Vyvučeńnie pareštkaŭ hetaha pieryjadu ŭ haradskich niekropalach pakazała anamalnuju śmiarotnaść siarod maładych ludziej. Źviestki pra epidemiju, jakaja źmianiła abličča Jeŭropy, na biełaruskich ziemlach vielmi skupyja, ale letapisy zhadvajuć, što mor napatkaŭ Połack adnym ź pieršych z ruskich haradoŭ.
Vyniki analizu asteałahičnych materyjałaŭ (asteałohija — raździeł anatomii, pryśviečany vyvučeńniu škileta), zdabytych archieołahami, byli pradstaŭleny ŭ artykule «Śmiarotnaść nasielnictva Połacka XI—XVIII stst. pavodle dadzienych paleademahrafii» biełaruskaha antrapołaha Volhi Jemialjančyk, apublikavanym u «Połackim vieśniku»
Danyja paleademahrafii, jakija hruntujucca na vyvučeńni čałaviečych škiletnych astankaŭ, atrymanych u vyniku raskopak pachavańniaŭ, źjaŭlajucca adzinaj krynicaj dla rekanstrukcyi śmiarotnaści nasielnictva epochi Siaredniaviečča i Novaha času. Na terytoryi staražytnaha Połacka byŭ adkryty i daśledavany šerah mohiłak hetych epoch.
U 2014 hodzie na terytoryi połackaha Nižniaha zamka ŭpieršyniu byŭ adkryty i daśledavany siaredniaviečny haradski niekropal XIII—XIV stahodździaŭ, a ŭ 2020 hodzie — pachavańni XI—XIII stst. z terytoryi Vierchniaha zamka.
Mohiłki XI—XIII stst. na Vierchnim zamku byli vyjaŭleny ŭ čas ratavalnych archieałahičnych prac, źviazanych z budaŭnictvam Połackaha kadeckaha vučylišča. Było vyjaŭleny reštki nie mienš jak 160 asob roznaha połu i ŭzrostu.
Mohilnik XIII—XIV stst., dzie vyjaŭleny reštki nie mienš čym 61 čałavieka, pavodle zdahadki archieołahaŭ, uźnik pry chramie, jaki byŭ pabudavany tut jašče ŭ XII stahodździ — tak zvanym «chramie na strełcy Nižniaha zamka». Tut było znojdziena i kalektyŭnaje pachavańnie, dzie byli škilety maładoha mužčyny 20—30 hadoŭ, junaka 18—20 hadoŭ, padletka kala 14 hadoŭ i drenna zachavanyja frahmienty dziciačych kostak.
Nasielnictva Novaha času vyvučałasia pa niekropalach XVII—XVIII stst. — mohilnika na terytoryi Połackaha haradzišča i mohilnika pry Spasa-Praabraženskim chramie Spasa-Jeŭfrasińnieŭskaha manastyra. Na haradziščy byli vyjaŭleny reštki 50 čałaviek, a kala ścien chrama — nie mienš jak 213 čałaviek.
Siarod pareštkaŭ XI—XIII stst., vyjaŭlenych na Vierchnim zamku, pracent dziciačych pareštkaŭ samy vialiki — 41,5%. U hety čas pik śmiarotnaści prypadaje na ŭzrost da 6 hadoŭ. Najmienšaja śmiarotnaść nazirajecca va ŭzroście 15—20 hadoŭ. Siaredni ŭzrost śmierci (biez uliku dziaciej) składaŭ 36,7 hoda.
U pachavańniach Novaha času pracent dziciačych pareštkaŭ taksama vialiki — ad 30,5% da 32,0%. Siaredni ŭzrost śmierci darosłych u daśledavanaj hrupie XVII—XVIII stst. skłaŭ 37,0 hoda.
Takoje raźmierkavańnie śmiarotnaści typovaje dla daindustryjalnaha času: pik śmierciaŭ prypadaje na rańni dziciačy ŭzrost, zatym śmiarotnaść rezka źmianšajecca, dasiahajučy minimumu va ŭzroście 15-20 hadoŭ, paśla čaho pačynaje pastupova pavialičvacca.
Na fonie hetych danych vyłučajucca danyja, atrymanyja z pachavańniach XIII—XIV stst. na Nižnim zamku. Tut vyjaŭleny najmienšy pracent dziačych pareštkaŭ — usiaho 19,7%, i najmienšy pracent pareštkaŭ tych, chto dažyŭ da staraści, to bok piersiahnuŭ miažu 50 hadoŭ — 11,5%. Pik śmiarotnaści ŭ hety čas prypadaje na ŭzrostavuju hrupu 20—30 hadoŭ, a siaredni ŭzrost śmierci nižejšy, čym u papiarednija stahodździ — usiaho 35,1 hoda.
Niahledziačy na niedastatkovuju kolkaść vybarki, daśledčyca vykazvaje aściarožnuju zdahadku, što pachavańni na terytoryi Nižniaha zamka ŭ Połacku mohuć adlustroŭvać katastrafičnyja demahrafičnyja nastupstvy vajennych dziejańniaŭ i epidemii čumy siaredziny XIV stahodździa. Na karyść hetaha śviedčyć i najaŭnaść hrupavoha pachavańnia z pareštkami niekalkich maładych ludziej i dziaciej.
Padobnaja ž situacyja nazirajecca i na pravasłaŭnym mohilniku XIII — pačatku XV st. u Vilni, dzie taksama pik śmiarotnaści prypadaje na ŭzrost 20—30 hadoŭ, adznačajecca nizki pakazčyk siaredniaha ŭzrostu śmierci darosłych (34 hady) i jašče bolš nizki pracent tych, chto dažyvaŭ da staraści (6,6%).
Hetyja danyja mohuć śviedčyć pra paharšeńnie ŭmoŭ žyćcia nasielnictva Vialikaha Kniastva Litoŭskaha ŭ paraŭnańni ź pieryjadam Staražytnaj Rusi. U pieršaj treci XIII st. u letapisnych krynicach fiksujecca značny rost kolkaści ekstremalnych pryrodnych źjaŭ, jakija pieryjadyčna stanavilisia pryčynaj hoładu, epidemij i hibieli značnaj častki nasielnictva.
Hetyja kataklizmy byli źviazanyja z klimatyčnymi źmienami, što charaktaryzujucca jak pačatak Małoha ledavikovaha pieryjadu. Situacyja mahła jašče bolš pahoršycca ŭ suviazi z epidemijaj čumy, jakaja prakaciłasia pa Jeŭropie ŭ siaredzinie XIV stahodździa.
Što heta było?
U pačatku XIV st., u čas najvyšejšaha haspadarčaha ŭzdymu i demahrafičnaha rostu fieadalnaj Jeŭropy, źjavilisia pieršyja prykmiety kryzisu. Pačaŭ vyrazna paharšacca klimat. Ad kanca XIII st. nadyšoŭ hetak zvany Mały ledavikovy pieryjad, jaki praciahvaŭsia da siaredziny XIX st. Klimat staŭ chaładniejšym, niaŭstojlivym, skaraciŭsia viehietacyjny pieryjad. 1272—1291 hh. vyznačalisia nadzvyčaj suchimi hadami, a 1312—1322 hh. naadvarot vielmi vilhotnymi.
Piśmovyja krynicy adnatavali zaniapad vinahradarstva ŭ Anhlii, na palach Narviehii pierastała vyśpiavać zbožža, Bałtyjskaje mora ŭzimku pačało pakryvacca lodam. Davoli prymityŭnaja sielskaja haspadarka, jakaja składała asnovu ŭsiaho ekanamičnaha žyćcia, mocna zaležała navat ad niaznačnych źmienaŭ pryrodnych umoŭ.
Niekalki nieŭradžajaŭ zapar u 1314—1317 hh. vyklikali chvalu hoładu, jakaja achapiła mnohija krainy Jeŭropy. U Livonskaj chronicy Hiermana Vartbierha paviedamlajecca:
«U 1315 hodzie […] była darahavizna i hoład u Livonii, tak što ludzi zabivali z hoładu svaich dziaciej, vykopvali z mahił trupy pamierłych, zdymali z šybienic paviešanych, varyli i žerli ix».
Pa Jeŭropie prakacilisia sialanskija paŭstańni i haradskija bunty. Pačali panavać mistyčnyja nastroi, uźnikali novyja relihijnyja ruchi i siekty. Časta sacyjalnaja napruha vylivałasia ŭ pahromy jaŭrejaŭ, jakija ŭ vyniku byli vymušany pierasialicca na terytoryju Centralnaj i Uschodniaj Jeŭropy.
Ale sapraŭdnaja katastrofa jašče była napieradzie. U 1348 hodzie ŭ Jeŭropu z Azii pryjšła «čornaja śmierć», epidemija bubonnaj čumy, jakaja pakinuła niekatoryja rehijony biaźludnymi.
Pastajanny hoład spryčyniŭsia da asłableńnia ahulnaha imunitetu jeŭrapiejskaha nasielnictva, ale pošaść nie adroźnivała biednych ad bahatych — zabirała ŭsich, što jašče bolš pavialičvała paniku. Chvoryja tryźnili i šaleli, ad ich stajaŭ nievynosny smurod, a trupy imkliva čarnieli — adsiul i ŭziałasia inšaja nazva bubonnaj čumy.
U vyniku kolkaść jeŭrapiejskaha nasielnictva za stahodździe pamienšała pryblizna z 73 miljonaŭ čałaviek da 45 miljonaŭ.
«Čornaja śmierć», nasupierak raspaŭsiudžanamu mierkavańniu, nie abminuła Uschodniuju Jeŭropu i ziemli Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Źviestki pra epidemiju na biełaruskich ziemlach vielmi skupyja, jana vypała na čas haspadarańnia duumviratu Alhierda i Kiejstuta.
Najpierš «Čornaja śmierć» dabrałasia da Połacka, złučanaha z Zachodniaj Jeŭropaj handlovym šlacham praź Dźvinu. U Nikanaŭskim (Patryjaršym) letapisie pad 1348 h. koratka paviedamlajecca pra mor u Połacku: «U leta 6857. Taho ža leta mor byść na ludzi ŭ Połackie».
Pad 1351 h. u letapisie zhadvajecca mor u Smalensku i adnačasova ŭ Kijevie, Čarnihavie i inšych haradach. Pad 1365 h. letapisiec infarmuje pra bujnuju epidemiju ŭ Litvie.
Jak piša biełaruski archieołah Alaksandr Kraŭcevič, prajavy hetaha demahrafičnaha kryzisu ŭ Biełarusi vyrazna prasočvajucca archieałahičnymi daśledavańniami. U XIV st. rezka skaraciłasia kolkaść sielskich pasieliščaŭ.
Kali znojdzienyja archieołahami sieliščy z XII—XIII stst., časoŭ roskvitu siaredniaviečča, ličacca sotniami, to sieliščaŭ hetaha pieryjadu našmat mienš. Zaŭvažna pamienšała terytoryja haradoŭ.
Na haradskich pasadach, za vyklučeńniem zamkaŭ, kulturnyja napłastavańni XIV—XV stst. nievyraznyja, časta nad kulturnym słojem XIII st. zalahajuć adrazu nasłajeńni kanca XV st., kali ŭžo pačynaŭsia vychad z kryzisu. Archieałahičnyja daśledavańni pakazali taksama vyraznaje źbiadnieńnie ŭ XIV st. materyjalnaj kultury, nie tolki elitarnaj, ale i masavaj, h. zn. narodnaj.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
«Heta maja mara ź dziacinstva». Na kastynh «Mis Biełaruś» pryjšła dziaŭčyna, jakaja pracuje ŭ turmie Mahilova24
Kamientary