10 faktaŭ pra Sieržuka Vitušku — lidara lehiendarnaj «Tałaki», jakomu siońnia spoŭniłasia b 60 hadoŭ
Siaržuk Vituška (1965—2012) — kiraŭnik «Tałaki», moładzievaj arhanizacyi, jakaja ŭźnikła ŭ siaredzinie 1980-ch hadoŭ i stała adnym z ruchavikoŭ novaha biełaruskaha adradžeńnia.
Niezaležnaść Biełarusi, abvieščanaja ŭ 1991 hodzie, — zasłuha ŭ tym liku i tałakoŭcaŭ, choć farmalna arhanizacyja nie zajmałasia palitykaj. Jaje metaj było adnavić histaryčnuju pamiać i nacyjanalnyja tradycyi biełarusaŭ, viarnuć u haradzkoje asiarodździe biełaruskuju movu. U hetaj misii prajaviŭsia liderski talent studenta histaryčnaha fakultetu BDU Sieržuka Vituški, jakoha adnadumcy abrali staršyniom «Tałaki».
Z dapamohaj udavy aktyvista Ludviki Kardzis Radyjo Svaboda zhadała 10 faktaŭ tałakoŭskaha peryjadu žyćcia Vituški, a taksama času, kali Siaržuk ź Miensku pierajechaŭ žyć u Vilniu.
1. Pierachod na biełaruskuju movu
Svajaki i siabry zhadvajuć Sieržuka Vitušku jak čałavieka, jaki zaŭsiody havaryŭ pa-biełarusku. Žonka aktyvista Ludvika, ź jakoj jon paznajomiŭsia ŭ 1988 hodzie, kaža, što rasiejskamoŭnym Sieržuka nia pamiataje. Ale sam Vituška kazaŭ, što ŭ jaho maładości byŭ i rasiejskamoŭny peryjad. A skončyŭsia jon, pavodle ŭspaminaŭ Sieržuka, u dzień, kali pamior Uładzimier Karatkievič.
«Čamuści mnie tady stała zusim jasna, što Karatkievič nia prosta pamior, što čałaviek zhareŭ u baraćbie za biełaruščynu. I padumaŭ: «A što ž ja? Jak ža mnie nia soramna! Ja pavinien razmaŭlać pa-biełarusku! Ja pavinien paŭsiul havaryć pa-biełarusku!» — zhadvaŭ Siaržuk Vituška ŭ razmovie z Palinaj Kačatkovaj. Pa-biełarusku zaŭsiody havaryli i ŭ Sieržukovaj siamji.
«Jahonaja siamja była ź vioski Kisiali z-pad Radaškavičaŭ, vioska dahetul biełaruskamoŭnaja. Mama i tata havaryli pa-biełarusku, ciotki taksama. Adna ź ciotak pracavała ŭ muzei Janki Kupały. To bok jahonaje viartańnie ŭ biełaruskuju movu — vielmi naturalny šlach», — kaža Ludvika Kardzis.
2. Praz chvarobu nie chacieli brać u VNU
Siaržuk Vituška mieŭ vyšejšuju histaryčnuju adukacyju, skončyŭ BDU. Ale pastupiŭ tudy nie adrazu. Pryčyna zatrymki — nia brak bałaŭ na ispytach, a ciažkaja chvaroba.
«U savieckija VNU, — zhadała Ludvika Kardzis, — nia brali na vučobu ź niekatorymi chvarobami, u tym liku z cukroŭkaj u toj formie, jakaja była ŭ Sieržuka. Pieraadoleć taki barjer dapamahła inšaja savieckaja zahana — błat. Maci adnoj aktyvistki «Tałaki» pracavała ŭ BDU i ź jaje dapamohaj udałosia padać dakumenty — i jon pastupiŭ na histfak. Heta byŭ 1986 hod».
3. Natchniaŭsia lekcyjami Sahanoviča
Intares da biełaruščyny i krajaznaŭstva Siaržuk Vituška mieŭ ź dziacinstva. Ale dadatkovy šturšok hety intares atrymaŭ u siaredzinie 1980-ch hadoŭ, kali pačalisia źmieny i ŭ druku źjaviłasia bolš histaryčnych publikacyjaŭ.
Paśla vučoby ŭ prafesijna-techničnaj vučelni elektroniki № 76 Siaržuk Vituška ŭładkavaŭsia pracavać naładnikam na vytvorčym abjadnańni «Intehrał». Pavodle jahonych uspaminaŭ, heta tam jon dałučyŭsia da niefarmalnaha hurtku biełaruskamoŭnaj moładzi, jakaja cikaviłasia biełaruskaj historyjaj i kulturaj. «Da ich čytać lekcyi prychodziŭ viadomy historyk Hienadź Sahanovič. Dumaju, heta byli vielmi važnyja dla jaho razmovy i sustrečy», — miarkuje ŭdava aktyvista.
Biełaruskaja tema, pavodle spadaryni Ludviki, natchniała i tvorčaść Sieržuka Vituški — prykładam, jak aŭtara dziciačych pjesaŭ dla biełaruskaj batlejki.
4. Udzielničaŭ u raskopkach u Kurapatach
Padčas studenctva Siaržuk Vituška ŭdzielničaŭ u navukovych ekspedycyjach, u raskopkach histaryčnych miaścinaŭ. Siarod inšaha, jon pracavaŭ na raskopkach u Mirskim zamku. Taksama braŭ udzieł u pieršych raskopkach u Kurapatach.
«Viedaju, što Zianon Paźniak jaho zaprasiŭ u hrupu, jakaja pravodziła raskopki ŭ Kurapatach, jašče da źjaŭleńnia ŭ «LiMie» artykułu «Daroha na Kurapaty». Siaržuk raskazvaŭ, što adčuvaŭ vialikuju adkaznaść, kali pracavaŭ u Kurapatach», — raskazała Ludvika Kardzis.
Taksama ŭdava aktyvista zhadała, jak u kancy 1990-ch hadoŭ ź inicyjatyvy Sieržuka ŭ Kurapatach pastavili vialiki kryž u pamiać biełarusaŭ-vilenčukoŭ, jakija zahinuli ad stalinskich represijaŭ.
«Pamiataju toj vialiki kryž, jaki ŭ Kurapaty pryvieźli biełarusy ź Vilni. Jaho ŭstalavali na ŭzhorku, jaki zavuć Hałhofaj, ale ci jon zachavaŭsia, nia viedaju», — skazała Ludvika Kardzis.
Siaržuk Vituška na pieršym šeści i mitynhu ŭ Kurapatach, 19 červienia 1988 hodu
5. Vyklikali na hutarku ŭ KDB
Žonka Sieržuka Vituški miarkuje, što jahonaja rola jak staršyni «Tałaki» jašče niedastatkova acenienaja, miž tym u kancy 1980-ch hadoŭ nia tolki ŭ spravie krajaznaŭstva i adradžeńnia biełaruskich tradycyjaŭ, pa jaje słovach, «jon zrabiŭ vielmi šmat».
«Znachodziŭ siły i čas jeździć pa ŭsioj krainie, šukaŭ i abzavodziŭsia adnadumcami. Niefarmalnyja moładzievyja arhanizacyi źjavilisia ŭ Homli, Horadni, Baranavičach, u inšych miescach. U vyniku takaja aktyŭnaść nie mahła nie pryciahnuć uvahi specsłužbaŭ. Adnojčy jaho vyklikali ŭ KHB i praviali «prafilaktyčnuju» hutarku. Kazali, kab padumaŭ, maŭlaŭ, heta ŭ niekatorych tałakoŭcaŭ jość upłyvovyja baćki, a «chto za ciabie zastupicca?»
Ale Sieržuka heta nie spałochała. Jon umieŭ z usimi, navat z kahebistami, pahavaryć hetak, kab spravie nie naškodzić».
6. Pratestavaŭ suprać vajskovaj bazy ŭ Vialejcy
U kancy 1980-ch hadoŭ aktyvisty «Tałaki» ŭsio bolš aktyŭna ŭdzielničali ŭ palityčnych pracesach. U tym liku pratestavali suprać raźmiaščeńnia ŭ Biełarusi savieckich vajskovych bazaŭ. Ludvika Kardzis zhadała akcyju suprać vajskovaj bazy ŭ Vialejcy ŭ 1989 hodzie.
«Źbiralisia my ŭ Viazyncy i adtul jechali da Vialejki, a tam u lesie pastavili niekalki namiotaŭ. Adzin namiot, jaki pašyli dziaŭčaty z «Tałaki», byŭ asabliva vialikim, my jaho nazyvali «pałac respubliki». Usiaho sabralisia kala sta čałaviek, nia tolki ź Miensku, z roznych haradoŭ. U nas byli plakaty z tekstam suprać hetaj bazy. Pamiataju, što źjavilisia milicyjanty, i Siaržuk vioŭ ź imi pieramovy», — zhadała Ludvika Kardzis.
7. Na televiziju jeździŭ na słužbovaj mašynie
U 1992 hodzie Siaržuk ź Miensku pierajechaŭ žyć u Vilniu da žonki. Peŭny čas Siaržuk pracavaŭ na pryvatnym kanale «Baltijos TV», vioŭ ranišniuju biełaruskamoŭnuju pieradaču.
Ludvika Kardzis zhadvaje, što praz hetuju pracu ŭsim davodziłasia vielmi rana padymacca.
«U efir jon vychodziŭ a siomaj, a jašče treba ž było sabracca, dajechać tudy. Tamu padymaŭsia niedzie a piataj, pa jaho zajaždžaŭ słužbovy aŭtamabil, jaki źbiraŭ pa horadzie žurnalistaŭ i vioz na pracu. A ja tady ŭklučała televizar i hladzieła jaho na ekranie. Potym jon viartaŭsia i, kali była mahčymaść, adsypaŭsia. Abo rabiŭ jakija terminovyja spravy, bo jon byŭ vielmi aktyŭny».
8. Dapamahaŭ adkryćciu biełaruskaj škoły ŭ Vilni
Siaržuk Vituška taksama ŭdzielničaŭ u pieradačy «Vilenski sšytak», jakuju na Litoŭskaj televizii viała Taciana Sapač (Dubaviec). Dla hetaj pieradačy Vituška rychtavaŭ siužety pra biełarusaŭ-vilenčukoŭ, u tym liku pra vypusknikoŭ Vilenskaj biełaruskaj himnazii, jakaja pracavała ŭ mižvajenny čas. Pavodle Ludviki Kardzis, ułaścivaja Sieržuku kamunikabelnaść dapamahała jamu chutka parazumiecca z starymi vilenčukami i natchniacca novymi idejami.
«Vyrašyli adnavić u Vilni navučańnie pa-biełarusku. Ale kab adkryć chacia b adnu klasu, patrebnyja byli zajavy ad baćkoŭ. Tady ŭ miascovym adździele adukacyi ŭziali śpisy dziaciej, jakija pojduć u pieršuju klasu, i ŭsich ich abychodzili, ahitavali za biełaruskaje navučańnie. Udałosia. Ciapier heta Biełaruskaja himnazija imia Franciška Skaryny, i Siaržuk u joj taksama papracavaŭ, vykładaŭ historyju».
9. Redahavaŭ krajaznaŭčuju hazetu
U Vilni Siaržuk Vituška ciaham hodu vydavaŭ i sam redahavaŭ krajaznaŭčy štomiesiačnik «Vilnia i kraj».
«Časy byli takija, što ludzi vielmi achvotna dapamahali adzin adnamu. Prykładam, kali ŭ Miensku Sieržuku za akcyju «Tałaki» prysudzili štraf, dyk usie siabry skinulisia hrašyma i ŭsio chutka apłacili. Voś i z hetym vydańniem, užo ŭ niezaležnaj Litvie, było prykładna toje ž. Litoŭskija siabry dapamahli z pamiaškańniem, ź inšymi nieabchodnymi rečami.
Siaržuk pracavaŭ jak zaŭsiody samaaddana. I voś adnojčy jon sustreŭsia sa starym biełarusam ź vioski Juški, što na Vilenščynie. Akazałasia, baćka hetaha čałavieka vypisvaŭ jašče tuju, staruju «Našu Nivu», u ich u domie zachavalisia asobniki toj hazety. Siaržuk zrabiŭ pra taho čałavieka admysłovuju telepieradaču i byŭ vielmi zadavoleny, što paznajomiŭsia ź śviedkam daŭniaj biełaruskaj historyi».
10. Pravodziŭ ekskursii pa Vilni dla ślapych
Apošnija hady žyćcia dla Sieržuka Vituški byli vielmi składanymi, bo jon traciŭ zrok, užo nia moh pracavać i pa Vilni pierasoŭvaŭsia z kijkom. Ale znachodziŭ siły, kab ładzić ekskursii. Udzielnikami takich ekskursijaŭ byli nia tolki turysty ź Biełarusi, ale i tutejšyja žychary.
«Taksama pravodziŭ ekskursii dla takich, jak jon, litoŭcaŭ, jakija drenna bačać albo amal nia bačać. Jon zrabiŭ maršrut hetak, kab padychodzić da mostu kala Arsenału, dzie na aharodžy zachavałasia metaličnaja Pahonia. Padvodziŭ tudy ekskursiju, i ludzi mahli pamacać Pahoniu rukami, pierakanacca, što jana na miescy. Kazaŭ, što heta jaho taksama vielmi natchniała», — raskazała Ludvika Kardzis.
Kamientary
[Zredahavana]