Narod, što vyžyŭ u atamnych vyprabavańniach, i jahonaja liderka

Rabii Kadyr – 61 hod i niekali jana była adnoj z samych zamožnych žančyn kamunistyčnaha Kitaju. Pra ujhuraŭ piša ŭschodaznaŭca Siarhiej Bohdan.

Kolkaść achviaraŭ niadzielnych chvalavańniaŭ va Ŭrumčy dasiahnuła 156 čałaviek. Vinavataj u kryvavych sutyknieńniach u stalicy Synczian-Ujhurskaj aŭtanomii kitajski ŭrad abvieściŭ žančynu – Rabiju Kadyr. «Pieršyja vyniki raśśledavańniaŭ ukazvajuć, što da hvałtu padbuchtoryŭ separatyscki Ujhurski suśvietny kanhres na čale ź jaho staršynioj Rabijaj Kadyr», — paviedamiła dziaržaŭnaja infarmacyjnaja ahiencyja Sińchua.

Ujhurskaja Ivonka Surviła

Rabii Kadyr – 61 hod i niekali jana była dla Pekinu ŭzornaj pradstaŭnicaj ujhurskaj mienšaści. Jana zajmałasia tekstylnym biznesam, zasiadała ŭ kitajskim parlamencie dy ličyłasia adnoj z samych zamožnych žančyn kamunistyčnaha Kitaju.

Režym achvotna vykarystoŭvaŭ jaje dla reklamavańnia pośpiechaŭ svajoj palityki ŭ dačynieńni da mienšaściaŭ.

Adnak adnaho razu Rabija vykarystała svajo stanovišča, kab pryciahnuć uvahu da parušeńnia pravoŭ čałavieka na paŭnočnym zachadzie Kitaja. Paśla taho jak kitajskaje vojska zdušyła ŭ 1997 hodzie pratesty ujhuraŭ, Rabija vystupiła ŭ parlamencie i zapatrabavała pakłaści kaniec hvałtam. Tak jana stała voraham Kampartyi.

U 1999 hodzie ujhurskaja pravaabaronca była pa nadumanym abvinavačańni prysudžanaja da vaśmi hadoŭ źniavoleńnia. Ź ich adsiedzieła amal šeść, pakul Kandaliza Rajs nie damahłasia jejnaha vyzvaleńnia, zrabiŭšy toje ŭmovaj svajho vizytu ŭ Pekin. Uzamien kitajski ŭrad zapatrabavaŭ ad Rabii maŭčać nakont umovaŭ źniavoleńnia. Ale taja nia vykanała hetaj umovy i pačała raspaviadać pra katavańni i śmiarotnyja pakarańni ŭ kitajskich astrohach.

Adkaz byŭ imhnienny.

U listapadzie 2005 hodu Rabija ledźvie acaleła padčas zamachu na jejnaje žyćcio. Piać z adzinaccaci jaje dziaciej jašče žyvuć u Kitai, ale dvoje synoŭ – u turmie.

Unutranyja raskoliny mahutnaha Kitaja

Adnačasova jana stała dla Pekinu i ŭvasableńniem adnoj z prablemaŭ Kitaja – ujhurskaj.

Nasamreč, vonkava mahutny Kitaj maje mnostva ŭnutranych prablemaŭ, jakija nie vyrašajucca za košt ekanamičnaha ŭzdymu, a čaściakom navat abvastrajucca. Adna ź ich, choć i nia samaja vialikaja – etničnyja mienšaści.

Tybeckaja tema addaŭna peryjadyčna źjaŭlajecca na staronkach suśvietnych ŚMI. Ujhurskaje pytańnie pačało nabyvać mižnarodnuju viadomaść u apošnija hady.

Nasielnictva Kitaja na 91,95 adsotka składajecca z ułasna kitajcaŭ – chańcaŭ. Adnak mienšaści zasialajuć značnyja abšary – Synczian-Ujhurski i Tybecki aŭtanomnyja rajony zajmajuć 30% terytoryi KNR. Ujhury źjaŭlajucca piataj pa kolkaści mienšaściu, jany žyvuć u asnoŭnym na paŭnočnym zachadzie Kitaju, dzie ich bolš za vosiem miljonaŭ.

Hety rehijon maje vialikaje značeńnie dla kitajskaha ŭradu, bo tam znojdzienyja značnyja radoviščy nafty, hazu, zołata, vuhalu i ŭranu. U stratehičnym planie hety kraj važny svajoj blizkaściu da Indyi, Pakistanu dy Aŭhanistanu.

Ujhury – ciurki i ŭ kulturnym sensie naležać chutčej da rehijonu Centralnaj Azii i indyjskaha subkantynentu, čym da Dalokaha Ŭschodu. Da Bahdadu im dabiracca bližej, čym da Pekinu.

Toje, što zaraz zaviecca Synczianam, raniej nazyvałasia Ŭschodnim Turkiestanam i navat siońnia, majučy patrebu ŭ padtrymcy inšych mienšaściaŭ kraju, ujhurskija nacyjanalisty kažuć pra svoj kraj nia tolki jak Ujhurystan, ale i Ŭschodni Turkiestan, pryznajučy jaho kulturnuju i etničnuju raznastajnaść. Heta – vialiki kraj, u vosiem razoŭ bolšy za Biełaruś, ale pakryty harami i pustyniami.

Kulturna, moŭna i histaryčna ujhury nadta blizkija da ŭzbekaŭ, jakich jany ličać stračanaj častkaj ujhurskaha narodu. Daśledavańni pakazali, što hienetyčna ujhury na 50% naležyć da eŭrapeoidnaj rasy, i na 50% — da ŭschodnieazijackaj rasy. Historyja ujhuraŭ u vakolicach Kitajskaj imperyi niepaźbiežna stała historyjaj supraćstajańnia kitajskaj dziaržavie i supracy ź joj.

Adnak užo ź siaredziny ICH st. i až da druhoj pałovy XIX st. ujhury mieli svaju dziaržaŭnaść, a ich kultura była adnoj z najbahaciejšych u rehijonie. Mienavita na ich abapiralisia manhoły, kab niejak uparadkavać svaju vielizarnuju imperyju, tamu kručkastym aryhinalnym ujhurskim alfabetam pisalisia mnohija manholskija dakumenty.

Pry kancy XIX st. kraina ujhuraŭ była hvałtoŭna dałučana da Kitaja, ad jakoha jany adroźnivalisia čysta va ŭsim – kultury, viery, movie, haspadarcy.

U 1933 hodzie ujhurskija nacyjanalisty abviaščajuć pieršuju Ŭschodnieturkiestanskuju Respubliku. Da jaje stvareńnia aktyŭna spryčynilisia i rasiejskija biełahvardziejcy, što byli ŭciakli ad balšavikoŭ va Ŭschodni Turkiestan.

Jak kaliści vyśvietliŭ Siarhiej Šupa, siarod ich apynułasia i niekalki biełarusaŭ, jakija trapili na kiraŭničyja pasady ŭ toj dziaržavie, pryčym adzin ź ich staŭ navat vice-premjeram. Adnak kitajcy z savieckaj dapamohaj chutka vyniščyli «hniazdo biełahvardziejščyny».

Nastupnaja sproba niezaležnaści była źviazanaja z namieram SSSR ustalavać va ŭjhurskich rajonach saviecki ład i, adasobiŭšy ich ad achoplenaha tatalnaj vajnoj Kitaja, dałučyć da Savieckaha Sajuzu. U 1944 hodzie była abvieščanaja druhaja Ŭschodnieturkiestanskaja respublika i sfarmavanaja faktyčna ŭsia dziaržaŭnaja infrastruktura. Adnak ŭ 1949 hodzie kampartyja prychodzić da ŭłady va ŭsim Kitai i Maskva vyrašaje admovicca ad planu dałučeńnia Ŭschodniaha Turkiestanu da SSSR dyj dapamahaje stłumić ujhurskaje paŭstańnie.

Kitajskaja administracyja ŭ Synczianie: jadravyja vyprabavańni i kalanizacyja

U 1955 hodzie Synczianu byŭ nadadzieny status «Aŭtanomnaha rajonu» Kitajskaj Narodnaj Respubliki.

Adnak, aproč falklorna-pakazalnaj aŭtanomnaści, dalej sprava nie pajšła i ujhury zastavalisia prablemaj dla Pekinu. Jany mieli apryčonuju vieru (usie jany - musulmanie), kulturu i movu.

Adnačasova Pekin zmoh paŭtaryć va Ŭschodnim Turkiestanie kalanizatarski eksperyment Maskvy ŭ Łatvii. Kali paśla Druhoj suśvietnaj vajny dola chańcaŭ u Synczianie składała 5 adsotkaŭ, dyk ciapier ich užo 40 adsotkaŭ. Ujhuraŭ krychu bolš i razam z paŭtara miljonami kazachaŭ jany pakul pieravažajuć u krai. Pekin z 1950-ch hadoŭ aktyŭna zaachvočvaje pryjezd chańskich rabotnikaŭ na stvaranyja ŭ ramkach madernizacyi pradpryjemstvy, pryčym karennaje nasielnictva zazvyčaj maje ciažkaści ŭ pracaŭładkavańniem na hetyja samyja pradpryjemstvy.

Naprykład, adna z bujnych dziaržaŭnych arhanizacyjaŭ – «Syńczianski korpus vytvorčaści i budaŭnictva» – adkryta zarezervavała ŭ 2006 hodzie 800 z 840 najaŭnych vakansijaŭ dla chańcaŭ. U vyniku ujhury atrymlivajuć minimalnuju vyhodu ad ciapierašniaha ekanamičnaha rostu Kitaja, i ŭ toj samy čas bačać, jaki ich adsoŭvajuć na druhi plan u rodnaj staroncy dyj pamiatajuć pra adnosna niadaŭnija časy niezaležnaści.

Ale samaje strašnaje – kitajski ŭrad pravioŭ z 1964 da 1996 hodu ŭ Synczianie 45 jadravych vyprabavańniaŭ (ź ich 23 – naziemnyja) i zbudavaŭ kasmadrom, zabraŭšy ziemli ŭ karennaha nasielnictva.

Adnačasova pieraśledujucca ujhurskija aktyvisty i spyniajucca sproby adkryta abmiarkoŭvać prablemy vyžyvańnia ujhuraŭ jak narodu na tle takich prablemaŭ – ujavicie sabie choć hetyja 45 čarnobylaŭ! Vynikam stanovicca toje, što mnohija ludzi pačynajuć dziejničać zhodna svaim instynktam samazachavańnia, nie abmiežavanym kulturaj i adukacyjaj. I tady supraćstajańnie nabyvaje amal rasiscki charaktar, a zamiest pošuku palityčnaha rašeńnia adbyvajucca rasstreły demanstracyjaŭ i pahromy ŭ adkaz. Jak toj kazaŭ, kamień stanovicca vybarčym biuleteniem. Kitajcy zdajucca ujhuram prybyšami, što plundrujuć ich ziamlu, a ŭ vačach kitajcaŭ dziakujučy dziaržaŭnaj prapahandzie ujhury daŭno stali «terarystami».

Paśla doŭhich hadoŭ adnosnaha spakoju hvałtoŭnaje zmahańnie ź kitajskaj administracyjaj znoŭ pačałosia ŭ krainie ujhuraŭ u 2008 hodzie napiaredadni Alimpijskich hulniaŭ u Kitai. U vybuchach i pierastrełkach zahinuli dziasiatki ludziej. Kitajski ŭrad, lahična razvažajučy, što pavodle kolkasnych suadnosinaŭ va ŭjhuraŭ niama nijakich šancaŭ, nia bačyć patreby ŭ palityčnych damoŭlenaściach dyj abmiažoŭvajecca palicejskimi i vajskovymi aperacyjami navat tady, kali vystupy nia majuć dačynieńnia da niezaležnickaha ruchu, jak padčas apošniaj demanstracyi, kali studenty-demanstranty napačatku pavodzilisia mirna i trymali ŭ rukach kitajskija ściahi.

* * *

Ujhury nie zdolnyja źmianić kitajski ŭrad sami ci damahčysia niezaležnaści, pakul nie adbuducca tektaničnyja hieapalityčnyja źmieny. Ale ich i tybetcaŭ adčajny supraciŭ demanstruje inšym niezadavolenym u Kitai, što jość varyjanty dziejańniaŭ, aproč maŭklivaha vykanańnia zahadaŭ.

U tatalna kantralavanym hramadztvie zastajecca łapik terytoryi, dzie jość niazhoda i praha być saboj. Etymalahična ž «svaboda» jakraz i aznačaje – być saboj.

Padstavy dla aptymizmu u nacmienšaściaŭ Kitaju jość. Aniahož, niešmatlikija bałtyjskija narody paśladoŭna padtočvali saviecki dziaržaŭny aparat, pašyrajučy antysavieckija idei ŭ SSSR, dyj mieli ŭ tym pośpiech, razvaliŭšy zvyšdziaržavu. Šancy ujhuraŭ dy tybetcaŭ na vyzvaleńnie akurat u tym samym – zastavacca saboj i pašyrać virus svabody ŭ Kitai.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0