«U Łukašenki byli dobryja nastaŭniki». Śviatłana Kurs praviała pa «Tuneli śmierci» Katynskaha muzieju
13 krasavika Polšča ŭšanoŭvaje pamiać achviaraŭ Katynskaj trahiedyi. Napiaredadni Dnia pamiaci «Biełsat» naviedaŭ Katynski muziej u Varšavie, a hidam łaskava zhadziłasia być biełaruskaja piśmieńnica i pracaŭnica Katynskaha muzieju Śviatłana Kurs (Jeva Viežnaviec). Žurnalisty prajšli praz «Tunel śmierci» i «Schodami viečnaści» padnialisia da «narmalnaha polskaha žyćcia» i raspaviadajuć, čamu ŭ hetym muziei musić pabyvać kožny biełarus.
Jak tolki za taboj ciažka zakryvajucca ababityja žalezam muziejnyja dźviery i ty robiš niekalki krokaŭ ćmianym kalidoram — stanovišsia cieniem. Ź levaha boku sočycca skupoje śviatło, i tvoj nievyrazny cień dałučajecca da šerahu pachiłych siłuetaŭ sprava, jakich viaduć na rasstreł u Katynski les…
Pustyja skryžali biełaruskaha Katynskaha śpisu
Dobra, što pobač ekskursavodka. «Maje chłopčyki» — tak nazyvaje Śviatłana Kurs siłuety mužčyn na instalacyi «Cieni». Hetym ćmianym kalidoram biełaruska prachodzić štodzień.
«Nie, supakojciesia, našyja cieni iduć paralelna. My da ich nie naležym, na našaje asabistaje ščaście. Choć nieviadoma, što z nami mahło stacca ŭ tyja časy», — kaža Śviatłana.
Čarada tych cieniaŭ — daŭžeznaja. Achviarami Katynskaha złačynstva stali, pa słovach Śviatłany, 22600 polskich aficeraŭ. Katynski śpis uvieś čas pavialičvajecca, u jaho dadajucca novyja imiony. U śpisie ŭ tym — 4408 čałaviek, rasstralanych ułasna u Katynskim lesie, 3810 — pachavanych u Starabielskim łahiery pad Charkavam, 6288 — u pasiołku Miednaje Ćviarskoj vobłaści, kala 3500 proźviščaŭ ludziej, jakich zakopvali kala vioski Bykoŭnia pad Kijevam.
Achviaraŭ stalinskich rasstrełaŭ, jakija čynilisia zhodna z zahadam ad 5 sakavika 1940 hoda (hety dakumient, padpisany čalcami Palitbiuro CK, my pabačym jašče ŭ tak zvanaj halerei kataŭ), nazyvajuć polskimi aficerami, ale siarod ich byli artysty, śviatary, žurnalisty, nastaŭniki i h.d. Kožnaje imia i proźvišča zakatavanaha vybitaje ŭručnuju na skryžalach «Epitafii» muzieju (my budziem tam paźniej). Litary paŭtarajuć šryft z žaŭnierskich žetonaŭ 40-ch hadoŭ minułaha stahodździa. U Polščy takija žetony nazyvajuć «nieśmiarotnikami» (tak pra ich kaža i Śviatłana Kurs).
Dyk voś, adna z tablic «Epitafii» zastajecca biezymiennaj. Čystaj, pustoj. Nibyta ŭ čakańni. Na joj kaliści źjaviacca imiony ludziej ź biełaruskaha Katynskaha śpisu, rasstralanych u Kurapatach, i nie tolki ŭ Kurapatach.
«U biełaruskim śpisie moža być bolš za try z pałovaj tysiačy rasstralanych hramadzian Polščy. Ale Biełaruś nikoli nie dazvoliła palakam daśledavać hetuju trahiedyju. Alaksandr Łukašenka z samaha pačatku śćviardžaŭ, što nijakich palakaŭ ŭ Biełarusi nichto nie rasstrelvaŭ. Ale majucca śpisy vyvazak ludziej z turmaŭ KDB. Ich rasstrelvali ŭ roznych uročyščach pa ŭsioj Biełarusi abo ŭ turmach NKVD», — tłumačyć Śviatłana Kurs.
Ci šmat było etničnych biełarusaŭ siarod zabitych u Katyni, pad Charkavam, u Miednym i Bykoŭni? Dakładnaj ličby nazvać niemahčyma, bo takich daśledavańniaŭ nie pravodziłasia, kaža Śviatłana. Ale, spasyłajučysia na svoj dośvied pracy z dakumientami, miarkuje, što moža być navat kožny čaćviorty. Pryčym heta nie tolki ŭradžency zachodniaj Biełarusi, ale i ludzi, jakija pachodzili, naprykład, z Babrujsku ci Mahilovu, z roznych viosak pa ŭsioj Biełarusi.
I voś čamu Katynski muziej pavinien naviedać kožny biełarus, jaki apynuŭsia ŭ Varšavie.
«Chadziem dalej!» — zaprašaje nas biełaruskaja piśmieńnica i ekskursavodka Śviatłana Kurs.
«Adrezać polskuju hałavu i pryšyć rasiejskuju»
Unutranaja ekspazicyja Katynskaha muzieju składajecca ź dźviuch častak («padkovak»). Adukacyjnaj — na pavierchni, i sakralnaj — pad ziamloj. Padziemnaja častka — «Śviacilišča» («Sanktuarium»). Ale da jaho jašče dojdziem.
Pieršaja zała — «Susiedzi». Dvukośsi ŭ hetym słovie zdymać nie treba, bo pavinna hučać złaviesna. Heta — pra hitleraŭskuju Niamieččynu i stalinskija Saviety, jakija ŭ 1939-m padzialili Polšču, a Zachodniuju Biełaruś kinuli ŭ łapy NKVD.
«Polšča apynułasia pamiž mołatam i kavadłam. Mołatam — dyk faktyčna. Voś jon — Mołataŭ, a voś kavadła — Iaachim fon Rybientrop. Nu i Stalin staić — uśmichajecca», — razhladajem fotazdymki, a potym — kopiju tajemnaha pratakołu Mołatava-Rybientropa na niamieckaj movie.
Na zdymkach — Lvoŭ pad akupacyjaj, vybary ŭ BSSR («pad rulaj aŭtamata»), sustrečy na miažy…
«NKVD i SS, akazvajecca, ładzili supolnyja sieminary. Sustrakalisia ŭ Zakapanym, u Maskvie, inšych haradach. I damaŭlalisia, jak buduć adrazać hałavu polskaj nacyi. Užo tady płanavalisia katynskija rasstreły. Cytata ź dziońnika adnaho NKVD-šnika: «Polščy treba adrezać polskuju hałavu i pryšyć rasiejskuju hałavu», — cytuje Śviatłana.
Zała «Departacyi». Našaja pravadnica raskazvaje, što enkavedešniki dazvolili źniavolenym aficeram napisać listy da svajakoŭ. Prajava humannaści? Nie: jany pojduć paźniej pa adrasach, paznačanych na kanviertach. Da ludziej z tymi samymi proźviščami, što i ŭ viaźniaŭ.
List da žonki ci syna — i ŭžo hrukajucca ŭ dźviery čekisty. 1939 — 1940.
Dryžyki pa skury… U Łukašenki byli dobryja nastaŭniki. Vielmi znajomy scenar: 2020 — 2025.
Śvieta Kurs ahučvaje ličbu. Jana strašnaja: bolš za 240 tysiačaŭ represavanych. Mnohija siemji nikoli ŭžo nie viarnulisia z łahieraŭ i miescaŭ departacyi na radzimu. Tymi, chto pamiraŭ u vahonach, zatykali dzirki, kab baranicca ad vietru…
«Hladzicie, tut prykłady taho, što ludzi navat ŭ tych umovach zastavalisia ludźmi. Voś heta abrazok Matki Boski, zrobleny sa śliny i tynku sa ścien Łubianki. A voś hety halštučak — padarunak adnoj viaźniarcy na dzień narodzinaŭ. Heta — ružaniec, zrobleny z chleba. A heta — łapci-śniehachody…» — pakazvaje ekspanaty Śviatłana.
«Kali im było treba, niemcy dakumientavali złačynstvy daskanała»
Nastupnaja zała — pra adkryvańnie praŭdy. Šmat materyjałaŭ pra ekshumacyju ŭ Katynskim lesie, praviedzienuju niemcami ŭ 1943 hodzie. Jany rabili ŭsio skrupulozna. Dakumientavali kožnaje cieła, na kožnaje prymacoŭvali birku z numaram. Hetyja birki źniknuć paśla paŭtornaj i «falšyvaj» ekshumacyi, jakuju ŭ studzieni 1994-ha rabiła savieckaja kamisija pad kiraŭnictvam Mikałaja Burdenki. Ale adna birka ŭsio ž zachavajecca i zrobicca ekspanatam Katynskaha muzieju, jak, darečy, i reštki adnaho z draŭlanych ekshumacyjnych stałoŭ, na jakija niemcy kłali cieły.
Saviety sprabavali asprečyć toje, što rasstreły adbylisia ŭ 1940 hodzie, i zvalić vinu na fašystaŭ. Ale niamieckaja kamisija mieła vialikuju kolkaść dokazaŭ taho, što ludziej zabivaŭ stalinski NKVD.
«Dokazaŭ było šmat, i niemcy publikavali vyniki ŭ akupacyjnaj polskamoŭnaj presie. Hetyja haziety palaki nazyvali «hadzinuvkami». I voś tut my bačym ich staronki. Mnie daviałosia pracavać ź imi, i ja była pad uražańniem ad niamieckaj dakładnaści. Kali im było treba, jany dakumientavali złačynstvy prosta daskanała», — zaŭvažaje Śviatłana.
Uzdoŭž ściany ŭ pierachodzie da nastupnaj zały ciahniecca łamanaja ščylina. Kali prypaści vokam, možna ahladać dakumientalnyja kadry z ekshumacyjaŭ — niamieckaj i savieckaj. Chałodnaja ściana apiakaje tvoj łob…
Padychodzim da jašče adnaho ekspanatu. Kurtka hienierała, rasstralanaha ŭ charkaŭskaj turmie. Čyja kankretna — nieviadoma. Adnaho z 19 zakatavanych polskich hienierałaŭ. Śviatłana Kurs kaža, što 90 % ekspanataŭ muzieju ananimnyja. Ale niekatoryja dahetul niasuć imiony svaich haspadaroŭ. Naprykład, bikłažki i kastrulki, jakija pakazvaje nam. Imiony zastalisia i na niekatorych hrabieńčykach.
«Nahany pierahravalisia i kasiačyli»
«A voś tut reštki hilzaŭ i kulaŭ, jakimi zabivali. I prykładnaja zbroja. Spačatku rasstrelvali z nahanaŭ, ale zrazumieli, što nahany, jak i ŭsio rasiejskaje, nie vielmi prydatnyja dla vykanańnia zadač, i pačali rasstrelvać ź niamieckich «valtaraŭ». Nahany pierahravalisia i kasiačyli. Addaču takuju davali, što katy chutka stamlalisia», — raspaviadaje naš hid.
Pa słovach Śviatłany Kurs, da katynskich rasstrełaŭ pryčynilisia 125 kataŭ, jakija atrymlivali 5 rubloŭ «za hałavu». Chiba samy viadomy ź ich — Vasil Błachin, jaki rasstralaŭ za svajo žyćcio ad 30 da 50 tysiačaŭ čałaviek. Maksimum zabitych za sutki — 266 čałaviek. Potym admaŭlała ruka…
Darečy, u halerei kataŭ Katynskaha muzieju pieraličvajucca nie tolki tyja, chto stralaŭ u patylicu niavinnym achviaram, ale i tyja, chto kantralavaŭ vyvaz ludziej, ci kamandavaŭ vyhruzkaj, ci prosta achoŭvaŭ… Heta pra apraŭdańnie: «ja ž tolki vykonvaŭ zahad». Usie jany — u śpisie kataŭ. Na žal, imiony mnohich ź ich zastajucca pakul nieviadomyja.
Praŭda pieramahaje, rana ci pozna. Ale tolki tady, kali za jaje zmahaješsia, kali bješsia z chłuśnioj. U 1980 hodzie 76-hadovy palak Valenty Badylak prykavaŭ siabie ŭ Krakavie da vadakałonki, abliŭsia bienzinam i ŭčyniŭ akt samaspaleńnia, pratestujučy suprać zamoŭčvańnia katynskaj trahiedyi ŭ kolišniaj PNR. Baraćbie za praŭdu pryśviečanaja cełaja ekspazicyjnaja zała muzieju. Bolš za toje, u kožnaj z załaŭ ustalavanyja pastamienty dzieviaci śviedkam pamiaci, jakija, niahledziačy na turmy i pieraśled śpiecsłužbaŭ, danieśli praŭdu pra Katyń da sučasnych pakaleńniaŭ.
Adzin chiba z samych novych ekspanataŭ muzieju: askiepak rasiejskaha snaradu, jaki ŭpaŭ u 2022 hodzie na charkaŭskija mohiłki, dzie lažać rasstralanyja palaki. Snarad źniščyŭ niekalki pamiatnych šyldaŭ. Simvał.
Klučy, huziki i «nieśmiarotniki»
Spuskajemsia pad ziamlu — u «Śviacilišča». Muziej mieścicca ŭ byłym carskim kapaniry (fortafikacyjnaje zbudavańnie, cytadel), jaki byŭ pabudavany paśla paŭstańnia 1863 hoda dziela kantrolna-karnych funkcyjaŭ. Ź jaho možna było vieści artyleryjski ahoń pa ŭsioj Varšavie. Palaki, kaža Śviatłana Kurs, «adčaravali hetaje praklataje miesca svajoj historyi» — zrabili jaho śviatym.
U sutareńniach panuje cišynia. Tolki našyja kroki i prycišany hołas aŭtarki «Pa što idzieš, voŭča?». Tut zachoŭvajucca tysiačy relikvijaŭ, adkapanych padčas ekshumacyjaŭ na miescach rasstrełaŭ. Kožny pradmiet — u asobnaj jačejcy z padśvietkaj.
«Dla čaho heta važna? U Aśviencimie ŭsio prezientujecca ŭ vializnych kučach, kab pakazać maštab hora. A ŭ nas tut kožnaja reč simvalizuje asabistuju trahiedyju čałavieka, jakoha zabili», — tłumačyć Śviatłana.
Try simvały muziejnaha sanktuaryja: klučy, huziki i žetony-«nieśmiarotniki».
«Bačycie, tut ŭsio asabistyja pradmiety. Kluč — nadzieja viarnucca da chaty, jakaja nie spraŭdziłasia. A butelečak tak šmat tamu, što było rasstralana vielmi šmat vajennych i cyvilnych daktaroŭ. U butelečkach byli leki. Abo — parfuma. Bo siarod achviaraŭ — 63 žančyny, u asnoŭnym tyja, chto pracavaŭ u administracyjach akupavanych haradoŭ Ukrainy i Biełarusi. Tamu tut — piarścionki, dziavočyja palčatki, hrabieńčyki, ščotki…» — raskazvaje Kurs.
Pradmietaŭ — tysiačy. Na žal, z Katynskaha lesu — amal zusim ničoha niama. Paśla ekshumacyi Burdenki ŭsie dokazy byli źniščanyja. A toje, što sabrali niemcy, trapiła pad bambardziroŭku ŭ Drezdenie. Acaleła tolki nievialikaja torbačka.
Pierad kožnym pradmietam tut možna stajać hadzinami. Maŭčać. Ci malicca. Chram.
«Byli dźvie najvažniejšyja rečy ŭ łahierach: tytuń, bo jaho možna było palić i tym raździalać svoj strašny dzień na kavałki, i boty, jakija časta krali», — viadzie apovied našaja ekskursavodka.
Pakazvaje nam žaŭnierskuju papiarośnicu, zroblenuju z dreva: na adnym baku apranutaja žančyna, na druhim — aholenaja. «Heta ž zusim maładyja mužčyny byli, z 17 hadoŭ…» — pajaśniaje Śviatłana.
«Haspadar hetaha płašča časam prychodzić siudy»
Śviatłana raspaviadaje, što polskija palicyjanty, jakich zamardavali ŭ Miednym, amal usie byli ŭ sinich płaščach. Kali padčas ekshumacyi vykopvali ziamlu, jana była siniaha koleru.
«Voś adzin z takich płaščoŭ palicyjanta, rasstralanaha ŭ Miednym. I viedajecie što, haspadar hetaha płašča časam prychodzić siudy. My bačym jahonuju cień. Nie vierycie?.. Prychodzili bolš, kali jašče ŭsie ekspanaty byli zvalenyja ŭ kuču na Forcie «Sadyba» (tam ekspanaty znachodzilisia da 2015 hoda — red.). Im, vidać nie padabałasia, što ichnyja rečy lažać aby-jak. A z momantu, kali ŭ kožnaj rečy źjaviłasia svajo miesca, pierastali prychodzić, dali spakoj. Tolki voś hety čałaviek čas ad času prychodzić adviedvać», — na poŭnym surjozie kaža Śviatłana.
«Pryhožuju lehiendu vy prydumali», — zaŭvažajem.
«Jakuju lehiendu?.. — trochu kryŭdzicca naš hid. — Ja sama kroki čuła. Nikoha niama, a kroki jość. Sama nie bačyła, ale inšyja ludzi bačyli, i navat cień jahony adzin raz naš fatohraf źniaŭ. Heta nijakaja nie lehienda!»
«Nie strašna tabie tut pracavać?» — pytajemsia.
«Nie, tamu što heta byli pieravažna vielmi dobryja ludzi, jakija zhinuli i jakim nikoli nie była addadzienaja spraviadlivaść. A ja ž im słužu! I jany mianie nie pakryŭdziać. Ja b, chutčej, bajałasia enkavedešnych kataŭ, žyvych i miortvych. Voś, i jašče tut niekalki cikavych rečaŭ, chadzicie pakažu», — prapanuje Śviatłana.
Pakazvaje kurtačku ŭłana i svoj lubimy ekspanat, jaki nazyvaje «katynskaj płaščanicaj». Biełaja majka, ale…
«Tłuščavosk pranik praz pazvanki maładoha chłopca i pakinuŭ ad ich adbitki — takija matylki śmierci… Hety adbitak mnie prosta kroŭ u žyłach marozić», — pryznajecca Śviatłana.
Schodami viečnaści — da narmalnaha polskaha žyćcia
…Z halerei kataŭ, jakuju chočacca jak chutčej pakinuć, vychodzim na śviežaje pavietra. I traplajem u… «Tunel śmierci». Dalej — «Halereja adsutnych», abapał jakoj sprabujuć užo raśćvitać praleski. Tak praduhledžana, što ŭ hetym miescy mohuć ćviści tolki biełyja i fijaletavyja kvietki, tłumačyć Śviatłana. Jak simvały smutku i žałoby. Halereja adsutnych raspaviadaje pra rasstralanych ludziej samych roznych prafiesijaŭ.
«Katynskaja Epitafija». Vyjavy simvałaŭ roznych relihijaŭ (darečy na vajskovych «nieśmiarotnikach» taksama paznačałasia vieravyznańnie). Skryžali z proźviščami achviaraŭ. «Tam i tvaje adnafamilcy jość», — hladzić na mianie Śviatłana Kurs. «Jasna, — adkazvaju. — Ja viedaŭ, što jość». I azirajusia na pustuju šyldu biełaruskaha Katynskaha śpisu… «900 proźviščaŭ my ŭžo viedajem», — kaža Śviatłana. Ale kala 3000 — pakul nie. Cieni…
Padymajemsia ŭharu pa «Schodach viečnaści», prarezanych u cytadelnym vale. Polskaha mastaka i stvaralnika instalacyjaŭ Ježy Kalinu, jaki prydumaŭ kancepcyju Katynskaha muzieju (pastajannaja ekspazicyja była adkrytaja ŭ budynku Varšaŭskaj cytadeli ŭ vieraśni 2015 hoda), Śviatłana nazyvaje hienijem.
«Jon usio pradumaŭ, kab pakazać, što rasiejcy nie vyjhrali. I tut — abiarniciesia! — praz hety razrez my niby pieraskokvajem na darohu, jakaja viadzie ŭ narmalnaje polskaje žyćcio, dzie ludzi hulajuć, kuplajuć ježu, sabak vyhulvajuć, rovarami jeździać i pjuć piva na łavačkach. A kali pastupova padymaješsia — niby ź ziamli vyrastaje kryž. Jak simvał pamiaci i nadziei…» — tłumačyć Śviatłana Kurs.
Vysačenny kryž panuje nad placam pierad budynkam Katynskaha muzieju. Pobač łunajei dziaržaŭny ściah Polščy. 13 krasavika tut adbuducca vialikija ŭračystaści z nahody Dnia pamiaci achviaraŭ Katynskaha rasstrełu. Čakajuć prezidenta i ministraŭ. Budzie hučać adzin z Katynskich zvanoŭ… Dla Śviatłany hety dzień budzie haračym, treba rychtavacca…
Abdymajemsia, dziakujem i raźvitvajemsia. Abaročvajemsia nazad. Źleva ad uvachodu ŭ muziej stajać repliki tak zvanych «stałypinych» — vahonaŭ, u jakich etapavali viaźniaŭ u łahiery ŭ Kazielsku, Astaškavie i Starabielsku. Instalacyja Ježy Kaliny nazyvajecca «Vahony-sarkafahi». Heta kamiennyja, hłuchija, chałodnyja skryni biez uvachodu, jakija stajać na ržavych rejkach u tupiku.
Treba, kab zastalisia ŭ tupiku na vieki viečnyja…
Ciapier čytajuć
Chto taki Maćviej Bialaj, jakoha nibyta departavali ŭ Biełaruś? Raskazvajem historyju dziŭnaha aktyvista z padazronym minułym1
Kamientary