedapuščeńnia chrestamatyi da druku. Našmat lahčej było składać taki navučalny dapamožnik pa historyi Biełarusi da 1917 hoda.

Užo ŭ 1992 h. źjaviŭsia navučalny dapamožnik nacyjanalnaj historyi, a ŭ nastupnym hodzie jaho novaje vydańnie na biełaruskaj i ruskaj, aŭtary jakoha sprabavali dziejničać u adpaviednaści z novaj kancepcyjaj.

- Ź jakoj mienavita kancepcyi biełaruskaj historyi zychodzili aŭtary navučalnych dapamožnikaŭ? Jak farmavałasia hetia kancepcyja?

- Pieršyja navučalnyja dapamožniki nie mahli być adpaviednymi Nacyjanalna-dziaržaŭnaj kancepcyi historyi Biełarusi, jakaja raspracoŭvałasia paralelna. Upieršyniu kancepcyja była apublikavanaja ŭ «Nastaŭnickaj haziecie» i «Biełaruskim histaryčnym časopisie». Vystupajučy suprać «vialikapolskaj i vialikaruskaj antybiełaruskich kancepcyj», aŭtar paetapna prasačyŭ za tymi, chto zakładvaŭ asnovy biełaruskaj nacyjanalnaj kancepcyi, chto adstojvaŭ jaje na praciahu XIX - 20-ch hh. XX stahodździa. Mahčymaści dla adradžeńnia i raźvićcia nacyjanalnaj histaryjahrafii skłalisia na miažy 80-90-ch hadoŭ XX st. u vyniku krušeńnia tatalitarnaj sistemy, raspadu SSSR i abviaščeńnia niezaležnaści. Adkryłasia šmat faktaŭ, jakija kazali pra nieabchodnaść pieraasensavańnia ajčynnaj i suśvietnaj historyi z staražytnych časoŭ da našych dzion.

Zychodziačy z pryncypaŭ Nacyjanalna-dziaržaŭnaj kancepcyi historyi Biełarusi, Michaił Bič vyłučyŭ niekalki pytańniaŭ, jakija patrabavali pryncypovaha pieraasensavańnia: pachodžańnie biełaruskaha etnasu; utvareńnie Vialikaha kniastva Litoŭskaha, miesca i rola Biełarusi ŭ hetaj dziaržavie; stanovišča Biełarusi ŭ składzie Rasijskaj impieryi; historyja Biełarusi savieckaha pieryjadu.

– Kali i dzie adbyŭsia razhlad hetaj kancepcyi?

- Abmierkavańnie i pryniaćcie kancepcyi adbyłosia na Usiebiełaruskaj kanfierencyi historykaŭ, jakaja prachodziła ŭ lutym 1993 hoda na bazie histaryčnaha fakulteta BDU.

Tady my mieli tolki asobnyja staronki nacyjanalnaj historyi jak dadatak da ahulnaj, savieckaj, historyi. Asnoŭnaj zadačaj była likvidacyja «biełych plam» u histaryčnym raźvićci Biełarusi i stvareńnie piermanientnaj nacyjanalnaj histaryjahrafii.

Ale prablemy ŭkaranieńnia ŭ biełaruskuju navuku miždyscyplinarnaha padychodu, razhladu historyi z pazicyi ŭzrastańnia ŭ joj roli zvyčajnaj asoby, źviazanych ź imi novych napramkaŭ, jakija ŭźnikli paśla Druhoj suśvietnaj vajny, byli dolaj adzinočak. Bolšaść historykaŭ hanarylisia svajoj prychilnaściu kłasičnym pohladam. Jany nie žadali razumieć, što stahodździe kłasiki, abo «załaty viek», histaryčnaj navuki minuŭ jašče ŭ druhoj pałovie XIX stahodździa.

- Chto vystupaŭ na hetaj kanfierencyi? Jakija byli asnoŭnyja tezisy?

- Z asnoŭnym dakładam na kanfierencyi vystupiŭ tahačasny dyrektar Instytuta historyi NANB Michaił Paŭłavič Kaściuk, jaho temaj była «Nacyjanalnaja kancepcyja historyi Biełarusi: asnoŭnyja padychody». «Samastojnaj dziaržavie – Respublicy Biełaruś, – skazaŭ jon u pačatku, – patrebna svaja, samastojnaja, ni ad koha nie zaležnaja nacyjanalnaja historyja», a kab być taki, jana pavinna stać deideałahizavanyja i departyzavanaje.

Na dumku spadara Kaściuka, nieabchodna było nadavać bolš uvahi dasavieckaj historyi i vykarystoŭvać novyja krynicy pa ŭsich astatnich pieryjadach. Pašyrać tematyku daśledavańniaŭ i aśviatlać historyju kultury biełaruskaha naroda. Uklučyć u historyju temy ab biełaruskaj dyjaspary i ŭličvać hieapalityčnaje stanovišča Biełarusi. Važna razhladać historyju Biełarusi ŭ kantekście słavianskaj, jeŭrapiejskaj i suśvietnaj cyvilizacyj, supracoŭničać z historykami inšych krain i vykarystoŭvać u daśledavańniach tradycyjnyja i nietradycyjnyja mietady - naprykład, matematyčnyja padychody i kampjutarnuju techniku.

Uryvak z padručnika «Biełaruś Maja Radzima» (1993):

Z pryncypova novych siužetaŭ u padručniku, pryśviečanym najnoŭšaj historyi Biełarusi, sustrakajucca parahrafy «Ustalavańnie tatalitarnaha režymu. Masavyja represii», «Biełaruski nacyjanalna-vyzvalenčy ruch. Abviaščeńnie BNR», terminy «stalinizm», «chruščoŭskaja adliha». «Pieramoha kulturnaj revalucyi ŭ BSSR» u 1930-ja hady, dziakujučy jakoj «pierad pracoŭnymi Biełarusi adkrylisia biaźmiežnyja prastory dla prajaŭleńnia svaich zdolnaściej i talentaŭ», narešcie była vykładziena školnikam jak trahičny pieryjad «ucisku nacyjanalnaj kultury», padčas jakoha achviarami pieraśledu stali mnohija dziejačy mastactva i navuki. Upieršyniu ŭ navučalnym dapamožniku byli zrobleny sproby analizu pryčyn paražeńniaŭ Čyrvonaj armii ŭ pačatku Vialikaj Ajčynnaj vajny.

Ab asablivaściach napisańnia pieršych ajčynnych padručnikaŭ pa historyi raspaviadaje Taćciana Astroŭskaja – daśledčyca, aŭtar analityčnaj pracy «Hienieałohija histaryčnaj pamiaci biełarusaŭ u kantekście adukacyjnych praktyk»:

– Jakimi byli, na vaš pohlad, hałoŭnyja prablemy, ź jakimi sutyknulisia aŭtarskija kalektyvy pieršych padručnikaŭ?

– Stvareńnie padručnikaŭ pa nacyjanalnaj historyi – praces doŭhi i pracajomki, jaki pavinien ažyćciaŭlacca sumiesnymi namahańniami navukoŭcaŭ i piedahohaŭ, tearetykaŭ i praktykaŭ adukacyi. U dziaržavie, jakaja tolki što abviaściła ab svaim suvierenitecie, miechanizmy stvareńnia vučebnaj litaratury nie raspracavany, a sistema adukacyi šmat u čym dziejničaje pa starych kanonach, tamu adkaznaść u stvareńni radykalna novaha pa źmieście materyjału šmat u čym kładziecca na aŭtaraŭ padručnikaŭ.

U situacyi vostraj nieabchodnaści ŭ novaj vučebnaj litaratury aŭtary, vierahodna, nie mieli dastatkova času dla padrychtoŭki, tamu teksty padručnikaŭ nie adroźnivajucca kanceptualnaj składnaściu.

Uvodziny ŭ padručnik historyi dla 7 kłasa

Jany składanyja, nasyčanyja faktami i datami, mała prystasavanyja da asablivaściaŭ uzrostu metavaj aŭdytoryi i źjaŭlajucca, pa sutnaści, rabočym materyjałam i dla nastaŭnikaŭ, mnohija ź jakich, vierahodna, znachodzilisia ŭ takim ža stanie razhublenaści pierad nieabchodnaściu pracavać z całkam novym materyjałam, jak i ich navučency.

– Na jakich pryncypach hruntavałasia raspracoŭka novaj kancepcyi biełaruskaj historyi?

– U kancy 1980-ch — pačatku 1990-ch intelektualnyja elity ŭ Biełarusi viartajucca da idei nacyjanalnaha adradžeńnia, jakaja zaradziłasia ŭ pačatku XX stahodździa. Tamu navučalnaja, jak i raznastajnaja navukova-papularnaja litaratura pa historyi, jakaja pačynaje vychodzić u hety čas, realizuje zadaču farmiravańnia nie sfarmavanaj, jak ličycca, da kanca nacyi, kultyvacyi nacyjanalnych mifaŭ i stvareńnia panteona nacyjanalnych hierojaŭ.

U situacyi tatalnaha kryzisu identyčnaści isnavała vostraja nieabchodnaść u takoj ža mocnaj krynicy sensu, jakoj była savieckaja ideałohija, što rujnavałasia na vačach, i ŭ jakaści hetaj krynicy vystupiŭ nacyjanalizm.

Kanstrujavańnie nacyjanalnaha spałučajecca z admaŭleńniem i baraćboj z upłyvam rasijskaj i savieckaj historyi, ale, jak časta zdarajecca, «antykałanijalny» ruch vykarystoŭvaje pryjomy i rytoryku zavajoŭnikaŭ. Tamu ŭ pieršych biełaruskich padručnikach źjaŭlajucca takija charakternyja dla savieckaj histaryjahrafii frazy, jak «balšaviki demahahična zajaŭlali», «łancuhi abo kajdany tatalitaryzmu», «vuzkakłasavy padychod», źviernutyja ciapier u procilehły bok.

– Tym nie mienš pieršyja padručniki pa historyi mieli, napeŭna, i stanoŭčyja baki?

– Biezumoŭna. U novych padručnikach adkryta krytykujecca savieckaja sistema i zajaŭlajecca ab złačynstvach i achviarach tatalitaryzmu, što ŭ tych umovach taksama nie supadała z aficyjnaj pazicyjaj: kiraŭnictva znoŭ abvieščanaj respubliki składałasia pa bolšaj častcy z byłoj savieckaj namienkłatury, jakaja pa-raniejšamu mieła nadzieju adradzić zvykły paradak rečaŭ.

U pieršy (i, na žal, dahetul – u apošni) raz u školnych padručnikach abmiarkoŭvajucca takija temy, jak ekałahičnaja katastrofa ŭ Biełarusi, jakaja źjaviłasia tut vynikam savieckaj industryjalizacyi, ci palityka rusifikacyi ŭ SSSR. Aŭtary navat biaruć na siabie śmiełaść sumniavacca ŭ pravamiernaści i paśpiachovaści dziejańniaŭ urada, jaki znachodzicca na toj momant va ŭładzie. Charakterna, adnak, što pazicyja niekatorych z aŭtaraŭ paźniej pieražyvaje evalucyju ad aktyŭnych krytykaŭ savieckaj sistemy da apałahietaŭ ciapierašniaha režymu, u zaležnaści ad palityčnaj kanjunktury.

Niahledziačy na niekatoryja niedachopy, pieršyja nacyjanalnyja padručniki majuć pryncypovaje značeńnie dla samaśviadomaści maładymi biełarusami siabie jak nacyi. Akramia taho, admaŭleńnie «ŭschodniaha viektaru» adnačasova aznačaje taksama žadańnie być uklučanymi ŭ zachodniuju tradycyju, što supravadžajecca adkrytaściu roznych mierkavańniaŭ, talerantnaściu i prychilnaściu da demakratyi, i heta nieadnarazova padkreślivałasia ŭ samich tekstach.

• 1
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0