Na dnie kolišniaha Kachoŭskaha vadaschovišča ciapier rastuć tapoli i vierby, a ŭ Dniapro viarnulisia asiatry
Što ciapier adbyvajecca na dnie Kachoŭskaha vadaschovišča, jakoje paśla padryvu rasijskimi vajskoŭcami płaciny vyjšła na pavierchniu? Jakija raśliny i žyvioły žyvuć tam, dzie jašče dva hady tamu była vada? Ci ačyściłasia Čornaje mora paśla razbureńnia damby, jakaja ryba viarnułasia ŭ Dniapro, a jakaja zahinuła? Jakija taksičnyja rečyvy pahražajuć navakolnamu asiarodździu z-za padryvu Kachoŭskaj HES? Ukrainskaja słužba Bi-bi-si pahutaryła z navukoŭcami, jakija daśledujuć nastupstvy katastrofy na dambie.
Rakavinki pad nahami
Chadziła pa dnie byłoha mora, bačyła tam miljony rakavinak i nieprachodnyja lasy — batanik, doktar navuk Hanna Kuziemka čatyry razy vyjazdžała ŭ ekśpiedycyi na terytoryju byłoha Kachoŭskaha vadaschovišča.
Tam pad artabstrełami i prycełami dronaŭ navukoŭcy źbirajuć źviestki pra nastupstvy padryvu Kachoŭskaj damby.
Kachoŭskaje vadaschovišča stvaryli i kančatkova zapoŭnili vadoj u 1958 hodzie. Jano mieła płošču bolš za 2 tysiačy kvadratnych kiłamietraŭ i ŭtrymlivała bolš za 18 kubičnych kiłamietraŭ vady.
U vyniku padryvu damby 6 červienia 2023 hoda vielizarnyja masy vady rynuli ŭniz pa ciačeńni Dniapra, zataplivajučy ŭsio na svaim šlachu.
Praz dva hady paśla katastrofy na dnie byłoha vadaschovišča ŭtvarylisia aziory i bałoty, vyjšli z-pad vady piaski i hlej, raście małady les, i suadnosiny pamiž hetymi ekasistemami, kaža navukoŭka Hanna Kuziemka, pastajanna mianiajecca.
Pavodle acenak navukoŭcaŭ z ekśpiedycyj, kali vosieńniu 2023 hoda vadajomy zajmali 13-15% terytoryj byłoha mora, to viasnoj 2024-ha heta ŭžo było bolš za 30% terytoryj.
A jašče ciapier na dnie byłoha mora možna ŭbačyć miljony rakavinak maluska drejsieny.
«Za čas isnavańnia vadaschovišča ŭźnikli vielizarnyja papulacyi hetaha maluska. Vada syšła, i jany zahinuli. Imi zaraz vysłanyja vielizarnyja terytoryi. Tam ich prosta miljony», — kaža Hanna Kuziemka.
Tapoli i vierby da siami mietraŭ
Adrazu paśla katastrofy vykazvalisia aściarohi, što hlej sa dna vadaschovišča vysachnie, budzie raźlatacca, što pryviadzie da ŭźniknieńnia pyłavych buraŭ.
«Ale, upieršyniu trapiŭšy na raniejšaje dno mora praz try tydni paśla katastrofy, my ŭbačyli, što hety hlej vielmi ščylny. Jon vysychaje i pakryvajecca hłybokimi raskolinami. Na pavierchni hleju adrazu ŭtvaryłasia skarynka z bahavińnia. Hetaje bahavińnie, a taksama łazovy les, jaki vyras na dnie mora, praduchilili raźviejvańnie hleju», — kaža doktar navuk Kuziemka.
Pačatak červienia, kali adbyłasia katastrofa, byŭ spryjalnym časam dla raspaŭsiudžvańnia viarby. Viarba sama ŭtvaryła nasieńnie, jano płavała na pavierchni vady. Vada syšła, nasieńnie trapiła na pažyŭnuju hlebu i adrazu prarasło.
Tam, dzie vada stajała doŭha, lesu niama, tamu što nasieńnie chutka straciła zdolnaść prarastać.
«Pryroda razumniejšaja za ludziej. Bolšaść prahnozaŭ nie spraŭdzilisia. Pustynia nie źjaviłasia, pyłavych buraŭ niama. Zatoje vyraśli vierby i tapoli», — robić vysnovu navukoŭka.
Kali ekśpiedycyja navukoŭcaŭ upieršyniu vyjechała da vadaschovišča praz try tydni paśla katastrofy, to jany ŭbačyli tam siejancy viarby vyšynioj mienš za santymietr. Za niekalki miesiacaŭ, u kastryčniku 2023 hoda, vierby ŭžo dasiahnuli ŭ vyšyniu da 3 mietraŭ.
Padčas ekśpiedycyi ŭ 2024 hodzie vyšynia dreŭ była ŭ siarednim 4,7 mietra. U 2025 hodzie Hanna Kuziemka z kalehami zafiksavała viarby i tapoli vyšynioj da 7 mietraŭ.
«Bolš za ŭsio mianie ŭraziła toje, što vierby sioleta ćvili. Heta vielmi dziŭna. Tamu što, pa litaraturnych danych, viarba pavinna ćviści praz 5-7 hadoŭ, a heta tolki dvuchhadovyja drevy. Hetaja viarba farmujecca ŭ vielmi niezvyčajnych umovach», — raskazvaje navukoŭka.
Pavodle jaje słoŭ, vierby na dnie byłoha mora rastuć vielmi ščylna i ciahnucca ŭvierch, tamu što jość vialikaja kankurencyja za śviatło, a jašče jość bahatyja i pažyŭnyja dla hetych dreŭ hleby, što abumoviła taki chutki rost dreŭ.
U pieršyja miesiacy paśla katastrofy maładyja drevy raśli z chutkaściu 2-3 sm za sutki. Sioleta samyja słabyja parastki admirali, a bolš mocnyja drevy praciahvajuć žyć.
«Spačatku heta byli zaraśniki. Ciapier heta sapraŭdny małady les. Jon budzie raści doŭha. Tam jość kala 300 vidaŭ raślin, jakija farmirujuć draŭniany, chmyźniakovy, traviany i mochavy jarusy», — raskazvaje navukoŭka.
Na dnie byłoha mora adnaŭlajecca tracina tych hrupaŭ raślin i žyvioł, jakija isnavali tam da źjaŭleńnia płaciny.
Vierbavyja lasy redkija i achoŭvajucca pa ŭsioj Jeŭropie ŭ adpaviednaści ź Biernskaj kanviencyjaj i dyrektyvaj Jeŭrapiejskaha Sajuza.
«My railisia z zamiežnymi kalehami-navukoŭcami, usie ličać, što hety vierbava-tapolevy les na dnie Kachoŭskaha mora — heta ciapier samy vialiki taki les u Jeŭropie. Časta terytoryi takich lasoŭ u śviecie ŭzdoŭž rek zabudavanyja abo razaranyja», — raskazvaje Hanna Kuziemka.
Staryja reki adnavili ruch
Na raniejšym dnie mora adnavili svaje rečyščy reki, jakija isnavali kaliści daŭno, jašče da vadaschovišča.
Padčas ekśpiedycyi ŭ nacyjanalny park «Kamienskaja Sieč» navukoŭcy ŭbačyli raku Kamienku, jakaja da hetaha 70 hadoŭ była zatoplenaja vodami vadaschovišča.
«Kali z vadaschovišča syšła vada, hetaja raka adnaviła svajo rečyšča. Na jaje bierahach znoŭ vyraśli čarot, rahoz», — raskazvaje Hanna Kuziemka.
Akramia lasoŭ i starych rek, na terytoryi byłoha mora jość aziory, dzie ŭžo źjaviłasia vodnaja raślinnaść. Na takich aziorach navukoŭcy nazirali vialikija čarody ptušak.
Terytoryju nizoŭjaŭ Dniapra, jakuju ŭ 1950-ch hadach zatapili dla budaŭnictva Kachoŭskaj HES, histaryčna nazyvajuć Vialikim Łuham. Pavodle acenak navukoŭcaŭ, praz dva hady paśla katastrofy pryroda pastupova adnaŭlajecca, a Vialiki Łuh viartajecca ŭ novym vyhladzie.
«Vialiki Łuh, pra jaki ŭsie kažuć, nasamreč nie łuhi, a vialiki pojmienny les. Takija bujnyja vierbava-tapolevyja lasy isnavali tam da budaŭnictva Kachoŭskaj HES, a jašče tam raśli alešnik i duby. Byli łuhi, pašy, sienažaci», — adznačaje Hanna Kuziemka.
Pavodle acenak navukoŭcaŭ, ciapier adnaŭlajecca prykładna tracina ad tych hrupaŭ raślin i žyvioł, jakija byli na hetaj terytoryi da budaŭnictva płaciny.
Raśliny na dnie byłoha vadaschovišča źjaŭlajucca vielmi chutka — u 2022 hodzie było 11 vidaŭ, u traŭni 2025 — užo bolš za 300 vidaŭ.
«Uviesnu hetaha hoda našy kalehi daśledavali pracesy fotasintezu ŭ vierbaŭ i tapolaŭ, jakija vyraśli na dnie byłoha vadaschovišča. I hetyja daśledavańni pakazali, što raśliny, jakija zmahli tam vyraści, adčuvajuć siabie lepš, čym u Kijevie», — kaža navukoŭka.
U Dniapry znoŭ źjaviŭsia asiotr
U vyniku padryvu damby zahinuła šmat ryby, naprykład, laščy, žerachi, vierchavody, płotki, krasnapiorki, karpy, a taksama ščupaki, sudaki, akuni, byčki i inšyja. Płyń vady vyniesła ich u adkrytaje mora.
«U Čornym mory zahinuli presnavodnyja ryby, jakija nie prystasavanyja da salonaj vady. Zahinuła i marskaja ryba, z-za apraśnieńnia prybiarežnych vod. Heta byŭ udar dla ŭsich hrup», — raskazvaje Viktar Dziemčanka, namieśnik dyrektara Instytuta marskoj bijałohii NAN Ukrainy.
Kala Adeskaha zaliva ad presnaj vady, pa danych ichtyjołaha Dziemčanki, zahinuła kala 60% midyj.
«My stracili tyja vidy ryb, jakija za 70 hadoŭ sfarmavalisia i prystasavalisia da ŭmoŭ vadaschovišča. Ciapier umovy znoŭ źmianilisia», — adznačaje navukoviec.
Adna z samych vialikich źmien, pa słovach Dziemčanki, heta toje, što ŭpieršyniu za bolš čym 70 hadoŭ pablizu vostrava Chorcica ŭbačyli asiatra.
«Adsutnaść płaciny zrabiła mahčymaj mihracyju ryby ŭvierch pa ciačeńni. Ryba z Čornaha mora ciapier bieśpieraškodna moža padychodzić až da Zaparožža, a heta kala 200 km adnoŭlenaha rečyšča raki», — kaža ichtyjołah Viktar Dziemčanka.
Užo jość čatyry znachodki asiatra ruskaha ŭ Dniapry — heta byli darosłyja asobiny, vahoj bolš za 10 kh.
Jašče da budaŭnictva i Zaparožskaj, i Kachoŭskaj HES kala Zaparožža byli tradycyjnyja miescy nierastu asiatrovych ryb, raskazvaje navukoviec. U vyniku budaŭnictva płacin hetyja nieraściliščy byli źniščanyja. Ciapier asiatrovaja ryba viartajecca na svaje histaryčnyja miescy.
Što z terytoryjaj nižej płaciny
«Nastupstvy padryvu damby dla pryrody katastrafičnyja — sapraŭdnyja maštaby strat my navat nie možam acanić, tamu što niama dostupu da ŭsich ziemlaŭ, asabliva na akupavanym rasijanami levabiarežžy Dniapra. Adnak užo možna skazać, što parušanaja ekałahičnaja stabilnaść vielizarnaj terytoryi», — kaža Kuziemka.
Daśledavać dno byłoha Kachoŭskaha mora navukoŭcam ciapier nadzvyčaj składana. Da mnohich terytoryj naohuł niama dostupu — heta zona bajavych dziejańniaŭ.
Uvosień 2023 hoda padčas ekśpiedycyi Hanna Kuziemka z kalehami trapili pad minamiotny abstreł. U 2025-m navukoŭcy daśledavali vierbavy les u kaskach i broniekamizelkach, a nad imi lotali drony.
Praz padryŭ rasijanami Kachoŭskaj HES było zatoplena 600 kvadratnych kiłamietraŭ Chiersonščyny. Levabiarežnaja Chiersonščyna akupavanaja i navukoŭcy mohuć daśledavać nastupstvy katastrofy dla hetych terytoryj tolki dystancyjna.
«My možam tolki daśledavać spadarožnikavyja zdymki hetych terytoryj i tolki zdahadvacca, što tam adbyvajecca», — kaža navukoŭka.
Nižej za płacinu na akupavanych zatoplenych terytoryjach paciarpieli mnohija raśliny i žyvioły. U pryvatnaści, heta lasy ź biarozy dniaproŭskaj, jakaja nie vytrymlivaje vysokaha ŭzroŭniu hruntavych vod. Taksama, na dumku navukoŭcaŭ, mahli paciarpieć kvietkavyja raśliny, naprykład, biełažamčužnyja vasilki, jakija nie rastuć bolš nidzie ŭ śviecie.
U 2021 hodzie na terytoryi Chiersonskaj vobłaści ŭ nacyjanalnym parku «Aleškaŭskija piaski» navukoŭcy znajšli novy vid lišajnika, da taho nie viadomaha navucy.
«Całkam vierahodna, što hety lišajnik taksama moh źniknuć, pakolki hetaja terytoryja padvierhłasia zatapleńniu», — ličyć Hanna Kuziemka.
U vyniku padryvu damby, pavodle prybliznych acenak, zahinuła da 50 vidaŭ ryb, šmat chatnich i dzikich žyvioł. Patok vady źniščyŭ hniozdy ptušak, kałonii maluskaŭ i rakapadobnych.
Ci ačyściłasia Čornaje mora?
Niahledziačy na tezisy pra toje, što pryroda pastupova adnaŭlajecca, katastrofa na HES maje šmat ekałahičnych nastupstvaŭ.
«U 2023 hodzie paśla padryvu damby vialikaja vada zmyvała hierbicydy z paloŭ, naftapradukty sa składoŭ, inšyja technahiennyja terytoryi i pramysłovyja abjekty. Heta ŭsio trapiła ŭ Čornaje mora», — raskazvaje Viktar Dziemčanka.
U pieršyja dni paśla katastrofy Čornaje mora značna apraśniłasia. Tak, pablizu horada Adesa salonaść vady składała 4 pramile pry normie 15-17. Taksama značna pahoršyłasia jakaść vady.
Siońnia, pa słovach Viktara Dziemčanki, bolšaść pakazčykaŭ jakaści vady pryjšli da normy, da siarednich šmathadovych značeńniaŭ.
«Adnak niekatoryja rečyvy ŭsio jašče zastajucca ŭ donnych adkładach. Jany asieli na dnie i paśla štormu mohuć paŭtorna zabrudžvać marskija akvatoryi», — kaža navukoviec.
Katastrofa na Kachoŭskaj HES, z adnaho boku, pakazała ŭraźlivaść Čornaha mora, a z druhoha — prademanstravała jaho ŭstojlivaść da ŭździejańnia čałavieka.
«Taksičnaja bomba zapavolenaha dziejańnia»
Niahledziačy na toje, što pryroda na dnie byłoha Kachoŭskaha mora pastupova adnaŭlajecca i hetaja terytoryja prykryvajecca vialikaj kolkaściu raślin, nastupstvy padryvu HES nadzvyčaj razburalnyja dla ekałohii, papiaredžvajuć navukoŭcy.
Na praciahu mnohich dziesiacihodździaŭ u Kachoŭskaje mora traplali rečyvy, zmytyja ź sielskahaspadarčych ziamiel, ściokavyja vady z sotniaŭ pramysłovych pradpryjemstvaŭ, raźmieščanych pablizu vadaschovišča. Ciažkija mietały i inšyja taksičnyja rečyvy hadami asiadali, nazapašvajučysia na dnie mora, raskazvaje ekołah Alaksiej Vasiluk, staršynia i suzasnavalnik Ukrainskaj pryrodaachoŭnaj hrupy.
Pakul niama dakładnaj infarmacyi, jakaja častka hleju z hetymi taksičnymi rečyvami była vymytaja paśla padryvu damby. Adnak siarod usich ekałahičnych nastupstvaŭ nazapašanyja na dnie vadaschovišča zabrudžvalniki i ich vyzvaleńnie źjaŭlajucca, na dumku navukoŭca, najbolš pahroźlivymi.
Uletku 2023 hoda ŭkrainskaja pryrodaachoŭnaja hrupa arhanizavała adbor probaŭ hruntu sa dna vadaschovišča ŭ Chiersonskaj vobłaści i pablizu Zaparožža. U bolš za 90% probaŭ było značnaje pieravyšeńnie hranična dapuščalnych kancentracyj taksičnych rečyvaŭ.
«Heta važna dla ŭsich žycharoŭ terytoryi, jakaja była zatoplenaja ŭ 2023 hodzie. Ich aharody byli pakrytyja płastom taksičnaha hleju», — kaža Vasiluk.
U sakaviku 2025 hoda ŭ aŭtarytetnym navukovym vydańni Science apublikavali daśledavańnie ź vierahodnymi acenkami taho, jakaja kolkaść taksinaŭ vyzvalilisia z pryčyny razbureńnia damby. U adkładach sa dna mora, jakija vyjšli na pavierchniu, pavodle acenak navukoŭcaŭ, źmiaščajecca kala 83,3 tysiačy ton ciažkich mietałaŭ, azotu, fosfaru.
«Na miescy byłoha vadaschovišča ŭtvaryłasia vielizarnaja «aholenaja» zabrudžanaja terytoryja», — kaža ŭ kamientary Ukrainskaj słužbie Bi-bi-si Alaksandra Šumiłava, adna z aŭtarak daśledavańnia, navukovaja supracoŭnica Instytuta Lejbnica pa presnavodnaj ekałohii.
Jana nazyvaje Kachoŭskaje vadaschovišča «taksičnaj bombaj zapavolenaha dziejańnia».
Pavodle jaje słoŭ, kali prajektavali HES, nie sprahnazavali vielizarnuju eroziju bierahoŭ vadaschovišča. Taksičnyja rečyvy z paloŭ, pradpryjemstvaŭ traplali ŭ vadu i asiadali ŭ donnych adkładach.
«Pad prasłojkaj vady jany nie ŭjaŭlali niebiaśpieki, ale nichto nie moh pradkazać, što kaliści vadaschovišča tak chutka źniknie i taksiny apynucca na pavierchni», — adznačaje Šumiłava.
Taksičnyja rečyvy vymyvajucca ŭniz pa płyni Dniapra padčas siezonnych pavodak. Dalej zabrudžvańni mohuć nazapašvacca ŭ raślinach, žyviołach, pieradavacca ludziam, bo ŭ siołach uzdoŭž bierahoŭ vadaschovišča vykarystoŭvajuć vadu dla palivu aharodaŭ.
«Ja liču, što heta prablema na dziesiacihodździ», — kaža Alaksandra Šumiłava pra nastupstvy padryvu Kachoŭskaj HES dla ekałohii.
«Taksinaŭ na dnie vadaschovišča i sapraŭdy vielmi šmat i my ličym, što značnaja častka ich ciapier akumulujecca raślinnaściu. Naprykład, viarba viadomaja svaimi ŭłaścivaściami pahłynać ciažkija mietały i taksičnyja rečyvy», — kaža pra hetuju prablemu batanik Hanna Kuziemka.
Adnak pakul nieviadoma, ci pravodzilisia śpiecyjalnyja daśledavańni pra toje, kolki, naprykład, ciažkich mietałaŭ u liści i draŭninie.
«Kali les śsiekčy abo znoŭ zatapić hetyja terytoryi, to ŭsie akumulavanyja raślinami atrutnyja rečyvy znoŭ vyzvalacca ŭ navakolnaje asiarodździe», — kaža navukoŭka.
Hod tamu była padarvanaja Kachoŭskaja HES. Što ciapier adbyvajecca na hetych terytoryjach va Ukrainie i jakaja budučynia ich čakaje?
Dno Kachoŭskaha vadaschovišča za hod pieratvaryłasia ŭ sapraŭdny vierbavy haj
Kachoŭskaje vadaschovišča bolš nie isnuje, na jaho miescy zastalisia «łužyny»
Kachoŭskaje vadaschovišča pieratvaryłasia ŭ pustyniu FOTAFAKT
Bulba-fitnes: biełarusy pakazvajuć u sacyjalnych sietkach, kolki bulby vykapali sioleta5
Bulba-fitnes: biełarusy pakazvajuć u sacyjalnych sietkach, kolki bulby vykapali sioleta
Hrodzienskaha padletka adpravili ŭ škołu ŭ Litvu — jon vyvučyŭ litoŭskuju i ciapier pierakładaje ŭ Jeŭraparłamiencie. Pierakładaŭ jon i Cichanoŭskich3030
Kamientary