Falšyŭka ruskaha avanhardu trapiła ŭ oskaranosny «Apienhiejmier». U historyi jość i biełaruski śled
Pa Jeŭropie ź siaredziny 2000-ch chodzić vialikaja pryvatnaja kalekcyja ruskaha i ŭkrainskaha avanhardu, jakaja składajecca z sotniaŭ šedeŭraŭ, — karcin Lisickaha, Rodčanki, Ekster, Hančarovaj i inšych majstroŭ.
Viadomaja jak kalekcyja Zaksa, pa imieni ŭładalnika, jana pradavałasia ŭ Jeŭropie za sotni tysiač šviejcarskich frankaŭ. Ciapier pracy z kalekcyi Zaksa visiać u dvuch važnych amierykanskich muziejach i adnym jeŭrapiejskim. Adna ź ich trapiła ŭ niadaŭnija halivudskija filmy, u tym liku i «Apienhiejmier» Krystafiera Nołana, što zavajavaŭ siem statuetak «Oskara», u tym liku jak najlepšy film i za najlepšaha akciora.
Ale ekśpierty kažuć, što karciny mohuć być padrobkami, a historyja pachodžańnia kalekcyi — naboram mifaŭ i fantazij, piša Bi-bi-si, pravioŭšy vialikaje daśledavańnie z hetaj nahody.
U pačatku 2000-ch u Minsku abjaviŭsia nikomu nieviadomy pryvatny kalekcyjanier, jaki śpiašaŭsia paviedamić dobruju navinu: znajšłasia vielizarnaja kalekcyja karcin ruskaha avanhardu, i jon choča vystaŭlać ich u Biełarusi.
U kalekcyi było bolš za dźvie sotni karcin, uklučajučy pałotny Lisickaha, Rodčanki, Tatlina, Čašnika, Hančarovaj, Papovaj, Ekster, Kluna, Falka i inšych majstroŭ.
Zvali kalekcyjaniera Leanid Zaks, ciapier jon hramadzianin Izraila. Pa jaho słovach, zasnavalnikam kalekcyi byŭ jaho dzied Załman, handlar i harbar ź Jekaciarynasłava (ciapier Dniepr va Ukrainie). Załman nibyta zachapiŭsia radykalnym mastactvam, ubačyŭšy jaho ŭ bielhijskim banku ŭ Jekaciarynasłavie, i pačaŭ skuplać karciny.
Spravu baćki praciahnuła Hanna (Niechama) Zaks, vajenny miedyk. U 1944—1945 hadach jana lačyła biełaruskich sialan u trochkutniku pamiž haradami Lepiel, Čašniki i Ušačy. Tolki što vyzvalenyja z-pad nacysckaj akupacyi sialanie ŭ padziaku za jaje pracu nieśli joj karciny Lisickaha i Ekster.
A kančatkovy ŭkład u budučuju kalekcyju ŭnios brat Hanny Majsiej, jaki źnik u 1941 hodzie na froncie, a ŭ 1950-ch jak byccam abjaviŭsia ŭ Maskvie ŭžo jak amierykanski biznesmen. U toj čas Centralny kłub kultury MUS pravodziŭ sieminary, jakija asudžali «farmalisckaje mastactva», paśla jakich pracy avanhardystaŭ zdavalisia ŭ kamisijnyja kramy.
Majsiej Zaks, śćviardžaje siamiejnaje padańnie, skupiŭ niekalki dziasiatkaŭ hetych šedeŭraŭ u 1955-1956 hadach — i vyviez ich usio ŭ Jeŭropu.
Tam jany lažali da 1990-ch, kali kalekcyju atrymaŭ u spadčynu jaho plamieńnik, naftavik z Maskvy pa imieni Leanid Zaks, jaki i raspaviadaŭ hetyja zajmalnyja historyi pra svaich svajakoŭ.
Biełaruskija čynoŭniki ad kultury ŭspryniali historyju z entuzijazmam i arhanizavali niekalki vystaŭ. «Heta ŭnikalnyja raboty, ad ich zychodzić ciapło, dabrynia, niepasrednaść. My vielmi ŭdziačnyja vam za toje, što źbierahli ich dla nas i dla budučych pakaleńniaŭ», — dziakavaŭ Zaksu namieśnik ministra kultury.
Ale mastactvaznaŭcaŭ naściarožyła i toje, što Zaks staranna paźbiahaŭ Nacyjanalnaha mastackaha muzieja Biełarusi, i histaryčnyja pamyłki ŭ jaho intervju, i narešcie sama jakaść karcin.
«Hetaja historyja raźličanaja na ludziej, jakija zusim užo adarvanyja ad našaj rečaisnaści», — kazaŭ tady viciebski historyk Alaksandr Lisaŭ.
Lisaŭ źviarnuŭ uvahu na mistyfikacyju: u katałohu adnoj ź biełaruskich vystaŭ pakazvałasia, što sapraŭdnaść pracy paćvierdziła «N. Sielaźniova», supracoŭnica Ruskaha muzieja ŭ Pieciarburhu. Ale takoj supracoŭnicy ŭ muziei nikoli nie było.
Paśla hetaha intervju ŭ Biełarusi vystavy bolš nie pravodzilisia. Artykuł pra kalekcyju Zaksa byŭ vydaleny z «Vikipiedyi».
Zrešty, heta nie spyniła kalekcyjaniera, a tolki źmianiła pole jaho dziejnaści. Vystavy praciahnulisia, ale ŭžo ŭ pryvatnaj šviejcarskaj halerei Arłanda ŭ Ciurychu. U 2007-2014 hadach prajšli prynamsi piać vialikich vystaŭ kalekcyi Zaksa. Heta kamiercyjnaja halereja, i ŭsie karciny byli dastupnyja dla prodažu.
Bolšaść ź ich byli nabytyja pryvatnymi kalekcyjanierami — časam za sotni tysiač šviejcarskich frankaŭ. U adnoj siamji hetyja pakupki pryviali da siamiejnaj dramy.
Dźvie pracy z kalekcyi Zaksa znachodziacca ŭ Instytucie mastactvaŭ Minieapalisa. Aŭtaram pieršaj zajaŭlałasia ŭkrainskaja mastačka Alaksandra Ekster, aŭtaram druhoj — «Hadzinščyk» — Ivan Klun.
Mienavita «Hadzinščyk» trapiŭ u dva filmy 2023 hoda — «Apienhiejmier» Krystafiera Nołana i «Cudoŭnuju historyju Hienry Šuhara» Uesa Andersana.
Bi-bi-si źviazałasia ź Instytutam mastactvaŭ Mineapalisa i paviedamiła ab praviercy pravienansu kalekcyi Zaksa. U muziei paabiacali pravieści ŭłasnaje rasśledavańnie.
Nieŭzabavie paśla lista karcina była źniataja z ekspazicyi, i podpis da jaje na sajcie Instytuta pamianiaŭsia. Ciapier jana paznačana jak «prypisvajecca Ivanu Klunu».
Ciapier čytajuć
«Adnavili hramadski paradak, nie sastupiŭšy patrabavańniam novych vybaraŭ». Što piša Hrokipiedyja pra pratesty, Łukašenku, movu i jak dzielić spadčynu VKŁ1313
Kamientary