Ź litoŭskaha boku miažy miascovyja žychary ŭmiejuć pa-litoŭsku, ale čaściej havorać, jak tam kažuć, «paprostu». A ź biełaruskaha boku miažy ludzi pierastali być dvuchmoŭnymi.
Artykuł movaznaŭcy Nijole Tuamienie (Nijolė Tuomienė) pad nazvaj «Raźvićcio litoŭskich havorak u zonie aktyŭnaha bałta-słavianskaha kantaktu: prykmiety raspadu marfałahičnaj struktury» byŭ apublikavany ŭ łatvijskim navukovym časopisie «Valoda: nozīme un forma».
Tuamienie pracuje staršym navukovym supracoŭnikam u Centry hiealinhvistyki Instytuta litoŭskaj movy (Lietuvių kalbos institutas, Geolingvistikos centras). I daśleduje jana havorki rodnaha dla siabie kraju — jana naradziłasia ŭ 1971 hodzie ŭ vioscy Ramaškancy Voranaŭskaha rajona, kali jašče nijakaj miažy pamiž Litvoj i Biełaruśsiu nie było.
U svaim novym artykule Tuamienie apisvaje stan paŭdniovaha aŭkštajckaha subdyjalektu litoŭskaj movy, na jakim razmaŭlajuć ci daŭniej razmaŭlali ŭ vioskach abapał dziaržaŭnaj miažy. Miažy, jakaja da 1990-ch hadoŭ isnavała tolki na kartach i mała paŭpłyvała na moŭnyja pracesy.
Daśledčyca praanalizavała materyjał, jaki achoplivaje amal siem dziesiacihodździaŭ — z druhoj pałovy XX stahodździa da pieršaj čverci XXI stahodździa.
Tuamienie daśledavała i paraŭnoŭvała sučasnuju movu niekalkich pakaleńniaŭ, kab pabačyć źmieny ŭ maŭleńni karennych žycharoŭ.
Daśledavańnie achoplivała bolšuju častku pamiežnaha Salečnickaha rajona Litvy i Voranaŭskaha rajona Biełarusi, adkul pachodzić sama Tuamienie. Heta zona intensiŭnaha moŭnaha kantaktu i masavaha zapazyčańnia pamiž imi. Usiaho ŭ roznyja hady było apytana i zapisana 89 šmatmoŭnych respandentaŭ starejšaha, siaredniaha i małodšaha pakaleńniaŭ.
Ź litoŭskaha boku byli achopleny 17 pasieliščaŭ, ź jakich 10 adnosiacca da paŭdniovaaŭkštajckaha subdyjalektu: Rudniki, Hudzieli, Małyja Salečniki, Kuršy, Koniuchi, Vialikija Salečniki, Viežancy, Ejšyški, Butrymony, Daŭhidancy. Astatnija 7 pasieliščaŭ adnosiacca da ŭschodnieaŭkštajckaha subdyjalektu — heta Maciuci, Miežany, Daŭlany, Dojlidy, Kurmialany, Tabaryški i Jašuny.
U litoŭskich Vialikich Salečnikach, Koniuchach, Dojlidach, Daŭlanach, Miežanach, Maciuciach i Viežancach było šmat ludziej, jakija razumieli litoŭskuju movu, ale ź ciažkaściami razmaŭlali na joj, a bolšaść uvohule nie havaryła na joj.
Ź biełaruskaha boku daśledavalisia niekalki litoŭskamoŭnych «astraŭkoŭ», jakija naležali da paŭdniovaaŭkštajckaha subdyjalektu. Jašče sto hadoŭ tamu ŭ Voranavie, Zareččy, Asavie, Načy, Raduni, Plikach i Pielasie aktyŭna karystalisia litoŭskaj movaj.
Tuamienie zafiksavała ŭ hetym rehijonie praces źniknieńnia litoŭskich dyjalektaŭ praź intensiŭnyja zapazyčańni ź biełaruskaj movy. Pad pastajannym upłyvam słavianskich moŭ litoŭskija dyjalekty pieražyvajuć składanyja dehienieratyŭnyja źmieny. Litoŭskaja mova, vycieśnienaja ŭ hetym rehijonie z hramadskaha žyćcia, stračvaje svaje asnoŭnyja funkcyi i zamianiajecca inšymi movami. Heta adbyłosia prosta na vačach: za dva-try pakaleńni.
Bilinhvy ihnarujuć praviły litoŭskaha słovaŭtvareńnia, litoŭskija słovy časta atrymlivajuć nietypovyja biełaruskija kančatki, źmianiajecca siemantyka słovaŭ, nazirajecca błytanina rodu nazoŭnikaŭ. Naprykład, niekatoryja abstraktnyja nazoŭniki, jakija ŭ litoŭskaj movie zvyčajna majuć žanočy rod, vykarystoŭvali ŭ formie mužčynskaha rodu, bo taki rod majuć ich biełaruskija ekvivalenty. Hetyja źmieny adbyvajucca jak na terytoryi Biełarusi, taki i na terytoryi Litvy.
Biełaruskaja mova, jak asnoŭnaja dla maładoha pakaleńnia, stanovicca hałoŭnaj movaj znosin u siamji. Nośbity dyjalektaŭ, jakija ŭsio mienš razmaŭlajuć na litoŭskaj movie ŭ svaim paŭsiadzionnym žyćci, pačynajuć razhladać biełaruskuju movu jak asnoŭny srodak kamunikacyi, lohka ŭklučajučy jaje elemienty ŭ svaju movu. Bolšaść prosta pierakładajuć svaje dumki abo asobnyja skazy ź biełaruskaj movy na litoŭskuju.
Daśledčyca, karystajučysia terminałohijaj viadomaha aŭstryjskaha movaznaŭcy Volfhanha Dreślera, nazyvaje situacyju litoŭskaj movy ź biełaruskaha boku miažy «śmierciu movy».
Voś jak źmieny ŭ moŭnaj situacyi na Vilenščynie za pieryjad 1890—2021 hadoŭ vyhladajuć na mapie. Fijaletavym paznačany rehijony, dzie źmieny adbylisia na karyść litoŭskaj movy, zialonym — na karyść słavianskich moŭ.
A takuju situacyju zafiksavaŭ pierapis, praviedzieny ŭ Litvie ŭ 2021 hodzie.
Daśledavańni moŭnaj situacyi ŭ krai pakazvajuć, što litoŭskaja mova za stahodździe advajavała sabie harady Vilniu, Troki, Janava i Šyrvinty, dzie raniej daminavali słavianskija movy. Ale ŭ sielskaj miascovaści jaje ŭžyvańnie, naadvarot, mocna skaraciłasia pad ciskam ruskaj, polskaj i biełaruskaj movaŭ. U pryvatnaści, stračany ŭsie aŭtentyčnyja moŭnyja astravy ŭ Dzievianiškach, najaŭnaść jakoha abumoviła hety niepaŭtorny vystup u biełaruska-litoŭskaj miažy, na słavianskija movy pierajšli taksama Hierviaty i Łazduny.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
Kamientary