Bolš za 90 adsotkaŭ nacyjanalnych kaštoŭnaściaŭ Biełarusi znachodzicca za miežami krainy. Siońniašnija biełaruskija ŭłady nie vielmi kłapociacca pra ich viartańnie. Tak, była stračana nadzieja na restytucyju bahataj kalekcyi słuckich pajasoŭ, što raskidanaja pa roznych muziejach Rasii. Pra heta 9 žniŭnia paviedamiŭ namieśnik ministra kultury Biełarusi Valery Hiedrojc. Pavodle jaho słovaŭ, pieramovy z rasijskim bokam ciahnulisia ŭžo niekalki hadoŭ, ale ciapier my stracili amal usie šansy na viartańnie našych relikvij. Rasija pastaviła ŭmovy, što słuckija pajasy, jakija byli vyviezieny padčas Druhoj suśvietnaj vajny, buduć viernuty tolki ŭ abmien na raŭnaznačnyja kulturnyja kaštoŭnaści. Ministerstva kultury prapanavała rasijskim kaleham staražytnyja ikony, žyvapis, u tym liku i ekspanaty z bresckaha muzieja vyratavanych kulturnych kaštoŭnaściaŭ (tam zachoŭvajucca rečy, kanfiskavanyja biełaruskimi mytnikami pry sprobie nielehalnaha vyvazu). Rasija, jakuju nie zadavoliła padobnaja prapanova, nazvać niešta inšaje admoviłasia. Varta adznačyć, što pavodle mižnarodnych standartaŭ, rečy, vyviezienyja padčas vajennych dziejańniaŭ, pavinny svabodna viartacca bieź jakoha-niebudź abmienu.
Hetaja padzieja prymusiła ŭzhadać pra inšyja biełaruskija kaštoŭnaści, što ciapier raskidanyja pa śviecie, ale najbolš, biezumoŭna, u našych bližejšych susiedziaŭ. Nie tak daŭno Kamisija viartańnia Biełaruskaha fondu kultury padrychtavała da vydańnia vośmy zbornik z materyjałami pra miescaznachodžańnie našych kaštoŭnaściaŭ. Staršynia hetaj kamisii prafiesar Adam Maldzis davoli aptymistyčna hladzić na spravu restytucyi našych relikvij:
Rychtujecca narešcie pieraŭtvareńnie niepravamocnaha kalektyvu, jaki nazyvajecca rabočaj hrupaj pry Saviecie ministraŭ, u pastajannuju kamisiju z pravamoctvam. Narešcie my staim pierad pačatkam sapraŭdnych źmienaŭ, tamu što, kali budzie stvorana pa prykładzie Rasii, Ukrainy ci Polščy voś takaja dziaržaŭnaja struktura, mižviedamasnaja, padparadkavanaja Savietu ministraŭ, tady sprava zrušycca ź miesca.
Raniej, adznačaje navukoŭca, mižviedamasnaja kamisija pry Ministerstvie kultury nie mieła dastatkovych paŭnamoctvaŭ. Tamu siarod značnych jaje dasiahnieńniaŭ možna vyłučyć chiba tolki atrymańnie čarciažoŭ doma Tadevuša Kaściuški ŭ Mieračoŭščynie, pavodle jakich jon i byŭ adbudavany. Šmat čaho, na dumku Adama Maldzisa, było zroblena i Biełaruskim fondam kultury. Heta – viartańnie z Rasii ekspanataŭ, znojdzienych pry raskopkach u Navahradku, viartańnie čatyrochbakovaha słuckaha pojasa i šmat čaho inšaha. Zruchi ŭ stanoŭčy bok buduć macniejšyja, kali da spravy viartańnia, aktyŭniej padklučacca navukoŭcy, miarkuje Adam Maldzis.
Adam Maldzis: – Ja dumaju, što zruch budzie, kali budzie stvorany pobač z hramadskaj i dziaržaŭnaj strukturaj i navukovaja struktura, jakaja budzie davać stravu i dziaržaŭnaj kamisii, i narešcie stvoryć try katałohi našych strat: muziejnych, archiŭnych i biblijatečnych (tut straty najbolš vialikija).
Kali ŭźnikajuć vialikija prablemy ź viartańniem ekspanataŭ, vyviezienych padčas vajny, to jak tady być z tym, što ŭ svoj čas daravali ci vyvozili sami ŭładalniki? Da takich kaštoŭnaściaŭ možna adnieści biblijateku Rumiancava, jakuju hraf sam vyviez z Homiela spačatku ŭ Pieciarburh, a potym u Maskvu. Darečy, mienavita ź jaje i pačałasia znakamitaja maskoŭskaja «Leninka». Ci Hutan-Čapski sa Stańkava, jaki ŭ 1894 hodzie vyviez dva vahony svaich bahatych kalekcyj u Krakaŭ. Tut prahnozy Adama Maldzisa nie suciašalnyja:
– Na viartańnie hetych rečaŭ my nie možam pretendavać, tamu što heta nie ŭ vyniku vajennych dziejańniaŭ, a pa dobraj voli ŭładalnikaŭ.
Samaja vialikaja naša strata padčas Vialikaj Ajčynnaj vajny, na dumku navukoŭcaŭ, – strata fondaŭ Mahiloŭskaha muzieja, dzie znachodziŭsia ŭ tym liku i Kryž Śviatoj Jefrasińni Połackaj. Chutčej za ŭsio, na dumku Maldzisa, hety fond znachodzicca ŭ Rasii.
Adam Maldzis: – Ja na 80 adsotkaŭ pierakanany, što kryž Jefrasińni Połackaj znachodzicca ŭ Rasii. Dapuskaju, što jon u čas vajny moh być albo pradadzieny, albo addadzieny pa lend-lizu Złučanym štatam Amieryki. A ŭ Rasii heta moža być navat u pryvatnych kalekcyjach. Kali byli skarby z hetaha muzieju pryviezieny ŭ Maskvu, raptam źjaviŭsia Bieryja.
Nadzieju ŭsialaje toje, što niadaŭna znajšłosia Słuckaje Jevanhielle, jakoje taksama było ŭ fondach Mahiloŭskaha muzieja. Knihu padaravaŭ śviataru adzin z prychažan pierad śmierciu. Na hetym, na žal, nić abryvajecca.
Prablemaj dla biełaruskich navukoŭcaŭ taksama źjaŭlajecca i adsutnaść mižuradavych pahadnieńniaŭ z roznymi krainami. Niešta padobnaje jość tolki z Polščaj. Tamu zapaśniki ź biełaruskimi kaštoŭnaściami čaściakom admaŭlajucca pakazvać.
Što datyčycca mahčymych abmienaŭ, to Adam Maldzis pierakanany – u nas jość toje, što moža zacikavić susiedziaŭ. Heta i zapaśniki Mastackaha muzieja, dzie šmat rasijskich relikvij, i Brescki muziej kanfiskavanych kaštoŭnaściaŭ i šmat čaho inšaha. Ale pakul susiedziaŭ nie cikaviać našy fondy, a biełaruskija ŭłady nie prapanujuć ich. Zastajecca spadziavacca tolki na žesty dobraj voli.
Jeŭrapiejskaje radyjo dla Biełarusi
Kamientary