Літара «ў» даўно лічыцца сімвалам беларускай мовы і нават мае свой помнік у Полацку. Аднак гістарычныя крыніцы сведчаць, што гэты знак (разам з апострафам у якасці раздзяляльніка) быў распрацаваны і актыўна ўжываўся для запісу літоўскай мовы кірыліцай яшчэ ў сярэдзіне XIX стагоддзя — трохі раней, чым замацаваўся ў сучасным беларускім алфавіце.
На гэты цікавы факт звярнуў увагу гісторык Алесь Белы ў сваім тэлеграм-канале Gorliwy Litwin, спасылаючыся на працу літоўскага гісторыка Дарыуса Сталюнаса «Польшча ці Русь? Літва ў складзе Расійскай імперыі» (2022).
Літоўская кірыліца: навошта яна была патрэбна?
З’яўленне літары «ў» у літоўскіх тэкстах было вынікам палітыкі Расійскай імперыі пасля задушэння паўстання 1863—1864 гадоў. Генерал-губернатар Міхаіл Мураўёў і яго пераемнік Канстанцін Каўфман ініцыявалі поўную забарону літоўскага друку лацінкай (spaudos draudimas).
Мэтай было адарваць літоўцаў ад польскага культурнага ўплыву і наблізіць іх да расійскай культуры. Для гэтага было вырашана перавесці літоўскую мову на кірыліцу («гражданку»). Аднак проста ўзяць рускі алфавіт было немагчыма — ён не адлюстроўваў фанетычных асаблівасцей літоўскага маўлення.
Хто прыдумаў «ў»?
Цікава, што на пачатковым этапе, які гісторык Гедрус Субачус называе «энтузіястычным пачаткам» 1864—1866 гадоў, у распрацоўцы графікі для новай літоўскай пісьменнасці ўдзельнічалі не толькі рускія чыноўнікі і лінгвісты, але і літоўская інтэлігенцыя. Сярод іх вылучаюцца філолаг Станіслаў Мікуцкі, выдавец Лаўрынас Івінскіс, студэнт Варшаўскай вышэйшай школы Томас Жылінскіс і браты Юшка. Імі кіравалі некалькі матываў.
Па-першае, гэта ідэя лінгвістычнай «эканоміі». Яшчэ да паўстання браты Антанас і Ёнас Юшка прапаноўвалі рэфармаваць пісьмо так, каб перадаваць аднолькавыя гукі меншай колькасцю знакаў, і мадыфікаваная кірыліца з дыякрытыкай магла здавацца ім зручным інструментам для стандартызацыі дыялектаў.
Па-другое, сваю ролю адыграла свядомая антыпольская пазіцыя часткі нацыянальнай эліты, якая імкнулася адмежавацца ад польскага дамінавання ў культуры. Як адзначае Дарыус Сталюнас, лаяльнае стаўленне да кірыліцы выглядае як паслядоўная праява жадання дыстанцыявацца ад палякаў: літоўскія дзеячы спадзяваліся, што ўрадавая падтрымка новай азбукі парадаксальным чынам дапаможа развіваць уласную літоўскую этнакультуру ў супрацьвагу польскай.
Для перадачы спецыфічных літоўскіх дыфтонгаў і гукаспалучэнняў рускіх літар бракавала. Таму рэфарматары пайшлі на смелыя інавацыі:
- Увялі літару ў — для абазначэння другой часткі дыфтонгаў [au], [eu], [iau].
- Увялі літару ô — для дыфтонга [uo].
- Замянілі цвёрды знак (ъ) на апостраф (ʼ) — для абазначэння скарачэнняў ці раздзялення прыстаўкі і кораня (напрыклад: атʼіоти).
- Адмовіліся ад літар, не ўласцівых літоўскай фанетыцы: ы, ф, щ.
Дзе гэта можна пабачыць?
Літара «ў» актыўна выкарыстоўвалася ў цэлым шэрагу выданняў таго часу, якія друкаваліся ў Вільні і Варшаве:
- «Абецеле жемайтишкай-лѣтувишка…» (Вільня, 1864) — буквар, створаны С. Мікуцкім.
- «Абецеле лѣтувишкай-русишка…» (Варшава, 1865) — варыянт, падрыхтаваны Томасам Жылінскісам. У ім таксама прысутнічалі і «ў», і апостраф.
- «Пасака апе жувиника ир жувеле» (Казка пра рыбака і рыбку) — пераклад Пушкіна, дзе таксама ўжывалася новая графіка.
- «Аўкщеўсес Указас апе Лементоришкас Мокслинийчес Каралистее Ленку» (Найвышэйшы Указ аб народных вучылішчах у Царстве Польскім, Варшава, 1864) — афіцыйныя дакументы таксама друкаваліся з выкарыстаннем гэтай літары.
Чаму эксперымент праваліўся?
Нягледзячы на лінгвістычную вынаходлівасць стваральнікаў, «літоўская кірыліца» не прыжылася. Літоўцы ўспрынялі яе як інструмент русіфікацыі і гвалту над сваёй культурай. Сяляне называлі такія кнігі «паліцэйскімі», палілі іх або адмаўляліся купляць.
У адказ узнік магутны рух кніганошаў, якія кантрабандай дастаўлялі з Усходняй Прусіі (Малой Літвы) кнігі на літоўскай мове звыклай лацінкай. Супраціў быў настолькі моцным, што ў 1904 годзе Расійская імперыя была вымушана скасаваць забарону.
Літара «ў» знікла з літоўскага ўжытку разам з кірыліцай, але да таго часу ўжо заняла сваё месца ў беларускім алфавіце, дзе яна стала незаменным сродкам для перадачы ўнікальнай фанетыкі беларускай мовы.
Ці запазычылі беларусы «ў» у літоўцаў?
Наяўнасць літары «ў» у літоўскіх кнігах 1860‑х гадоў можа выклікаць думку, што беларусы пазней проста перанялі гэты знак. Аднак факты сведчаць пра адваротнае: беларуская «ў» развівалася самастойна і эвалюцыянавала з беларускай лацінкі.
Патрэба ў асобнай літары для гука [w] (у нескладовае) наспела ў беларускай мове даўно. Першыя засведчаныя выпадкі выкарыстання адмысловага знака сягаюць у сярэдзіну XIX стагоддзя. Яшчэ ў 1845 годзе Габрыэль Асоўскі скарыстаўся правобразам літары для перадачы рэплік беларускага персанажа ў рамане «Таямнічае даміно». У 1846 годзе Ян Чачот у брашуры «Da milych mužyczkoú» пазначаў гэты гук як «ú». А этнограф Аляксандр Рыпінскі ў кнігах, выдадзеных у Лондане ў 1853—1854 гадах, ужо выкарыстоўваў менавіта «ŭ».
Што тычыцца беларускай кірыліцы, то сюды «ў» трапіла не пазней за 1870 год. Расійскі даследчык Пётр Бяссонаў прапанаваў камбінацыю «у з брэвісам» менавіта як адпаведнік ужо існуючай лацінкавай «ŭ». У 1874 годзе этнограф Павел Шэйн у кнізе «Белорусские народные песни» ўжо паслядоўна ўжывае «ў» (напрыклад: «а ўзяў вутку, заўтра раненька»).
Такім чынам, з'яўленне «ў» у беларускім алфавіце — гэта не запазычанне з «літоўскай кірыліцы», а лагічны вынік пераносу ў кірыліцу графічнай традыцыі, якая ўжо склалася ў беларускай лацінцы ў сярэдзіне XIX стагоддзя. Літоўскі і беларускі праекты ў гэтым сэнсе развіваліся паралельна, вырашаючы падобныя фанетычныя задачы.
«Наша Нiва» — бастыён беларушчыны
ПАДТРЫМАЦЬЦяпер чытаюць
У мінскім метро праходзяць выпрабаванні новыя цягнікі ФОТЫ2
Каментары