Dzie na karcie polskaha Krakava znajści Biełaruś? Voś jak źviazanyja z našaj krainaj miescy hetaha horada
Losy Biełarusi i susiednich krainaŭ časta pieraplatajucca tak, što časam vielmi niaprosta razabracca ŭ hetych suviaziach. Tak i miž ściežkami Krakava zabłytalisia ślady biełaruskich viosak i haradoŭ. Idučy imi, vandroŭniki mohuć znajści novyja miescy siły, źviazanyja z radzimaj. Inicyjatyva Maldzis zaprašaje ŭ Krakaŭ, na karcie jakoha možna zaŭvažyć biełaruskija miaściny, raskazvaje «Lusterka».
Stańkava
Ciapier Stańkava — vioska ŭ Dziaržynskim rajonie, dzie žyvie krychu bolej za paŭtary tysiačy čałaviek. Kaliści tut naradziŭsia i pražyŭ šmat času Emieryk fon Huten-Čapski — hraf, dziaržaŭny dziejač, kalekcyjanier, numizmat. Tut jon sabraŭ najbahaciejšuju pryvatnuju muziejnuju kalekcyju, dzie zachoŭvałasia 20 tysiač knižnych tamoŭ, siarod jakich byli redkija knihi z aŭtohrafami i rukapisy, bolš za 30 tysiač maniet, 11 tysiač ordenaŭ i miedaloŭ, 16 słuckich pajasoŭ.
U kalekcyi byli 2383 adzinki hraviur, 76 vyjavaŭ karala Jana III Sabieskaha, 70 vyjavaŭ Tadevuša Kaściuški. Cikava, što niekatoryja knihi supravadžalisia aŭtarskimi paznakami i byli pieraplecienyja majstrami ź Biełarusi. Byli tam karty i ekślibrysy.
U 1894 hodzie pa Jeŭropie chadziŭ «pryvid revalucyj». Mienavita tamu, jak miarkujecca, Huten-Čapski sabraŭ svaju kalekcyju i ŭ šaści tavarnych vahonach pieravioz u Krakaŭ. Tady horad znachodziŭsia pa-za miežami Rasijskaj impieryi, u Halicyi, na terytoryi Aŭstra-Vienhryi, dzie było adnosna biaśpiečna. Tak usia stańkaŭskaja numizmatyka, zbroja, biblijateka, hieałahičnaja i minierałahičnaja kalekcyi byli vyviezienyja z terytoryi sučasnaj Biełarusi.
U Krakavie Čapski nabyŭ dom — dvuchpaviarchovy nieakłasicystyčny budynak, jaki pierabudavaŭ pad svaje patreby. Tut jon i raźmiaściŭ svaje kalekcyi (ul. Piłsudskiego 12).
Tady Krakaŭ byŭ navukova-kulturnym centram usich byłych ziemlaŭ Rečy Paspalitaj: tut dziejničaŭ Jahiełonski ŭniviersitet i vydavalisia histaryčnyja i etnahrafičnyja časopisy. I adnačasova z hetym pačała farmavacca sietka muziejaŭ: siudy pieravieźli svaju kalekcyju Čartaryjskija, padaravali rarytety sa svaich zboraŭ Francišak Bahuševič, Alaksandr Jelski. Litaraturaznaviec i historyk Adam Maldzis vykazvaŭ zdahadku, što «takaja intelektualna-patryjatyčnaja aŭra nie mahła nie paŭpłyvać na stańkaŭskaha źbiralnika».
Hraf nie pakinuŭ testamientu, tamu jaho naščadak Ježy Čapski ŭ pačatku 1903 hoda prapanavaŭ Krakavu pryniać muziej pad apieku. Adnak z adnoj umovaj — kab toj zachavaŭ svaju nazvu i byŭ adkryty dla naviednikaŭ.
Da 1945 hoda tak i było, ale potym zbor pierastaŭ być samastojnaj kalekcyjaj: ekspanaty časta vystaŭlalisia ŭ miežach inšych zboraŭ Nacyjanalnaha muzieja, što vyklikała zaniepakojenaść daśledčykaŭ. Ciapier muziej Čapskaha funkcyjanuje jak filijał Nacyjanalnaha muzieja, a ślady hrafskaj kalekcyi možna znajści pa ŭsim Krakavie — ź imi my jašče sustreniemsia ŭ hetym materyjale.
Niaśviž
Kali ž vy chočacie trapić u Niaśviž, praściej za ŭsio zazirnuć na krakaŭskuju vulicu Grodzka 52A. Tam vy ŭbačycie baročny kaścioł śviatych Piatra i Paŭła, pabudavany pavodle prajekta italjanskaha architektara Džavani Biernardoni.
Vy dakładna znojdziecie padabienstvy ź inšaj pabudovaj słynnaha «biełaruskaha» italjanca, jak časta nazyvajuć Biernardoni, — z niaśvižskim kaściołam Božaha Cieła. Niaśvižskaja bažnica stała pieršaj całkam baročnaj pabudovaj na terytoryi Rečy Paspalitaj i Uschodniaj Jeŭropy, chram u Krakavie — pieršym baročnym chramam u horadzie.
U Niaśviž Biernardoni pryjechaŭ na zaprašeńnie Mikałaja Kryštafa Radziviła Sirotki, jaki, vypraviŭšysia ŭ pałomnictva ŭ 1582 hodzie, pabačyŭ prykłady baročnaj architektury i vyrašyŭ zrabić doma nie horš. Tamu praź niekalki hadoŭ Džavani Maryja Biernardoni pryjechaŭ u Niaśviž, dzie pražyŭ 13 hadoŭ. Radziviły zamovili ŭ jaho budaŭnictva vieličnaha muravanaha chrama, padobnaha da baziliki Il Džezu ŭ Rymie (u pabudovie hetaj rymskaj śviatyni Biernardoni taksama braŭ udzieł). Architektar budavaŭ chram čatyry hady (z 1589 da 1593 hoda).
Prybyŭšy ź Niaśviža ŭ Krakaŭ u traŭni 1599 hoda, jon pačaŭ budavać kopiju niaśvižskaha kaścioła — adroźnieńni mieli być chiba što ŭ interjery. U vyniku atrymaŭsia kaścioł śviatych Piatra i Paŭła, adnak Biernardoni tak i nie pabačyŭ vynikaŭ svajoj pracy, bo pamior u 1605-m, za try hady da zaviaršeńnia budovy. Uźviadzieńnie chrama zakančvali ŭžo jaho vučni. Kaścioł viadomy jašče i tym, što staŭ miescam spačynu viadomaha teołaha Piatra Skarhi.
Darečy, nasuprać kaścioła mieścicca drukarnia Uładzisłava Ančyca, dzie ŭ 1891 hodzie ŭpieršyniu pabačyła śviet «Dudka biełaruskaja» Franciška Bahuševiča. Kali chočacie pabyvać u miescy, dzie z-pad drukarskaha stanka vyjšli słovy «Nie pakidajcie ž movy našaj biełaruskaj, kab nie ŭmiorli!» — vam da budynka na vulicy Kanonicza 9.
Kali, natchniŭšysia hetaj historyjaj, vy zachočacie ŭbačyć jašče bolš Niaśviža, raim vam padyści ŭ Nacyjanalny muziej (al. 3 Maja 1). Prajdziciesia cichimi załami da vieličeznaha habielena (pamieram jon try na amal šeść mietraŭ), jaki nazyvajecca «Prahlad litoŭskich vojsk pierad Aŭhustam III pad Zabłudavam». Jon vyrableny ŭ Albie, što pad Niaśvižam, i byŭ adnym z adzinaccaci habielenaŭ, jakija visieli ŭ niaśvižskim pałacy ŭ časy Michaiła Kazimira Radziviła Rybańki.
Ekspanaty ž Muzieja Čartaryjskich (ul. Świętego Jana 19) źbirała zasnavalnica pieršaha polskaha muzieja ŭ Pułavach kniahinia Izabeła Čartaryjskaja, litaratarka, miecenatka, kalekcyjanierka i palityčnaja dziajačka. Tut možna znajści partret znakamitaj «Čornaj panny Niaśviža». Barbara Radzivił vyjaŭlenaja ŭ dyptychu razam ź pieršaj žonkaj karala Žyhimonta Aŭhusta — Lizavietaj Aŭstryjskaj. Partret aŭtarstva nieviadomaha mastaka vyrableny ŭ Vilni ŭ siaredzinie XV stahodździa.
Juravičy
Jość u Krakava suviazi i ź biełaruskaj vioskaj Juravičy, što ŭ Kalinkavickim rajonie Homielskaj vobłaści. Jašče ŭ 1673 hodzie ksiondz-misijanier Marcin Tyraŭski pabudavaŭ tam kaplicu, jakoj padaravaŭ cudadziejny abraz Maci Božaj. Pavodle padańniaŭ, śviatar jechaŭ z abrazom na Vałyń, adnak na vyjeździe ź Juravičaŭ koni nie mahli kranucca ź miesca. Tady śviatar pačuŭ hołas Božaj Maci, jakaja skazała, što jon musić zastacca tut, kab umacoŭvać chryścijanstva.
Tak i stałasia. Abraz acalaŭ i suciašaŭ ludziej, čym staŭ viadomy daloka pa-za miežami biełaruskaj vioski. Heta vabiła šmatlikich pałomnikaŭ. Jak adznačyŭ adzin letapisiec: «Časam było ciažka adroźnić zvyčajny dzień ad śviatočnaha: tak šmat było narodu la śviatyni». U apisańniach bahasłovaŭ jość śviedčańni navat pra toje, što abraz uvaskrašaŭ miortvych, jakija zhareli ŭ pažary ci patanuli.
Adnak amal praz dva stahodździ, u 1860-ja hady, na biełaruskich ziemlach było niespakojna: čynilisia represii paśla paŭstańnia. Tamu z abraza napisali kopiju, jakuju pakinuli ŭ kaściole, a aryhinał ksiondz Huha Hadziecki pieradaŭ na zachavańnie svajoj prychadžancy Habryeli Horvat, jakaja była žonkaj rečyckaha maršałka. Ksiondz imknuŭsia zachavać abraz, bo niepakoiŭsia, što carskija ŭłady chutka mohuć zakryć kaścioł. Tak i stałasia — nieŭzabavie z kaścioła zrabili pravasłaŭnuju carkvu.
Spadarynia Horvat tajemna zachoŭvała abraz u siabie amal dva dziesiacihodździ. Ale niezadoŭha da svajoj śmierci, u traŭni 1885-ha, pieraviezła jaho sa svajho pałaca ŭ Krakaŭ. Tam jana pakinuła śviatyniu jezuitam, ale ŭziała piśmovaje abiacańnie viarnuć jaje ŭ Juravičy, kali tam adrodzicca kaścioł.
Spačatku krakaŭskija jezuity źmiaścili abraz u kaplicy kalehiuma, a potym — u kaściole śviatoj Barbary (ul. Mały Rynek 9), dzie jon znachodzicca dahetul. Doŭhi čas abraz ličyŭsia źnikłym, pakul Adam Maldzis nie znajšoŭ jaho ślady, vypadkova pabačyŭšy fotazdymak u adnym z časopisaŭ.
Abraz šanujecca jak katalikami, tak i pravasłaŭnymi. Na im była srebnaja karona, tamu niekatoryja daśledčyki ličać, što jon byŭ karanavany. Heta vialikaja redkaść — za ŭvieś čas isnavańnia Rečy Paspalitaj karanavali 28 abrazoŭ.
Nalibaki, Urečča, Słuck
U XVIII stahodździ na terytoryi Biełarusi isnavała niekalki bujnych manufakturaŭ, jakija byli słynnyja daloka za miežami krainy. Siarod ich — nalibackaja i ŭreckaja. Tam stvarali redkaje rubinavaje škło, vyrablali posud i pieršymi va ŭsioj Rečy Paspalitaj pačali vypuskać lusterki.
U Nalibakach pieršuju šklanuju manufakturu adkryła Hanna Radzivił u 1722 hodzie. Majstrami tut pracavali zaprošanyja zamiežniki. Va Ureččy vytvorčaść pačałasia na dziesiać hadoŭ paźniej, pieršapačatkova tut vyrablali tolki lusterki. Jany ŭpryhožvali zały pałaca ŭ Niaśvižy i zamka ŭ Miry. Manufaktury praisnavali amal paŭtara stahodździa, paśla čaho byli zakrytyja praz kryzis.
Vyraby z hetych manufakturaŭ raźlacielisia pa ŭsim śviecie, adnak u Biełarusi zachoŭvajucca tolki ich kopii. Vialikija kalekcyi aryhinałaŭ jość u Polščy, niekatoryja zachoŭvajucca ŭ Litvie, Rasii, Ukrainie.
Častka ź ich akurat vystaŭlenaja ŭ krakaŭskich muziejach. Nalibackaje i ŭreckaje škło z kalekcyi Emieryka Huten-Čapskaha možna pabačyć u Nacyjanalnym muziei (al. 3 Maja 1), na stendzie, dzie možna znajści vyraby, padpisanyja jak «Baročnaje škło z polskich i saksonskich manufakturaŭ». Niekatoryja vyraby jość u Muziei Čartaryjskich (ul. Świętego Jana 19).
Tamsama možna znajści i pradukcyju inšaj biełaruskaj manufaktury — słucki pojas, vyrableny pryblizna ŭ 1780−1807 hadach na radziviłaŭskaj manufaktury.
Viadoma, heta nie ŭsie miescy Krakava, źviazanyja ź biełaruskaj historyjaj. Horad moža raskazać pra biełaruskich navučencaŭ słynnaha Jahiełonskaha ŭniviersiteta; pakazać padziamielli, jakija pamiatajuć Francyska Skarynu; pravieści mastackimi halerejami ź biełaruskimi karaniami i zaprasić schilić hałavu pierad pachavańniami vybitnych naščadkaŭ našaj ziamli. Ale ŭ hetaje padarožža my vypravimsia inšym razam.
Ciapier čytajuć
«Pieraapranuŭsia ŭ amapaŭca i dyryžyravaŭ čornaj dubinkaj». Adzin z zasnavalnikaŭ «Volnaha choru» — pra akcyi ŭ handlovych centrach u 2020‑m i pracu ŭ fiłarmonii ŭ Litvie55
Kamientary
Byvšij kostieł i kollehium ijezuitov v Jurovičach, pieriestrojennyj v pravosłavnuju cierkov́; siejčas tam nachoditsia pravosłavnyj Jurovičskij Śviato-Roždiestvo-Bohorodickij mužskoj monastyŕ. Foto: Nikołaj Borisienko, CC BY-SA 4.0, commons.wikimedia.org
Kali zirnuć vidavočna što architektura nijak ni rpcšnaja . Jak i u bolšaści starych chramaŭ na Biełarusi . Ŭ Minsku naprykład . Da i pa usioj krainie ( dla ruzzkich , kraina - strana . Otciepitieś užie ot Ukrainy ) .
Kali pašukać ŭ sietcy , vyśviatlajecca što bolej za 70 % relihijnych pabudoŭ ŭ miežach sučasnaj Biełarusi naležała uniatam , katalikam ... i inšim kanfiesijam .
Paraŭnajcie z sučastnaśćiu .