Falšyŭka ruskaha avanhardu trapiła ŭ oskaranosny «Apienhiejmier». U historyi jość i biełaruski śled
Pa Jeŭropie ź siaredziny 2000-ch chodzić vialikaja pryvatnaja kalekcyja ruskaha i ŭkrainskaha avanhardu, jakaja składajecca z sotniaŭ šedeŭraŭ, — karcin Lisickaha, Rodčanki, Ekster, Hančarovaj i inšych majstroŭ.
Viadomaja jak kalekcyja Zaksa, pa imieni ŭładalnika, jana pradavałasia ŭ Jeŭropie za sotni tysiač šviejcarskich frankaŭ. Ciapier pracy z kalekcyi Zaksa visiać u dvuch važnych amierykanskich muziejach i adnym jeŭrapiejskim. Adna ź ich trapiła ŭ niadaŭnija halivudskija filmy, u tym liku i «Apienhiejmier» Krystafiera Nołana, što zavajavaŭ siem statuetak «Oskara», u tym liku jak najlepšy film i za najlepšaha akciora.
Ale ekśpierty kažuć, što karciny mohuć być padrobkami, a historyja pachodžańnia kalekcyi — naboram mifaŭ i fantazij, piša Bi-bi-si, pravioŭšy vialikaje daśledavańnie z hetaj nahody.
U pačatku 2000-ch u Minsku abjaviŭsia nikomu nieviadomy pryvatny kalekcyjanier, jaki śpiašaŭsia paviedamić dobruju navinu: znajšłasia vielizarnaja kalekcyja karcin ruskaha avanhardu, i jon choča vystaŭlać ich u Biełarusi.
U kalekcyi było bolš za dźvie sotni karcin, uklučajučy pałotny Lisickaha, Rodčanki, Tatlina, Čašnika, Hančarovaj, Papovaj, Ekster, Kluna, Falka i inšych majstroŭ.
Zvali kalekcyjaniera Leanid Zaks, ciapier jon hramadzianin Izraila. Pa jaho słovach, zasnavalnikam kalekcyi byŭ jaho dzied Załman, handlar i harbar ź Jekaciarynasłava (ciapier Dniepr va Ukrainie). Załman nibyta zachapiŭsia radykalnym mastactvam, ubačyŭšy jaho ŭ bielhijskim banku ŭ Jekaciarynasłavie, i pačaŭ skuplać karciny.
Spravu baćki praciahnuła Hanna (Niechama) Zaks, vajenny miedyk. U 1944—1945 hadach jana lačyła biełaruskich sialan u trochkutniku pamiž haradami Lepiel, Čašniki i Ušačy. Tolki što vyzvalenyja z-pad nacysckaj akupacyi sialanie ŭ padziaku za jaje pracu nieśli joj karciny Lisickaha i Ekster.
A kančatkovy ŭkład u budučuju kalekcyju ŭnios brat Hanny Majsiej, jaki źnik u 1941 hodzie na froncie, a ŭ 1950-ch jak byccam abjaviŭsia ŭ Maskvie ŭžo jak amierykanski biznesmen. U toj čas Centralny kłub kultury MUS pravodziŭ sieminary, jakija asudžali «farmalisckaje mastactva», paśla jakich pracy avanhardystaŭ zdavalisia ŭ kamisijnyja kramy.
Majsiej Zaks, śćviardžaje siamiejnaje padańnie, skupiŭ niekalki dziasiatkaŭ hetych šedeŭraŭ u 1955-1956 hadach — i vyviez ich usio ŭ Jeŭropu.
Tam jany lažali da 1990-ch, kali kalekcyju atrymaŭ u spadčynu jaho plamieńnik, naftavik z Maskvy pa imieni Leanid Zaks, jaki i raspaviadaŭ hetyja zajmalnyja historyi pra svaich svajakoŭ.
Biełaruskija čynoŭniki ad kultury ŭspryniali historyju z entuzijazmam i arhanizavali niekalki vystaŭ. «Heta ŭnikalnyja raboty, ad ich zychodzić ciapło, dabrynia, niepasrednaść. My vielmi ŭdziačnyja vam za toje, što źbierahli ich dla nas i dla budučych pakaleńniaŭ», — dziakavaŭ Zaksu namieśnik ministra kultury.
Ale mastactvaznaŭcaŭ naściarožyła i toje, što Zaks staranna paźbiahaŭ Nacyjanalnaha mastackaha muzieja Biełarusi, i histaryčnyja pamyłki ŭ jaho intervju, i narešcie sama jakaść karcin.
«Hetaja historyja raźličanaja na ludziej, jakija zusim užo adarvanyja ad našaj rečaisnaści», — kazaŭ tady viciebski historyk Alaksandr Lisaŭ.
Lisaŭ źviarnuŭ uvahu na mistyfikacyju: u katałohu adnoj ź biełaruskich vystaŭ pakazvałasia, što sapraŭdnaść pracy paćvierdziła «N. Sielaźniova», supracoŭnica Ruskaha muzieja ŭ Pieciarburhu. Ale takoj supracoŭnicy ŭ muziei nikoli nie było.
Paśla hetaha intervju ŭ Biełarusi vystavy bolš nie pravodzilisia. Artykuł pra kalekcyju Zaksa byŭ vydaleny z «Vikipiedyi».
Zrešty, heta nie spyniła kalekcyjaniera, a tolki źmianiła pole jaho dziejnaści. Vystavy praciahnulisia, ale ŭžo ŭ pryvatnaj šviejcarskaj halerei Arłanda ŭ Ciurychu. U 2007-2014 hadach prajšli prynamsi piać vialikich vystaŭ kalekcyi Zaksa. Heta kamiercyjnaja halereja, i ŭsie karciny byli dastupnyja dla prodažu.
Bolšaść ź ich byli nabytyja pryvatnymi kalekcyjanierami — časam za sotni tysiač šviejcarskich frankaŭ. U adnoj siamji hetyja pakupki pryviali da siamiejnaj dramy.
Dźvie pracy z kalekcyi Zaksa znachodziacca ŭ Instytucie mastactvaŭ Minieapalisa. Aŭtaram pieršaj zajaŭlałasia ŭkrainskaja mastačka Alaksandra Ekster, aŭtaram druhoj — «Hadzinščyk» — Ivan Klun.
Mienavita «Hadzinščyk» trapiŭ u dva filmy 2023 hoda — «Apienhiejmier» Krystafiera Nołana i «Cudoŭnuju historyju Hienry Šuhara» Uesa Andersana.
Bi-bi-si źviazałasia ź Instytutam mastactvaŭ Mineapalisa i paviedamiła ab praviercy pravienansu kalekcyi Zaksa. U muziei paabiacali pravieści ŭłasnaje rasśledavańnie.
Nieŭzabavie paśla lista karcina była źniataja z ekspazicyi, i podpis da jaje na sajcie Instytuta pamianiaŭsia. Ciapier jana paznačana jak «prypisvajecca Ivanu Klunu».
Kamientary