Toje, što čałaviek z proźviščam Piščała nie źjaŭlajecca ni aŭtaram, ni zakazčykam, viadoma daŭno. Ale architektaram turemnaha zamka ŭ Minsku, časta biespadstaŭna, nazyvajecca ceły šerah imionaŭ. Pasprabavali razabracca, chto ž nasamreč staić za prajektam samaj viadomaj biełaruskaj turmy — simvalična i iranična, što najbujniejšaj pabudovaj časoŭ Rasijskaj Impieryi ŭ biełaruskaj stalicy stała mienavita turma.
Piščałaŭskamu zamku, jaki staić na pahorku, što ŭzvyšajecca nad histaryčnym centram stalicy, sioleta spaŭniajecca roŭna 200 hadoŭ. Surovaje zbudavańnie, sapraŭdnaja krepaść pasiarod horada, jano na praciahu dvuch stahodździaŭ isnavańnia abrastała samymi roznymi tajamnicami i lehiendami, praź jakija ź ciažkaściu prabivajucca fakty. Mahčyma, nie apošniuju rolu ŭ hetym adyhryvaje i toj fakt, što turemny zamak spraŭna ŭvieś čas vykonvaŭ svaju pieršapačatkovuju funkcyju, i patrapić za jaho vysokija ścieny daśledčyki mahli chiba što ŭ jakaści viaźniaŭ.
Siońnia viadoma, što ŭ 1821 hodzie ŭ Minsku vostra paŭstała pytańnie ab budaŭnictvie novaj turmy. Publičnyja tarhi na jaje pabudovu vyjhraŭ pradprymalny małady šlachcic Rudolf Piščała, jaki paralelna budavaŭ karjeru na dziaržaŭnaj słužbie. Adnak daśledčyki miarkujuć, što jahonaje proźvišča da turemnaha zamka prylipła nie stolki praź vialikuju rolu ŭ budaŭnictvie, a chutčej praz toje, što jon uznačalvaŭ roznyja pałaty suda — paviatovaha, kryminalnaha i hramadzianskaha, nie dajučy ścienam turmy apuścieć. Budaŭnictva turmy było skončana ŭ śniežni 1824 hoda, a ŭ kancy studzienia nastupnaha 1825 hoda, budynak byŭ pryniaty ŭ kazionnaje viedamstva.
Ale doŭhi čas u presie Piščała fihuravaŭ ci jak zakazčyk, ci jak architektar. Inšym razam aŭtaram prajekta turemnaha zamka nazyvali hubiernskaha architektara Kazimira Chrščanoviča, adnak toj tolki ŭ mai 1825 hoda atrymaŭ dypłom architektara, a na pasadu zastupiŭ uvohule ŭ kastryčniku, kali turma była daŭno skončana.
Jon źmianiŭ na hetaj pasadzie Michaiła Čachoŭskaha, jaki padaŭ prašeńnie ab zvalnieńni pa staraści hadoŭ. Čachoŭski zajmaŭ pasadu 20 hadoŭ i sapraŭdy moh brać udzieł u prajekcie, ale abmiežavany.
Reč u tym, što turemny zamak u Minsku pabudavany pa typavym prajekcie, pra što śviedčać amal identyčnyja budynki ŭ Charkavie, Nižnim Noŭharadzie, Uładzimiry, Vołahdzie i Razani. Aŭtara typavoha, ci, jak tady nazyvałasia, «ŭzornaha» prajekta treba šukać siarod pieciarburhskich architektaraŭ, a nie siarod miascovych.
Hubiernskija architektary faktyčna zajmalisia adaptacyjaj «uzornych» prajektaŭ da realnaj haradskoj struktury i asiarodździa i nahladam za ich realizacyjaj.
Baćka «ŭzornych» turmaŭ impieryi
Rekanstrukcyja šerahu haradoŭ Rasijskaj impieryi, jakaja razharnułasia na pačatku XIX st., patrabavała ŭźviadzieńnia vialikaj kolkaści nie tolki žyłych, ale i tak zvanych «kazionnych» budynkaŭ — prysutnych miescaŭ, składoŭ, turmaŭ. Pytańnie pra prajektavańnie i ŭźviadzieńnie hetych budynkaŭ stajała asabliva vostra.
Miascovyja orhany časta raźmiaščalisia ŭ mała prystasavanych dla svaich patreb pamiaškańniach, a carski ŭrad adčuvaŭ deficyt turmaŭ dla ŭsio bolšaj kolkaści ŭdzielnikaŭ sialanskich paŭstańniaŭ i raznastajnych buntaŭ. Raźvićcio handlu i rost pieravozak patrabavali palapšeńnia darožnaj infrastruktury, budaŭnictva składoŭ i handlovych radoŭ.
Typavomu prajektavańniu kazionnych budynkaŭ dziaržava nadavała vialikaje značeńnie. Jana imknułasia prapanavać maksimalna ekanamičnyja ŭzory budynkaŭ z najbolš racyjanalnym i zručnym płanam. Dla prajektavańnia kazionnych budynkaŭ na pačatku XIX st. byŭ pryznačany adzin ź viadučych majstroŭ svajho času — Andrajan Zacharaŭ, pradstaŭnik rańniaha alaksandraŭskaha kłasicyzmu.
Raspracavanyja Zacharavym typavyja prajekty kazionnych budynkaŭ byli zaćvierdžany ŭkazam ad 24 lutaha 1803 hoda. Siarod ich — šeść prajektaŭ dla hubiernskich haradoŭ, uklučajučy damy cyvilnaha hubiernatara i vice-hubiernatara, budynki prysutnych miescaŭ i sudovych ustanoŭ, vinnyja i salanyja mahaziny, a taksama turemny zamak.
Ź liku typavych prajektaŭ dla paviatovych haradoŭ viadomyja tolki dva — turemny zamak i vinna-salany mahazin. Mahčyma, isnavali i inšyja prajekty, jakija nie dajšli da našych dzion. Prajekty zachavalisia tolki ŭ kopijach, jakija siońnia nie znachodziacca ŭ publičnym dostupie.
U skład kožnaha prajekta ŭvachodzili adzin ci dva fasady i płany pavierchaŭ z padrabiaznaj eksplikacyjaj. Płanavyja rašeńni ŭsich budynkaŭ byli hłyboka pradumanyja i vyłučalisia ekanamičnaściu.
Ale budynki nie byli pazbaŭleny architekturnaj vyraznaści, fasady vyznačalisia strohaściu i prastatoj, ułaścivaj i inšym prajektam Zacharava. Turemnyja zamki dla paviatovych i hubiernskich haradoŭ vyrašalisia ŭ manumientalnych, amal krapasnych formach.
Uzornyja prajekty źmiaščali infarmacyju pra nieabchodny minimum pamiaškańniaŭ dla kožnaha typu budynka, rekamiendavali racyjanalnyja schiemy płanavańnia i pažadanyja fasadnyja kampazicyi, ale dziaržava nie patrabavała ich dasłoŭnaha vykanańnia ŭ natury. Heta dazvalała miascovym architektaram uličyć realnyja ekspłuatacyjnyja i horadabudaŭničyja ŭmovy.
U pracesie miascovaha prajektavańnia i budaŭnictva abjom budynka moh pavialičvacca abo źmianšacca, u fasady ŭnosilisia źmieny. Ź niaznačnymi źmienami ad typavoha prajekta Zacharava byŭ pabudavany turemny zamak u Kazani, a taksama turma ŭ Pskovie.
Praz vysokuju architekturnuju vartaść typavymi prajektami kazionnych budynkaŭ 1803 hoda karystalisia jašče šmat hadoŭ. U 1822 hodzie dadalisia varyjanty rašeńnia dla paviatovych prysutnych miescaŭ, jakija abjadnoŭvalisia z turmami. Tolki ŭ 1828—1829 hadach byli zaćvierdžanyja novyja prajekty dla hubiernskich haradoŭ, što pryjšli na źmienu prajektam 1803 hoda. Sieryja, raspracavanaja architektaram Štaŭbiertam, uklučała prajekty prysutnych miescaŭ, damoŭ cyvilnaha hubiernatara i vice-hubiernatara, a taksama turmy na 400 aryštantaŭ. Ad novych prajektaŭ zabaraniałasia rabić najmienšyja adstupleńni.
Zacharaŭ nie byŭ adzinym architektaram, pryciahnutym da raspracoŭki ŭzornych prajektaŭ. Viadoma, naprykład, što ŭ 1806—1808 hadach francuz Žan-Fransua Tama de Tamon vykanaŭ kala 20 prajektaŭ damoŭ vyšejšych dziaržaŭnych čynoŭnikaŭ, miascovych słužboŭcaŭ, pastajałych dvaroŭ, abyvacielskich damoŭ, kavalniaŭ.
Šviejcarcu Łuidžy Ruska prypisvajecca ŭzorny prajekt źjaznych damoŭ dla palicejskaj i pažarnaj čaściej. U 1805 hodzie Ruska raspracavaŭ prajekty paštovych stancyj u styli poźniaha kłasicyzmu. Jość mierkavańnie, jakoje pakul nie paćvierdžana, što ŭsie paštovyja stancyi ŭ kłasicystyčnym styli na terytoryi Biełarusi ŭzychodziać da jaho ŭzornych prajektaŭ.
Dla nievialikich kazionnych pabudoŭ — haradskich dum, paviatovych i ziemskich upraŭ, ratuš i kansistoryj i inšych — uvohule časta vykarystoŭvalisia prajekty žyłych damoŭ.
Charkaŭski prajekt
Turemny zamak u Minsku pabudavany da zaćviardžeńnia novych typavych prajektaŭ kazionnych budynkaŭ. Z adnaho boku, Minski turemny zamak z bolš rańnimi typavymi prajektami, jakija možna prypisvać Zacharavu, jadnajuć manumientalnyja, krapasnyja formy, padobnyja płaniroŭka, pry jakoj aryštancki korpus raźmiaščajecca pasiarod kvadratnaha turemnaha dvara, abniesienaha muravanaj aharodžaj.
Ź inšaha, turemny zamak u Minsku adroźnivajuć kudy bolšyja pamiery, a taksama charakternyja kruhłyja viežy na vuhłach aryštanckaha korpusa. U prajektach ža Zacharava viežy, kali jany jość — kvadratnyja ŭ płanie i raźmiaščajucca na vuhłach aharodžy.
U bolšaści krajaznaŭčych publikacyj pra anałahičnyja turemnyja zamki ŭ inšych haradach aŭtarami prajektaŭ nazyvajucca absalutna roznyja ludzi. Dastatkova nievialikaj pravierki, kab pierakanacca ŭ tym, što tamtejšyja krajaznaŭcy i historyki robiać tuju ž pamyłku, što rabili i biełaruskija — zapisvajuć hubiernskich architektaraŭ, čyj podpis staić na prajektnych čarciažach, u aŭtary samoha «ŭzornaha» prajekta, abo Andrajana Zacharava, abo ŭvohule ihnarujuć prablemu isnavańnia takich ža turmaŭ u inšych haradach.
Z hetaha šerahu vybivajecca tolki asoba pieciarburhskaha architektara Iosifa Šarlemania, jaki nie zajmaŭ nijakich pasad u pravincyi i słužyŭ prydvornym architektaram.
My zmahli vyśvietlić, adkul źjaviłasia infarmacyja pra Šarlemania. Upieršyniu pra datyčnaść Iosifa Šarlemania da prajektaŭ u Charkavie i Nižnim Noŭharadzie napisaŭ mastactvaznaviec Viktar Antonaŭ u asobnym raździele da knihi «Dojlidy Sankt-Pieciarburha XIX — pačatku XX stahodździaŭ». Kniha vydadziena ŭ 1998 hodzie.
U 2012 hodzie vyjšła jašče adna kniha hetaha aŭtara, «Pieciarburh: vy heta viedali? Asoby, padziei, architektura», u jakoj Antonaŭ upieršyniu apublikavaŭ frahmienty listoŭ Iosifa Šarlemania da Łuidžy Ruska, jaki byŭ jaho nastaŭnikam i mužam jaho siastry.
U mai 1818 hoda Łuidžy Ruska praz drennaje zdaroŭje nazaŭždy pakinuŭ Pieciarburh, dzie pracavaŭ doŭhija 35 hadoŭ, i nakiravaŭsia ŭ ciopłuju Italiju. Pakidajučy Rasiju, Ruska pakinuŭ svaje niaskončanyja pracy na svajho pamočnika Iosifa Šarlemania i jaho małodšaha brata Ludovika, jaki taksama pracavaŭ u jaho. Iosif Šarlemań trymaŭ starejšaha kalehu ŭ kursie svaich spraŭ až da samaj jaho śmierci ŭ 1822 hodzie. Ichniaje listavańnie na francuzskaj movie zachoŭvajecca ŭ archivie Sankt-Pieciarburhskaha adździaleńnia Instytuta historyi RAN.
10 žniŭnia 1820 hoda Šarlemań piša Ruska ŭ Koma nastupnaje:
«Uzimku ja skłaŭ dva prajekty novaj turmy, jakuju chočuć pabudavać pa anhlijskaj sistemie. Ciapier pa maim prajekcie budujuć turmy ŭ Nižnim Noŭharadzie i Charkavie. Ja zaniaty taksama pierarobkami i ramontam u [Hrenadziorskich] kazarmach na Karpoŭcy. Vajskovaja zała ŭ Kadeckim korpusie całkam zavieršana. Niadaŭna atrymaŭ zadańnie skłaści prajekty Duchoŭnych akademij u Kijevie i Viatcy…»
Heta paćviardžajecca i tym, što na prajektnych čarciažach Nižaharodskaha astroha, jakija zachoŭvajucca ŭ fondach Nižaharodskaha dziaržaŭnaha historyka-architekturnaha muzieja-zapaviednika, paznačana, što jany byli «najvyšejša zaćvierdžany» 8 maja 1820 hoda. Pra zaćviardžeńnie hetaha prajekta impierataram havorycca i ŭ Poŭnym zbory zakonaŭ Rasijskaj Impieryi, pryčym adznačana, što pa tym ža płanie viadziecca budaŭnictva turemnaha budynka ŭ Charkavie.
A voś infarmacyja, što Alaksandr I zaćvierdziŭ hety prajekt u jakaści ŭzornaha, pramoha paćviardžeńnia pakul nie znachodzić, choć vykarystańnie jaho ŭ niekalkich haradach impieryi śviedčyć pra jaho typavy charaktar.
Viadoma tolki, što 25 krasavika 1821 hoda byŭ zaćvierdžany ahulny prajekt paviatovych turmaŭ, jaki aryjentavaŭsia na płan hubiernskich turmaŭ, pavodle jakoha na toj čas vialisia pracy nad turemnymi zamkami ŭ Charkavie i Nižnim Noŭharadzie. Ale hrandyjoznym płan budaŭnictva turmaŭ nie byŭ, užo ŭ 1823 hodzie było vyrašana ŭzvodzić takija turmy tolki ŭ tych haradach, dzie kolkaść aryštantaŭ była sapraŭdy vialikaj.
Z ulikam taho, što turemnyja zamki ŭ Nižnim Noŭharadzie i Charkavie amal identyčnyja tamu, što byŭ pabudavany ŭ Minsku, možna śćviardžać, što aŭtar Piščałaŭskaha zamka sapraŭdy Iosif Šarlemań.
Zrešty, varta adznačačyć, što Minski turemny zamak adroźnivajecca padvyšanaj pavierchavaściu. Pieršapačatkova jon byŭ dvuchpaviarchovym z paŭpadvalnym paviercham, dzie raźmiaščalisia kamiery dla sakretnych aryštantaŭ, kuchnia, majsterni i inšaje. Ale pa pryčynie pastajannaj pierapoŭnienaści turmy ŭ 1884 hodzie paŭstała pytańnie ab pabudovie ŭ Minsku novaj turmy ci chacia b dadatkovaha budynka. Ale ŭ Hałoŭnym turemnym upraŭleńni MUS znajšli niemetazhodnym marnavać hrošy na novaje budaŭnictva i prapanavali prosta dabudavać treci pavierch.
Šarlemań 1-y
Iosif Šarlemań, jaki sprajektavaŭ turemnyja zamki ŭ Charkavie i Nižnim Noŭharadzie, naradziŭsia ŭ siamji skulptara Žana-Batysta Šarlemania-Bade, jaki naradziŭsia ŭ Ruanie i pryjechaŭ u Rasiju ŭ 1770-ja hady dla afarmleńnia Vialikaha Carskasielskaha pałaca. Baćka pamior, kali Iosifu było ŭsiaho 7 hadoŭ. Udava Žana-Batysta addała ŭsich čaćviarych synoŭ vučycca ŭ Akademiju mastactvaŭ, dzie asablivuju schilnaść braty prajavili mienavita da architekturnaj navuki.
Paśla zakančeńnia Impieratarskaj akademii mastactvaŭ u 1803 hodzie z dypłomam I stupieni za zasłuhi ŭ prajektavańni byŭ pakinuty pry joj piensijanieram. A ŭžo praz hod jaho ŭziaŭ sabie ŭ pamočniki Łuidžy Ruska, adzin z najviadomiejšych architektaraŭ taho času ŭ Pieciarburhu, jaki na toj momant zajmaŭ pasadu pałacavaha architektara Impieratarskaha dvara. Ruska taksama byŭ členam Budaŭničaha kamiteta pry Departamiencie dziaržaŭnaj haspadarki i publičnych budynkaŭ, jaki kuryravaŭ architekturnyja abjekty pa ŭsioj terytoryi Rasijskaj impieryi. Tudy ž paśla na pracu byŭ pryniaty i Iosif Šarlemań, pra talent jakoha Ruska vysoka adhukaŭsia.
«…ion — u spałučeńni sa zdolnaściu pa častcy architektury — spravaj dakazaŭ svaje paznańni ŭ nastolki daskanałym vyhladzie, jaki moža być ułaścivy tolki najdaśviedčanamu architektaru».
Jak sam Šarlemań pisaŭ u liście da Ruski, da turmaŭ u Nižnim Noŭharadzie i Charkavie jon paśpieŭ sprajektavać novuju turmu pa anhlijskaj sistemie. Havorka idzie pra pierabudovu tak zvanaha Litoŭskaha zamka ŭ Pieciarburhu, jaki atrymaŭ nazvu ad Litoŭskaha muškieciorskaha pałka (asablivaha dačynieńnia da Biełaruska-Litoŭskaha kraju nie maje), iznoŭ pad turmu. Ni adzin z dvuch prapanavanych Šarlemaniem u 1820 hodzie prajektaŭ nie byŭ realizavany. U 1822 hodzie jon viarnuŭsia da prajekta pierabudovy. Litoŭski zamak zajmieŭ vialikija vuhłavyja viežy — toj ža matyŭ Šarlemań vykarystoŭvaŭ i ŭ svaim uzornym prajekcie turemnaha zamka dla hubiernskich haradoŭ.
Nie pakidaje adčuvańnie, što hetyja viežy natchnionyja samaj viadomaj turmoj taho času — paryžskaj Bastylijaj. Mnohija turemnyja zamki pa typu Piščałaŭskaha mienavita tak u narodzie i nazyvajucca. Kali heta tak, to historyja razyhrała dobry žart — u čas revalucyi 1917 hoda turma była zachoplena, usie jaje viaźni vyzvaleny, budynak spaleny i paśla źniesieny.
Siarod inšych tvoraŭ Šarlemania (jakoha zvyčajna nazyvajuć Šarlemaniem 1-m, kab adroźnivać ad nie mienš viadomaha brata Ludovika, Šarlemania 2-ha) vialikaja kolkaść zbudavańniaŭ u kłasicystyčnym styli, uźviedzienych pieravažna ŭ Pieciarburhu i jaho vakolicach, asabliva ŭ Pieciarhofie, damoŭ arystakratyi, kurortnych abjektaŭ na minieralnych vodach Kaŭkaza, a taksama inšyja prajekty ŭ Tahanrohu, Pałtavie, Kazani i Noŭharadzie. Ciapier, vidać, da hetaha šerahu možna ŭpeŭniena prypisvać i Minsk.
Simvalična i iranična, što najbujniejšaj pabudovaj časoŭ Rasijskaj Impieryi u biełaruskaj stalicy stała mienavita turma.
Ciapier čytajuć
Stajać na adnoj nazie z knihaj na hałavie ŭ pamiać pra błakadu Leninhrada. Čynoŭniki zapuścili vielmi dziŭny čelendž da 9 Maja28
Kamientary