Mova naša. Čas, para i Cyceron

Fugit irreparabile tempus, kazaŭ toj rymlanin, — uciakaje niezvarotny čas. Słova čas i adnakarennyja ź im časta vykarystoŭvajucca ŭ movie ŚMI, ale ŭ hutarcy z native-speaker'ami vy redka pačujecie jaho. Užo čaściej ludzi kažuć pa-carkoŭnasłaviancku «uremia». Słova čas, vidać, — knižnaje, a jaho «žyviejšy» adpaviednik, vielmi blizki značeńniem, — para.

U paru roskvitu, Załatoha vieku, najbolš užyvalnaj biełaruskaj manetaj byŭ litoŭski hroš. (Pavieł Sieviaryniec, «Nacyjanalnaja ideja. Fenamenalohija Biełarusi)

Pačniom z taho, što adno sa značeńniaŭ słova para ŭ našaj movie — dzień i noč razam, sutki:

Čaćviortuju poru my nie spali. (Kuźma Čorny, «Siamja Juryja Harejki»)

Cełuju poru, amal, prastajali na prystani, — kazaŭ hruby hołas. (Ciška Hartny, «Šukajučy pracy»)

Apisvajučy čas, kali niešta adbyvałasia, my taksama skažam «u tuju poru», «toju paroju». A jość jašče pryhožaja kanstrukcyja z prynazoŭnikam «ab»:

Nakaz prynios ja da vaspana!
Nakaz taki: kab zaŭtra zrana
Tvoj brat Antoś šoŭ da adboru
A sam Michał ab hetu poru
Nastrojvaŭ łyžy da sialiby —
Padbać panam nakonta ryby. (Jakub Kołas, «Novaja ziamla»)

Hety prynazoŭnik, darečy, naohuł pasuje na akreśleńnie času. Možna skazać, taksama, i «ab tuju hadzinu», «ab vosień» i h. d.

Inšy prykład — pra ŭłaścivy, adpaviedny čas na niešta. Amal jak u taho Eklezijasta ź Biblii:

Usio maje svaju poru — uschodzić, raści i pamirać. (Viačasłaŭ Adamčyk, «Čužaja baćkaŭščyna»)

Najbolš adpaviedny momant času («samoje vriemia», «najwyższy czas») nazyvajuć «samaja para»:

Samaja para zaraz — raśsieścisia, uziać u ruki skibu chleba dy hurok! (Ivan Mielež, «Ludzi na bałocie»)

Była samaja para snu. (Maksim Harecki, «Dźvie dušy»)

Samaja para była adumacca… (Vasil Bykaŭ, «Vaŭčynaja jama»)

Pory, adpaviednyja momanty ŭ płyni času, možna taksama i jakby paličyć. Prafiesar Fiodar Jankoŭski daje takuju ilustracyju:

Užo katoraja para na dvare, a dziciaci sa škoły niama. (Biełaruskija prykazki, prymaŭki, frazieałahizmy)

A kali niešta adbyłosia niečakana, u nieadpaviednym časie («niesvojevriemienno», «w niewłaściwym czsie») to kažuć, «nie paroj», «biez pary».

Nie paroj ty, zara, zanimaješsia (Z narodnaje pieśni)

Lavonka moj — jak tabie ŭžo Daniłka kazaŭ — nie pieražyŭ, viečny spakoj, hetkaje niespraviadlivaści i ruki biez pary sam na siabie nałažyŭ. (Janka Kupała, «Raskidanaje hniazdo»)

Źniaviečanyja, biez pary darosłyja, my ŭsio ž nie bili lažačaha botam u bok i nie hulali ŭ rasstreł. (Uładzimir Karatkievič, «Liście kaštanaŭ»)

Kali niešta adbyvajecca «biez pary», «nie paroj», to štości moža być i «ŭ poru», «u samuju poru» — u adpaviedny čas, «svojevriemienno».

Jana vybrałasia na toj śviet u paru: haspadarka vyadpaviedniłasia, a i sama nie była ŭžo nadta patrebnaj. (Sakrat Janovič, «Pachavańnie Handzi»)

A jość prykazka: «Da pary zban vadu nosić». Budzie, značycca, para — i heta skončycca, na ŭsio pryjdzie kaniec. Hetaja prykazka ŭžyvajecca i jak pieraściaroha tamu, chto ŭžo katory raz robić niejkaje licha. «Da pary» možna skazać i pra ŭsio časovaje, usiakuju časovuju źjavu:

Jana stała horača dakazvać, što heta da pary. (Volha Ipatava, «Załataja žryca ašvinaŭ»)

My bačym, što słova para maje značeńnie bolš dakładnaje za słova čas: niejki pieryjad, epocha, niejki peŭny momant, čas u jaho kankretnaj prajavie. O tempora! O mores! — kryčaŭ u sudzie rymski palityk Cyceron. Heta była epocha jahonaha žyćcia i pa-našamu jon, vidać, skazaŭ by heta: «Što za para! Što za zvyčai!» Tak, možna skazać «u paru Cycerona», «u paru Kupały», «Našaniŭskaja para».

Tamu, kali my chočam fiłasofstvavać, možna kazać i pa-knižnamu čas. Ale što ž da kankretnych prajaŭ času ŭ našym žyćci — jość šmat i inšych, žyvych i trapnych zvarotaŭ. I nie maje naša mova patreby adaptoŭvać kalki nakštałt «svoječasova». Para pra heta padumać.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0