«My nie apuskalisia i maralna nie raskładalisia». Jak Uładzimir Duboŭka ŭ turmach i ssyłkach vypracavaŭ imunitet, kab supraćstajać tlatvornamu ŭpłyvu navakolnaha asiarodździa.
Łarysa Hienijuš, pračytaŭšy jahonyja paślałahiernyja pierakłady Šekśpira, kinuła: «Čamu ŭ Duboŭki niama zmahańnia, a adzin tolki žal? U mužčyny heta niecikava».
Hetuju dumku padzialała i moładź.
Skrušnyja dumki pra «pałamanaha Duboŭku» vykazvali jašče Ryhor Baradulin i Janka Bryl: «Pałamany, pałamany, zusim pałamany». Dla ich było dziŭna i kryŭdna, što dvuchmietrovy vołat, paetyčny kumir, lehiendy pra jakoha šeptam pieradavalisia ŭ fiłfakaŭskich kalidorach, ciapier byŭ baradatym uśmiešlivym dziedam, nadzvyčaj aściarožnym u hutarkach. Jon uchilaŭsia ad pytańniaŭ, pramaŭlaŭ tosty za Kamunistyčnuju partyju (Bykaŭ, Baradulin, Bryl i Karatkievič u partyju tak i nie ŭstupiać, a Hienijuš i pry Brežnievie nie budzie chavać svajho antykamunizmu) — i zakryvaŭ paduškami razietki ŭ pakojach, dzie spyniaŭsia.
Pavajennyja chłopčyki, jakija sami spraŭna drukavali ŭ hazietach badzioryja kamsamolskija vieršy, nie razumieli, što Duboŭka paśla taho, što prajšoŭ, prosta nie daviaraŭ im, jak i naohuł — usim.
Łarysa Hienijuš praviała ŭ HUŁAHu vosiem hadoŭ i, kali vyjšła, pasialiłasia ŭ Biełarusi, i syn jaje byŭ žyvy.
Duboŭka prasiedzieŭ dvaccać vosiem hadoŭ i adzinaha syna svajho straciŭ. Moža być, tamu svajoj «Spoviedzi» Duboŭka tak i nie napisaŭ. Ale jon nidzie i ni ŭ čym nie zdradziŭ sabie i nie złamaŭsia.
Uładzimir Duboŭka — paet i dziaržaŭny słužboviec
Uładzimir Duboŭka (1901—1976), litaratar, u 1920-ja hady dziaržaŭny słužboviec, naradziŭsia ŭ vioscy Aharodniki ciapierašniaha Pastaŭskaha rajona, ale ŭ 1915 hodzie siamja pierad nastupleńniem niamieckich vojskaŭ była evakujavanaja ŭ Maskvu. Tam Duboŭka skončyŭ Vyšejšy litaraturna-mastacki instytut imia Valeryja Brusava, pracavaŭ, tam ažaniŭsia, tudy viarnuŭsia paśla 28 hod vysyłak i łahiera i pražyŭ usio astatniaje žyćcio.
Praca, adnak, zaŭsiody była źviazanaja ź Biełaruśsiu: Duboŭka byŭ redaktaram biełaruskaha vydańnia «Vieśnika CVK, SNK i SPA Sajuza SSR», adkaznym sakratarom pradstaŭnictva BSSR pry Uradzie SSSR, vykładčykam biełaruskaj movy ŭ Kamunistyčnym univiersitecie narodaŭ Zachadu, redaktaram «Zboru zakonaŭ i zahadaŭ Raboča-Sialanskaha ŭrada Sajuza SSR».
Pieršy vierš napisaŭ, kali jamu nie było jašče i čatyroch hadoŭ, a ŭpieršyniu nadrukavaŭsia ŭ 1921 hodzie. Byŭ siabram litaraturnaha abjadnańnia «Maładniak», a ŭ 1926- m staŭ adnym z zasnavalnikaŭ abjadnańnia «Uzvyšša». Vydaŭ niekalki zbornikaŭ vieršaŭ, aŭtar paemaŭ «Tam, dzie kiparysy» (1925), «Kruhi» (1927), «I purpurovych vietraziej uźvivy» (1929), «Šturmujcie budučyni avanposty!» (1929).
U 1930 hodzie ŭpieršyniu aryštavany pa sfalsifikavanaj spravie «Sajuza vyzvaleńnia Biełarusi», paśla čaho 28 hadoŭ pravioŭ u źniavoleńni i ssyłkach.
Reabilitavany ŭ 1957 hodzie. U apošnija hady žyćcia pisaŭ u asnoŭnym tvory dla dziaciej, dydaktyčnuju prozu, šmat pierakładaŭ. Siarod inšaha jamu naležać bliskučyja pierakłady z anhlijskaj movy tvoraŭ Šekśpira i Bajrana.
«Ci moh?»
«Ci moh Duboŭka ŭratavacca ad aryštu, kali byŭ by bolej aściarožnym u 1920- ia?» — takoje pytańnie žonka hienijalnaha biełaruskaha paeta zadała daśledčyku Dźmitryju Buhajovu, adnamu z tych hieraičnych navukoŭcaŭ savieckaha času, što viartaŭ imia Duboŭki ŭ litaraturu. Buhajoŭ tady adkazaŭ kateharyčna: «Nie, ni pry jakich abstavinach», — čym navat pakryŭdziŭ Marylu Piatroŭnu.
Ja trymajusia toj ža dumki: nie moh, nijakim čynam. Kali b navat niejkim niejmaviernym źbieham abstavinaŭ jaho abminuŭ aryšt i vysyłka ŭ 1930-m, u 1937- m jaho b dakładna rasstralali 29 kastryčnika, kali padhrabali apošnich zaŭvažnych pradstaŭnikoŭ jaho pakaleńnia. Biełaruskija elity ŭ 1930-ja začyščali nastolki mietadyčna, što nie ŭratavalisia i mienš jarkija tvorcy, zastalisia tolki tyja, chto byŭ hatovy padparadkavacca režymu pa dvuch pytańniach: pa pytańni demakratyčnych svabod i pa pytańni biełaruskaj samabytnaści.
Ale hałoŭnaje navat nie ŭ hetym. Nie mahu sabie ŭjavić udzieł Duboŭki ŭ składańni rusifikavanaha słoŭnika pobač z Kandratam Krapivoj albo ŭ pašyreńni dekaratyŭnaj etnahrafii pobač ź Piatrom Hlebkam.
Nadłamanaja «r»
Značeńnie vierša «Za ŭsie krai, za ŭsie narody śvietu…» u kryminalnaj spravie Duboŭki nie takoje ŭžo i vialikaje. Navat kali b paet jaho nie pieradaŭ za miažu, u Vilniu, dla druku, jon byŭ by aryštavany pa spravie SVB prosta «pa sukupnaści dasiahnieńniaŭ».
Ale raz vierš isnavaŭ, to NKVD za jaho začapiŭsia: u Miensk (tady stalica Biełarusi aficyjna, pa Kanstytucyi, pa-biełarusku nazyvałasia Miensk, a nie Minsk) byŭ dastaŭleny mašynapis. Ahient zdabyŭ jaho ź vilenskaj redakcyi (chto byŭ toj ahient — pakul nieviadoma). Kali pravieryli «počyrk» mašynki (a ŭ kožnaj ź ich svoj «počyrk», kankretna ŭ hetaj była krychu nadłamanaja litara «r»), vyjaviłasia, što mašynka naležyć Duboŭku.
«Na našym kapky toph cppaŭlae cmeła Mackva z Bapšavaj, z Ryhaj i Litvoj», — pisaŭ u tym vieršy Duboŭka. Heta byŭ čas, kali kraina była padzielenaja pa Ryžskaj damovie.
Vierš byŭ manifiestam — zaklikam da zmahańnia za niezaležnaść: «samoxać» nie «ppyjdze łepšy čac».
Čamu ŭratavaŭsia?
Usim, chto ŭ 1930-m prachodziŭ pa spravie Sajuza vyzvaleńnia Biełarusi — a heta była elita elit nacyi, samyja dziejnyja i adukavanyja, patencyjna zdolnyja ŭznačalić krainu, — u 1935-m padoŭžyli termin vysyłki na dva hady, u 1937-m usich asudzili na dziesiać hod łahiernaha terminu. A ŭ 1938-m kahości rasstralali, a kahości nie.
Čamu Duboŭku ŭ 1937—1938- m nie rasstralali, u adroźnieńnie ad Arkadzia Smoliča, Źmitra Pryščepava, Vacłava Łastoŭskaha, Alesia Dudara?
Pakul nichto z navukoŭcaŭ nie zdoleŭ razabracca ŭ hetaj pačvarnaj łohicy — kali jana była, — jakim čynam «raźmiarkoŭvalisia» prysudy biełaruskaj intelihiencyi?
Niechta «vypaŭ» z hetaha pracesu, bo byŭ zavierbavany — naprykład, Anton Adamovič, jaki ŭ 1938- m vyzvaliŭsia i navat viarnuŭsia ŭ Miensk.
Jazepa Pušču, mnie padajecca, prosta «zabylisia» ŭ zaŭralskim Šadrynsku, bo ŭ 1935-m jon byŭ vyzvaleny, termin vysyłki jamu nie praciahvali, ale ŭ Miensk jon nie pajechaŭ, pasialiŭsia pad Muramam va Uładzimirskaj vobłaści i navat u 1937-m staŭ dyrektaram škoły.
Duboŭka «abyšoŭsia» turmoj. Inšy lidar intelihiencyi 1920- ch, Adam Babareka, u HUŁAHu skanaŭ amal adrazu: u jaho było chvoraje serca. Duboŭka ž vyžyŭ dziakujučy svajoj fizičnaj sile i nadzvyčajnaj tryvałaści.
Choć i jaho žyćcio visieła na vałasku. Ruki i śpina jahonyja da kanca zachoŭvali na sabie ślady trafičnych jazvaŭ, atrymanych u BAMŁAHu. Abiedźvie nahi byli pierabityja biarvieńniem (paśla łahiera Duboŭka zaŭvažna kulhaŭ). Za 28 hadoŭ jon pieranios na nahach dva infarkty, paŭtara hoda chvareŭ na piełahru — ciažkaja chvaroba łahiernikaŭ, što raźvivajecca ad hoładu i niedachopu vitaminaŭ. Ale žartavaŭ potym, što vytryvaŭ, bo mieŭ ź dziacinstva asablivuju biełaruskuju zahartoŭku.
Vialikaja paŭza
Vymušanaje 28-hadovaje maŭčańnie paeta historyki litaratury nazyvajuć «vialikaj paŭzaj Duboŭki», kab padkreślić jahony fienomien: heta, moža, adziny paet u śviecie, jaki paśla takoj praciahłaj paŭzy viarnuŭsia ŭ litaraturny praces nie prosta aŭtaram vybranych tvoraŭ svajoj maładości.
U maładości Duboŭka byŭ bolš čym prosta paetam. Jon sistematyzavaŭ biełaruskuju jurydyčnuju leksiku. Jon byŭ pačynalnikam dziciačaj i nastaŭnickaj pieryjodyki. Jon uvioŭ u biełaruski leksikon niekalki dziasiatkaŭ słoŭ, jakija da jaho ŭ piśmovaj movie nie ŭžyvalisia i bieź jakich ciapier movy nie ŭjavić: «nieludź», «vodar», «źnička»…
U jaho byli prapanovy źmienaŭ u ałfavit (jon prapanoŭvaŭ «dz» i «dž» pisać novymi znakami). Heta byŭ sapraŭdny demiurh, stvaralnik i pieršapačynalnik.
Pa svajoj sile paślałahiernyja tvory Duboŭki mocna sastupajuć dałahiernym. Jahony talent nie pieražyŭ zamarozki na 28 hadoŭ, jon straciŭ bahaćcie movy, jana stała miechaničnaj — i heta ŭ raniejšaha moŭnaha navatara i virtuoza.
Čamu Duboŭka nie pisaŭ z 1930- ha pa 1956-y? Ci nie była heta jaho pamyłka, jakaja zahubiła jaho jak tvorcu?
Sam jon kazaŭ, što pisać u łahiery paprostu nie moh. Dakładna viadoma, što ŭ vysyłcy, z 1931 pa 1937 hod, jon jašče niešta sprabavaŭ rabić, pierakładaŭ «Čajld-Harolda» Bajrana. Adnak pad pahrozaj aryštu paetu davodziłasia trojčy palić svaje papiery, a tyja papiery, što byli ŭ jaho adabranyja ŭ Čebaksarach u 1937 hodzie, u archivach nie zachavalisia.
«Vypracavać imunitet»
Niahledziačy na ŭsie vyprabavańni, navat paśla łahiera Duboŭka byŭ jakim zaŭhodna, tolki nie pałamanym. Jahony ŭnutrany supraciŭ sistemie pieratvaryŭsia ŭ całkam asabistuju baraćbu suprać rasčałaviečvańnia, dla jakoj niepatrebnyja ni paplečniki, ni trybuna, ni vopleski.
Pra heta zachavalisia śviedčańni ludziej, jakim daviałosia być pobač z Duboŭkam u vysyłkach i łahiery.
Ryhor Hałakcijonaŭ, viazień 13-ha adździaleńnia BAMŁAHa, uspaminaŭ: «Šyrynia kruhahladu U. M., jaho abahulnieńni, jaho pierakananaść u tym, što ździek ź miljonaŭ ludziej — histaryčna asudžanaja sprava, i jak vysnova — nieabchodnaść vypracavać u sabie takija patrebnyja elemienty mužnaści, svajho rodu imunitet, kab supraćstajać tlatvornamu ŭpłyvu navakolnaha asiarodździa, uraziła mianie i, treba praŭdu skazać, akazała vyrašalny ŭpłyŭ na maje dalejšyja pavodziny ŭ łahiery. My pastajanna viečarami sustrakalisia, dzialilisia ŭražańniami, maralna padtrymlivali adzin adnaho. Paźbiahali ŭsialakaj kamunikacyi z kryminalnikami, i heta hałoŭnym čynam sadziejničała tamu, što my nie apuskalisia i maralna nie raskładalisia. U nas pastupova vypracoŭvaŭsia supraćłahierny imunitet. Pa mahčymaści adnaŭlalisia kulturnyja zvyčki, pačynajučy z čystki zuboŭ. Knih u łahiery nie było, a haziety byli redkimi i paŭlehalnymi hościami, tak što ŭvieś kulturny ŭzrovień padtrymlivaŭsia tolki ŭ kamunikacyi adzin z adnym».
Maryla Duboŭka, žonka: «Padčas znachodžańnia ŭ łazarecie jon zaŭždy staraŭsia ruchacca, dapamahaŭ dahladać susiedziaŭ-chvorych. Potym źviarnuŭsia da lekara: «Doktar, vypišycie mianie, kali łaska, na pracu». Lekar ździviŭsia: «Ty što heta, dzietačka, nie napracavaŭsia jašče, papraŭlajsia, adpačyvaj». — «Nie, doktar, ja tak pamru, dajcie mnie jakuju-niebudź pracu». I jon staŭ u łazarecie vykonvać nievialikija pasilnyja raboty: dzie padtynkavać, dzie padfarbavać, što moža. Jon kazaŭ, što tamu i vyžyŭ tady, a inšyja lažali, zaležvalisia i mnohija pamirali».
Na jaho pryjaznaść i sumlennaść tym ža adkazvali i ludzi, ź jakimi zvodziła jaho žyćcio.
U vysyłcy ŭ Jaransku Kiraŭskaj vobłaści Duboŭka akazaŭsia samym kvalifikavanym z usich žycharoŭ horada: adziny — z vyšejšaj adukacyjaj, adziny — ź viedańniem anhlijskaj movy, adziny — ź biełaruskaj, a pa sutnaści, jeŭrapiejskaj nastrojenaściu na palapšeńnie žyćcia navat u samych składanych umovach. Pry Duboŭku ŭ tamtejšym rajspažyŭsajuzie pastavili parniki, naładzili vytvorčaść kałamazi i pačali vyvučeńnie anhlijskaj movy.
U čuvašskich Čebaksarach Duboŭka pobač z chlavom, dzie pasialili ssylnych, raźvioŭ aharodzik, kab małomu synu była zielanina.
U 1949 hodzie, paśla skančeńnia łahiernaha terminu, Duboŭku adpravili na pasialeńnie ŭ Narazieni — viosku ŭ Hruzii. Tut jaho i aryštavali čaćviorty raz. Zabirać pryjechaŭ major NKVD. Naraziency ŭprasili jaho dać mahčymaść vioscy pravodzić šanoŭnaha Duboŭku: nakryli stoł, prynieśli vina, napaili majora i prapanavali Duboŭku biehčy, pakul major śpić. Ale Duboŭka admoviŭsia, padchapiŭ nieprytomnaha majora pad pachi — i paciahnuŭ u Zuhdzidzi ŭ pastarunak, dzie i zdaŭsia milicyi.
U sibirskaj viosačcy Počat (Krasnajarski kraj), dzie Duboŭkam było pryznačana viečnaje pasialeńnie, Uładzimir Mikałajevič sam raskarčavaŭ tajhu, kab vyzvalić učastak pad dom i aharod, sam zbudavaŭ i damok. Jašče i pa siońnia ŭ miascovych žycharoŭ stajać meblevyja harnitury, zroblenyja biełaruskim paetam. Ceły i damok, u im žyvie školnaja biblijatekarka. Počackija dzieci pad kiraŭnictvam nastaŭnikaŭ raz na hod ładziać viečarynu pamiaci Duboŭki — jon dla ich całkam svoj, bo žyvyja jašče ludzi, jakich kaliści vučyła Maryla Piatroŭna i čyim dzieciam Duboŭki dapamahli vyvučycca ŭ Maskvie.
Alhierd, Radasłaŭ, Radamira…
Duboŭka nazvaŭ svajho syna Alhierdam. Ale jon byŭ nie adziny z taho pakaleńnia, chto daŭ svaim dzieciam histaryčnaje biełaruskaje imia. Andrej Aleksandrovič nazvaŭ svajho syna Radasłavam, Kuźma Čorny dačku — Rahniedaj, syny Haŭryły Hareckaha — Usiasłaŭ i Radzim, dzieci Michasia Zareckaha — Radasłaŭ i Radamira. Heta byŭ nie prosta biełarusacentryzm, heta jašče i estetyčny supraciŭ roznym «Vładlenam», «Kimam» i «Ninelam», utvoranym ad «revalucyjnaj» leksiki.
Viera ci mimikryja?
U maładości Duboŭka biezumoŭna vieryŭ u kamunizm, jak i pieravažnaja bolšaść tahačasnaj biełaruskaj moładzi — u adroźnieńnie ad starejšych ludziej, jakija byli bolš naściarožanymi. Rasčaroŭvacca jon pačaŭ niedzie ad 1926 hoda, jak i bolšaść tahačasnych litarataraŭ, — nie stolki ŭ idejach, kolki ŭ ich uvasableńni. Hetaje rasčaravańnie nie prabivajecca — jano plešča sa staronak zbornikaŭ, vydadzienych u 1926-m, sa staronak časopisaŭ za hety hod. Nu, a paśla HUŁAHa mimikravaŭ.
Žonka chvareła, a Duboŭka ličyŭ, što pałamaŭ joj žyćcio. Jahony adziny syn Alhierd zahinuŭ 14-hadovym, kali Duboŭka byŭ u łahiery: u padmaskoŭnym lesie znajšli ź siabrami snarad i kinuli jaho ŭ vohnišča.
U siamji było tolki adno dzicia: bolš prosta nie paśpieli. Alhierd Duboŭka naradziŭsia ŭ 1928 hodzie, a ŭ 1930-m Uładzimira Duboŭku ŭžo zabrali, i dvaccać vosiem hadoŭ jon badziaŭsia pa vysyłkach i łahierach. Dzie tut zavodzić dziaciej? Śmierć Alika jon mocna pieražyvaŭ i płakaŭ pa synie navat starym. Pisaŭ žoncy siarod niejkaj pryhožaj kamandziroŭki pa Połaččynie pry kancy 1960- ch: «Pryśniŭsia Alik, pračnuŭsia ja ŭ ślazach».
Pachavany Alhierd Duboŭka na mohiłkach u padmaskoŭnym Tałdamie.
«Jak by ja pieradačy pieradavała?»
Z Marylaj Piatroŭnaj jany ažanilisia ŭ 1928 hodzie, pryčym na aficyjnym šlubie nastojvaŭ mienavita Uładzimir: Maryla prytrymlivałasia prahresiŭnych pohladaŭ i ličyła, što nie ŭ ZAHSie ščaście. Potym jana pryznała, što Uładzimir Mikałajevič usio ž mieŭ racyju, bo jak by jana tady pieradavała jamu pieradačy ŭ turmu.
Maryla była ź im pobač usio žyćcio, zaznaŭšy ŭsie niahody žonki voraha naroda: źbirała pieradačy ŭ hałodnyja 1930-ja, žyła ŭ vysyłkach, jeździła na sustrečy na etapy.
Paśla śmierci syna Maryla litaralna vypłakała vočy: usio žyćcio potym pakutavała na zrok. Duboŭka, viarnuŭšysia paśla reabilitacyi i adnaviŭšysia ŭ Sajuzie piśmieńnikaŭ, vybivaŭ dla jaje sanatoryi i deficytnyja leki. Čaściakom pryznavaŭsia, što adčuvaje svaju vinu pierad joju za pałamanaje žyćcio — i byŭ asabliva aściarožnym u apošnija hady nie dziela siabie, a dziela jaje.
U lutym 1976 hoda Uładzimir Mikałajevič vyjšaŭ z doma ŭ apteku pa leki dla Maryli Piatroŭny, paśliznuŭsia na dziciačaj placoŭcy, pavaliŭsia na lod z usiaho svajho hihanckaha rostu i złamaŭ šyjku ściahna. Pamior jon 20 sakavika, nie pieražyŭšy apieracyi, a jahonaja Maryla — praz čatyry hady, u adzinocie ŭ ich maleńkaj kvatercy ŭ maskoŭskich Čaromuškach. Jaje sprabavali zabrać da siabie siabry, ale jana admaŭlałasia: chaču dažyć žyćcio tut, dzie my žyli razam z Vałodziem.
Kali b jon nie mimikravaŭ, da jaho mahli b być pytańni, a tak — niama.
Samaadčuvańnie pieramožcy
Kali zachodziła hutarka pra łahiernyja ŭspaminy, Duboŭka zaŭsiody kazaŭ, što jak budzie ich pisać — to napiša nie pra toje, jak jon pakutavaŭ, a pra toje, jakich vydatnych ludziej tam sustreŭ. Jamu chaciełasia apisać hety dośvied nie jak dośvied parazy i prynižeńnia, a jak dośvied pieramohi čałavieka nad abstavinami.
Siarod papier u jahonym archivie jość nakidy takich uspaminaŭ, nievialičkija zanatoŭki pra aharod, jaki jon raźbivaŭ la baraka, pra lesapavał. Niekatoryja ź ich byli pierapracavanyja ŭ apaviadańni dla zbornika «Pialostki», niekatoryja ŭvajšli ŭ aŭtabijahrafiju dla knihi «Piaćdziasiat čatyry darohi», niešta jon raskazvaŭ padčas intervju Alaksieju Hardzickamu, Juljanu Pšyrkovu, Dźmitryju Buhajovu (Pšyrkoŭ i Buhajoŭ bilisia za jaho tvorčuju reabilitacyju).
Pra pakuty ŭ vysyłcy i ŭ łahiery my viedajem sa słovaŭ Maryli Piatroŭny. Duboŭka ž nikoli nie rabiŭ ź siabie pakutnika, naadvarot, imknuŭsia raskazvać pra tyja dvaccać vosiem (dvaccać vosiem!) hadoŭ jak pra ciažkija, ale ž pryhody. Mnie mocna padabajecca takaja jahonaja pazicyja: jana nie stracham pradyktavanaja.
Krapiva, Broŭka, Hlebka — abjektyŭna mienš adoranyja, čym Duboŭka — stali «narodnymi», a Duboŭka nie atrymaŭ takoha zvańnia. Kaniečnie, jon škadavaŭ pra stračany čas, pra zmarnavany talent. I daravać nie moh. Heta prabivajecca ŭ jahonych zapisach, nie dziońnikavych — dziońnikaŭ jon nie pakinuŭ, — ale ŭ błaknotnych natatkach, u listach da žonki. Pry hetym uvieś čas unutry siabie jon zmahaŭsia z samaadčuvańniem achviary. Jon chacieŭ być pieramožcam — i jon im byŭ.
Miera pravilnaści
Ci pravilna rabiŭ Duboŭka, kali paśla vyzvaleńnia nie sprabavaŭ zasnoŭvać nacyjanalna-vyzvalenčyja, dysidenckija supołki, a vybraŭ taktyku supracoŭnictva z uładami, užyvańnia ŭ saviecki režym?
Napeŭna, inšaje prosta nie było mahčyma ŭ toj Biełarusi. Va Ukrainie i krainach Bałtyi niekatoryja z byłych viaźniaŭ dałučalisia da dysidenckaha ruchu abo sami stvarali padpolnyja hrupy. U BSSR takoha nie zdaryłasia.
Hałoŭnym u jaho bijahrafii, mnie padajecca, było toje, što jon ni razu nie pajšoŭ nasupierak svaim maralnym pierakanańniam. Da bijahrafij takich tvorcaŭ całkam prykładajecca termin «žyćciatvorčaść» — kali čałaviek žyvie žyćcio tak, nibyta piša svaju knihu i nie maje prava schłusić ani ŭ vodnaj detali. Žyćciatvorcy ŭ suśvietnaj litaratury — heta Džon Don, Džek Łondan, Alaksandr Błok, Varłam Šałamaŭ. Roznyja ludzi, roznyja ŭ ich bijahrafii, roznyja ŭstanoŭki, ale nichto ź ich nie chłus. Tamu, biezumoŭna, usio, što ni rabiŭ Duboŭka ŭ svaim žyćci, usio jon rabiŭ pravilna, bo kožny čałaviek — sam sabie miera pravilnaści albo niapravilnaści.
-
«U turmie ja lubiŭ vynosić śmiećcie». Historyja Mandeły, jaki razumieŭ, što niemahčyma zamanić voraha ŭ zasadu, kali nie viedaješ, jak myślać jaho hienierały
-
«My zaŭsiody ličyli siabie staražyłami». Analiz DNK pakazaŭ, što siamja z Hiermanii žyvie ŭ svajoj vioscy ŭžo try tysiačy hadoŭ
-
«Jak Volski prychodziŭ ź pieratrusam da Kołasa, a Krapiva i Hlebka danosili na kaleh». Apublikavanyja žachlivyja ŭspaminy Ryhora Biarozkina pra represii 1920—1940-ch
Kamientary
Pramieńnie zor Kramla sivoha
Dužej miačou, macniej harmat.
Jaho biaskoncaja doroha-
Uvieś biaskoncy dalahlad.
Kala kałyski kožnaj maci
Zhadaje ich nie raz, nie dva
I skaža da svajho dziciaci:
- Žadaje ščaścia nam Moskva!