«Stracili ŭsie, akramia žyćcia». 85 hadoŭ tamu ŭnuka prezidenta Hrodna vyvieźli z horada ŭ čamadanie — zaraz jon pa krupinkach uznaŭlaje historyju siamji
Endru Stempnieŭskaha vyvieźli z Hrodna ŭ čamadanie, kab vyratavać ad NKUS. Jaho baćka zahinuŭ u savieckim łahiery, a dzied — u niamieckim. Sam Endru dziciem prajšoŭ z maci ssyłku ŭ Kazachstan i razam z vojskam Andersa patrapiŭ u Palestynu. Bolšuju častku žyćcia jon pravioŭ u ZŠA. Amal praz 86 hadoŭ Endru pryjechaŭ u Polšču — daviedacca bolš pra svaich prodkaŭ i raskazać historyju siamji.
Žurnalisty MOST i Hrodna.life parazmaŭlali z Endru i jaho siamjoj padčas ich vizitu ŭ Biełastok.
Za apošnija piać hadoŭ heta ŭžo druhaja pajezdka Endru ŭ polski Biełastok — na radzimu maci. Pieršy raz jon pryjazdžaŭ z žonkaj Šeran u 2022 hodzie, kab naviedać Muziej pamiaci Sibiry — jon śpiecyjalizujecca na temie palityčnych represij i ssyłak palakaŭ u pieryjad Rasijskaj impieryi i Savieckaha sajuza.
Praz try hady Endru i Šeran viarnulisia — i ŭziali z saboj dziaciej i ŭnukaŭ, kab tyja lepiej daviedalisia pra składanuju siamiejnuju historyju.
Piensija na jachcie i vypadkovaja sustreča ŭ havani: jak Endru zacikaviŭsia historyjaj siamji
Cikavicca svaimi karaniami Endru pačaŭ tolki ŭ 2010-ch, kali jamu było ŭžo za 70. Tady jon žyŭ bieskłapotnym žyćciom vajskovaha piensijaniera i niekalki hadoŭ chadziŭ z žonkaj na jachcie ŭzdoŭž uschodniaha ŭźbiarežža ZŠA i pa Karybskich astravach.
Usio źmianiłasia, kali ŭ adnoj z bucht padčas stajanki jany paznajomilisia z palakami. Tyja raskazali jamu ab ssyłkach u Sibir i rasstrełach polskich aficeraŭ u Katyni.
— Tady ja pasprabavaŭ niešta ŭspomnić ab svajoj siamji. Da taho momantu ŭžo asabliva nie było ŭ kaho pytacca. Pošuki pryviali mianie ŭ Biełastok. U hetym horadzie naradziłasia maja mama - Irena Siedleckaja, jakaja vyjšła zamuž za Źbihnieva Stempnieŭskaha.
Baćka Endru, Źbihnieŭ Stempnieŭski, byŭ synam Eduarda Stempnieŭskaha — viadomaha ŭ Hrodnie farmaceŭta i ŭładalnika aptek. Jon kiravaŭ sioletniaj aptekaj-muziejem na Savieckaj płoščy i vałodaŭ aptekaj na vulicy, jakaja siońnia nosić imia Antonava.
U 1922 hodzie Haradskaja rada abrała Eduarda Stempnieŭskaha prezidentam Hrodna. Jaho vybrali paśla praciahłaha kryzisu, vyklikanaha śmierciu raniejšaha kiraŭnika horada Edvarda Listoŭskaha. Tady doŭhi čas polskaja nacyjanalnaja, sacyjalistyčnaja i jaŭrejskaja frakcyi nie mahli damovicca pa pytańni prezidenta i jaho namieśnika. Stempnieŭski ŭ vyniku zajmaŭ hetuju pasadu da dobraachvotnaj adstaŭki ŭ śniežni 1926 hoda (hetaje rašeńnie jon pryniaŭ pierš za ŭsio z-za kanfliktu ź biełastockim vajavodam). Paśla sychodu z pasady jon praciahvaŭ pracavać dyrektaram apteki (da 1939 hoda), byŭ viadomy jak dabračynca, padtrymlivaŭ hrodzienski teatr.
Padarožža ŭ čamadanie
U vieraśni 1939 hoda pačałasia Druhaja suśvietnaja vajna. Niamieččyna napała na Polšču z zachadu, a praz 17 dzion SSSR uvajšoŭ z uschodu. Niahledziačy na ŭzrost, Eduard Stempnieŭski jak adstaŭny aficer byŭ mabilizavany ŭ polskuju armiju — pracavaŭ u špitali. U čas evakuacyi praz terytoryju Litvy trapiŭ u saviecki pałon. Jahony syn Źbihnieŭ, baćka Endru, pajšoŭ na front i taksama trapiŭ u ruki NKUS.
Savieckija vojski zaniali Hrodna 23 vieraśnia 1939 hoda. Endru (tady jašče Andžej) naradziŭsia praź miesiac — 25 kastryčnika.
— Nakolki mnie viadoma, baćka byŭ zabity ŭ Katynskim lesie, jak i tysiačy inšych polskich aficeraŭ i pradstaŭnikoŭ intelihiencyi. My daviedalisia ŭ muziei ŭ Biełastoku, što ruskija zaachvočvali źniavolenych pisać listy svajakam. Atrymaŭšy adkaz, jany fiksavali imiony i adrasy. Paźniej mienavita hetych ludziej — svajakoŭ aryštavanych i zabitych aficeraŭ — vysyłali.
Źbihnieŭ Stempnieŭski byŭ viaźniem savieckaha łahiera ŭ Starabielsku na terytoryi Ukrainy. Jaho rasstralali ŭ Charkavie.
Adnak u Polščy paniaćcie Katyni časta pašyrajuć, majučy na ŭvazie rasstreły polskich vajennapałonnych NKUS u roznych miescach. Usio heta ličycca častkaj vajennaha złačynstva orhanaŭ NKUS, jakija ŭ 1940 hodzie pakarali śmierciu kala 22 tys. polskich sałdat. Eduard Stempnieŭski zmoh uciačy z savieckaha pałonu i viarnucca ŭ Hrodna ŭ pačatku 1944 hoda. Jon znoŭ pačaŭ pracu ŭ svajoj aptecy, ale ŭ traŭni taho ž hoda byŭ aryštavany niemcami za dapamohu Armii Krajovaj i vyviezieny ŭ łahier u Štuthaf (siońnia — Sztutowo u Polščy), dzie nieŭzabavie pamior.
U dom Stempnieŭskich u Hrodnie, dzie žyła Irena ź niemaŭlom Endru, pryjšli prykładna 13 krasavika 1940 hoda. Pa słovach Endru, maci dali 10 chvilin na zbory.
— Jana raskazvała, što zasunuła mianie, amal šaścimiesiačnaje niemaŭla, u čamadan. Tak jana chavała mianie ad rasiejcaŭ. Bajałasia, što adbiaruć. Dumaju, jana mahła dać mnie niešta zaspakojlivaje, kab ja spaŭ — usio ž jaje muž i śviokar byli farmaceŭtami, i jana viedała, što robić. Paźniej ja žartavaŭ, što takim nievysokim vyras tamu, što mama ŭ dziacinstvie pieravoziła mianie ŭ valizcy. I baćka, i dzied byli vysokija.
Šeran dadaje, što nievysoki rost jaje muža — śledstva drennaha charčavańnia ŭ rańnim dziacinstvie, jakoje jon pravioŭ u spasyłcy.
Pieršyja ŭspaminy: džypy, namioty i hulni z arabskimi dziećmi
Irenu ź niemaŭlom sasłali ŭ Kazachstan, dzie joj davodziłasia ciažka pracavać. Ale niečakana siamji pašancavała.
— My zmahli vybracca z Kazachstana dziakujučy armii hienierała Andersa. My z mamaj apynulisia ŭ patrebny čas u patrebnym miescy. Nas uziali z saboj i zapisali jak vajskoŭcaŭ. Tak my i ŭratavalisia.
Farmiravańnie vojska Andersa pačałosia ŭletku 1941 hady paśla padpisańnia damovy pamiž SSSR i polskim uradam u vyhnańni. Savieckija ŭłady abjavili amnistyju dla polskich hramadzian, jakija znachodzilisia ŭ łahierach i ssyłcy, i dazvolili stvareńnie polskaj armii na terytoryi SSSR. Kamandujučym byŭ pryznačany hienierał Uładzisłaŭ Anders, vyzvaleny z Łubianskaj turmy.
Armiju farmavali z byłych źniavolenych, departavanych i vajennapałonnych palakaŭ, ale z-za niedachopu zabieśpiačeńnia i napružanaści z savieckim bokam u 1942 hodzie polskija častki byli evakuiravany ŭ Iran i praciahnuli bajavy šlach na baku sajuźnikaŭ. Usiaho dziakujučy farmavańniu vojska Andersa z SSSR zmahli vybracca kala 78 tys. polskich vajskoŭcaŭ i amal 40 tys. cyvilnych, takich jak Irena i jaje syn Endru.
— U vojsku my dapamahali na kuchni. Pieršyja dziciačyja ŭspaminy ŭ mianie jakraz źviazany z hetymi vajskovymi padziejami. Ja pamiataju, jak katalisia na džypie i mnie davali navat parulić. Razam z vojskam Andersa my prajšli šlach praź Iran, Irak i ŭ vyniku apynulisia ŭ Palestynie.
U vojsku Andersa Irena paznajomiłasia sa svaim budučym mužam, ajčymam Endru.
— U Palestynie my žyli ŭ domie araba ŭ jakoha było šeść žonak. Jany myła varyli. U škołu ja pajšoŭ u Ijerusalimie. Pamiataju polskich, jaŭrejskich i arabskich dziaciej. My hulali razam i razumieli adzin adnaho.
«Stracili ŭsie — akramia žyćcia»
U 1948 hodzie na terytoryi byłoj brytanskaj Palestyny była abvieščana dziaržava Izrail. Bolšaść palakaŭ z vojska Andersa, jakoje dziejničała pad brytanskim kamandavańniem, da taho času pierabralisia ŭ Vialikabrytaniju. Irena sa svaim novym mužam i synam Endru taksama pierajechała ŭ Łondan. Nieŭzabavie ajčym Endru znajšoŭ pracu ŭ adnym z amierykanskich univiersitetaŭ i ŭ 1953 hodzie zabraŭ siamju ŭ ZŠA.
Endru było 13 hadoŭ, i jon adzin u novaj amierykanskaj škole razmaŭlaŭ z brytanskim akcentam, čym i pryciahvaŭ uvahu dziaŭčat. Praŭda, pavodle jaho słoŭ, praz paŭhoda łondanski akcent jon straciŭ.
Paśla škoły hrodzieniec pastupiŭ u kaledž, ale, jak sam havoryć, jaho bolš cikavili dziaŭčaty i piva. U vyniku jon pačaŭ karjeru ŭ vajskova-pavietranych siłach ZŠA, dzie 24 hady adsłužyŭ šturmanam.
— U nas amal ničoha nie zastałosia z Hrodna i tych hadoŭ, kali my byli ŭ Kazachstanie i išli z vojskam Andersa. Pra hibiel baćki ŭžo daviedaŭsia ŭ Vialikabrytanii, da hetaha jon byŭ źnikłym bieź viestak. Ja jaho nikoli nie bačyŭ, ale viedaju, što jon byŭ dobrym čałaviekam i šmat usiaho rabiŭ dla Hrodna. Ja viedaju, što maci sprabavała dabicca kampiensacyi ad polskich uładaŭ za zhublenuju ŭ Hrodnie ŭłasnaść, ale biespaśpiachova.
My, jak i mnohija biežancy, stracili ŭsio — akramia žyćcia. A mnohija palaki zhubili navat jaje.
Irena mahła paśla vajny jeździć u Polšču, dzie žyła babula Endru. A voś sam Endru — nie. U časy Chałodnaj vajny vajskoŭcy nie mieli prava naviedvać krainy sacłahiera. Tolki praź piać hadoŭ paśla vychadu na piensiju jon atrymaŭ dazvoł na pajezdki — z taho času jon trojčy byvaŭ u Polščy.
— Liču siabie ŭdačlivym. Rady, što pryjechaŭ u Polšču ź siamjoj — kab choć krychu pakazać, adkul maje karani, i raskazać historyju našaj siamji. Ja sapraŭdy hanarusia svaim polskim pachodžańniem.
Naviedajuć Hrodna, kali tolki heta budzie mahčyma
Siońnia Endru i Šeran žyvuć u Fłarydzie. Jaho dva syny ad pieršaha šlubu — u Akłachomie. Adzin ź ich vielmi padobny na svajho dziadulu Źbihnieva z Hrodna. Ahulnyja rysy z pradziedam Edvardam taksama prasočvajucca.
Historyju siamji amierykanskija Stiempnievskije źbirajuć pa makulinkach — u svoj čas Endru nie paśpieŭ šmat ab čym raspytać maci. Choć jon i pakinuŭ Hrodna bolš za 80 hadoŭ tamu, usio jašče niadrenna razmaŭlaje pa-polsku. «Tolki palaki nazyvajuć maju movu archaičnaj», — uśmichajecca jon.
Na pytańnie ab tym, ci naviedajuć jany Hrodna, kali palityčnaja situacyja ŭ Biełarusi źmienicca, Šeran adkazvaje pieršaj: «Na nastupny dzień my budziem tam».
Ciapier čytajuć
Rasijanka raskazvała pra hłybinnuju moc Łukašenki — ciapier jana ŭ ślazach źjazdžaje ź Biełarusi6
Kamientary