«Los tych, chto viarnuŭsia, byŭ trahičny». 100 hadoŭ tamu biełaruskija palitemihranty pryznali Miensk «adzinym centram»

— 12‑16 kastryčnika 1925‑ha hodu ŭ Berlinie adbyłasia Druhaja Ŭsiebiełaruskaja kanferencyja, narada biełaruskich palityčnych dziejačaŭ u emihracyi. Na joj było vyrašana «pryznać Miensk adzinym centram nacyjanalna-dziaržaŭnaha adradžeńnia». I pierš čym pahavaryć pra acenku j niejkija histaryčnyja paraleli, ja paprašu vas koratka raspavieści pra toje, što ž adbyłosia roŭna 100 hod nazad u Berlinie. Čamu była sklikana kanferencyja i jakija rašeńni jana pryniała?

— Kanferencyja stała zaviaršalnym aktam tych pracesaŭ, jakija išli niekalki hadoŭ.

Paśla stvareńnia BNR jahony ŭrad nia zdoleŭ stvaryć dziejnuju ŭładu na terytoryi Biełarusi, pasprabavaŭ dziejničać aktyŭna na mižnarodnaj arenie, dasiahnuć pryznańnia i padtrymki z boku tahačasnaj mižnarodnaj supolnaści. Peŭnyja lakalnyja pośpiechi byli, ale hlabalnaha pośpiechu ŭ vyhladzie stvareńnia biełaruskaj niezaležnaj dziaržavy i jaje pryznańnia ŭsimi vialikimi dziaržavami dasiahnuć nie atrymałasia.

Suśvietny dośvied pakazvaje, što heta ŭ pryncypie niemahčyma dasiahnuć u takich umovach, kali ty nia nie maješ svajho vojska, nie kantraluješ terytoryju krainy. Ciaham času sprava dajšła da taho, što ŭ pačatku 1920‑ch hadoŭ u našym rehijonie ŭstalavałasia hieapalityčnaja raŭnavaha, kali byli padpisanyja damovy ab pryznańni ŭsich miežaŭ.

Biełaruś musiła raźvivacca pa tych praviłach i zakonach, jakija mieli krainy-pieramožcy. Jaje častka ŭvajšła ŭ BSSR u składzie Savieckaha Sajuzu, druhaja častka ŭvajšła ŭ skład Polščy. Takim čynam, biełaruski narod akazaŭsia padzieleny.

Na kožnaj z hetych častak miascovyja biełaruskija dziejačy atrymali mahčymaść pravodzić svaju palityčnuju dziejnaść — viadoma, u zaležnaści ad miascovych umoŭ. U Savieckaj Biełarusi pravodziłasia palityka biełarusizacyi i karanizacyi, biełarusy ŭvajšli ŭ struktury ŭłady. U Polščy biełarusy mahli ŭdzielničać u vybarach u parlament i navat mieli tam parlamenckuju frakcyju.

Emihracyjnyja struktury ŭ takich umovach prasiadali, bo, akazałasia, što jany asabliva nikomu nie patrebnyja. Jany praciahvali svaju dziejnaść, imknučysia pakazvać, što pradstaŭlajuć biełaruskaje hramadztva. Ale ŭsio mienš ludziej ličyli, što Rada BNR prezentuje ich intaresy.

Tamu hetyja supiarečnaści narastali, Rada sustrakałasia z usio bolšymi prablemami, u tym liku i finansavymi, i arhanizacyjnymi. Navat padtrymka navat z boku Litvy (jakaja z pryčyny kanfliktu nakont Vilni z Polščaj była zacikaŭlena ŭ padtrymcy biełaruskaha ruchu) taksama z časam źnikła.

Tamu ŭ peŭny momant źjavilisia z roznych bakoŭ inicyjatyvy, što ŭrad BNR pavinien albo svaju dziejnaść spynić, albo pierafarmatavać. Takuju liniju aktyŭna staŭ pravodzić balšavicki ŭrad u Miensku, jaki nastojvaŭ, kab urad BNR nia tolki zakryŭ svaju dziejnaść, ale i zrabiŭ heta na karyść uładaŭ BSSR.

Urešcie takija dziejańni i abstaviny pryviali da taho, što sklikali hetuju kanferencyju ŭ Berlinie. Na joj pastanavili, što ŭrad BNR składaje svaje paŭnamoctvy i pryznaje saviecki ŭrad u Miensku jak adzinaha paŭnamocnaha pradstaŭnika biełaruskaha narodu.

— Viadoma, što lehitymnaść hetaha rašeńnie adrazu asprečvałasia inšymi dziejačami biełaruskaha ruchu. Ci jość kansensus historykaŭ na hety kont?

— Ahulnaj dumki, miarkuju, niama. Šmat zaležyć ad taho, jak toj ci inšy historyk hladzić na tahačasnyja paŭnamoctvy Rady BNR.

Maja persanalnaja dumka, što paŭnamoctvy prymać takija rašeńni ŭ ludziej, jakija prysutničali na kanferencyi, byli. Alaksandar Ćvikievič byŭ staršyniom Rady narodnych ministraŭ BNR. Viadoma, poŭnaha adzinstva nie isnavała, ale bolšaja častka dziejačaŭ BNR u toj momant hety krok padtrymała.

«Pryznańnie Miensku adzinym pradstaŭnikom biełaruskich intaresaŭ vyhladała jak nia samy horšy varyjant»

— Adnak ci było toje rašeńnie całkam śviadomym i dobraachvotnym? Ci možna kazać, što značnuju rolu ŭ jaho pryniaćci adyhrała dziejnaść specsłužbaŭ BSSR, jakija byli vielmi zacikaŭlenyja ŭ takim raźvićci padziejaŭ?

— Možna kazać, što ŭ toj momant mechanizmaŭ niepasrednaha cisku na dziejačaŭ BNR, jakija znachodzilisia za miažoj, u savieckich specsłužbaŭ faktyčna nie było. Jany nie mahli skazać: «Davajcie, maŭlaŭ, zakryvajcie vašu łavačku, albo budzie vam vielmi kiepska». Dziejačy Rady mahli prosta zastavacca na Zachadzie, žyć svaim pryvatnym žyćciom. To bok kali b sami dziejačy BNR hetaha nie zachacieli b, jany b heta nie rabili.

Inšaja sprava, što sama sytuacyja padavałasia tak, što savieckaja ŭłada zrabiła šmat, kab pierakanać, što dla biełaruskaj nacyjanalnaj idei jana — najlepšaje z usich mahčymych. My viedajem, što ŭ 1920‑ia hady sytuacyja ŭ savieckaj Biełarusi była zusim nia kiepskaj u planie perspektyŭ nacyjanalnaha adradžeńnia. Pravodziłasia biełarusizacyja, karanizacyja — i heta było nasamreč.

Pavialičyć

Dziejačy BNR patrapili ŭ takuju sytuacyju, kali niama nijakich mahčymaściaŭ pravodzić efektyŭnuju dziejnaść, kali praca robicca ŭsio bolšaj fikcyjaj, kali niama hrošaj navat na toje, kab pajechać na niejki forum, kali ciabie navat zaprosiać, ty ŭsio roŭna musiš u kahości prasić hrošy. Ludzi šukali, što lepiej dla biełaruskaj spravy, i pryznańnie Miensku adzinym pradstaŭnikom biełaruskich intaresaŭ vyhladała jak nia samy horšy varyjant.

— Varta nahadać, jakim byŭ los tych, chto viarnuŭsia ŭ Miensk.

— Los tych, chto viarnuŭsia, byŭ vielmi trahičny. Sytuacyja, kali ŭ Biełarusi padtrymlivałasia ŭsio biełaruskaje j možna było vieści pracu pa nacyjanalnym adradžeńni, skončyłasia ŭžo praz 5 hadoŭ. U 1930 hodzie była inśpiravanaja sprava «Sajuza vyzvaleńnia Biełarusi». Usie dziejačy BNR, jakija pryjechali ŭ Miensk, pad jaje trapili, i bolšaść ź ich u vyniku zahinuli ŭ stalinskich zaścienkach. Historyja pakazała, što viartacca ŭ Savieckuju Biełaruś było pamyłkovym krokam.

Pavialičyć

— Kali pierachodzić da ŭrokaŭ historyi, to što my, siońniašnija, možam vynieści z tych padziejaŭ? Bo ŭ ciapierašniaj sytuacyi znoŭ dla niekatorych paŭstaje pytańnie pra «pieraharnuć staronku». Ci jość niejki kampramisny varyjant pamiž poŭnaj kapitulacyjaj tych, chto zmahajecca z režymam Łukašenki, i praciaham bieskampramisnaj baraćby?

— Jość siaredni varyjant pamiž praciaham bieskampramisnaha zmahańnia i «pierahortvańniem staronki» — heta prystasavańnie svajoj dziejnaści da ŭmovaŭ źmienienaj rečaisnaści.

Hieapalityčnaja sytuacyja ŭ našym rehijonie takaja što, na žal, biełaruski demakratyčny ruch nie składaje takoj siły, jakaja moža niečaha dasiahnuć samastojna. Demsiły całkam zaležać ad taho, jak budzie składvacca ŭvohule sytuacyja, ad pazycyi zamiežnych partneraŭ. Tamu zastajecca tolki hnutka na heta reahavać, sačyć za źmienami ŭ hetych paradyhmach i pad heta svaju palityku prystasoŭvać.

Nakont «pierahortvańnia staronki» — da hetaha pavinna imknucca abodva baki. My nia bačym z boku režymu Łukašenka nijakich krokaŭ da prymireńnia z apazycyjaj, navat da taho, kab pasprabavać kahości pieraciahnuć na svoj bok, jak heta było ŭ 1925‑m hodzie.

Tak zvanaja «kamisija pa viartańni» amal za 3 hady razhledzieła 70 spravaŭ, ź ich tolki 30 zadavolenyja. Heta śviedčyć, što nijakaha žadańnia viartać kahości niama, represii nie spyniajucca, ahresiŭnaja rytoryka nie spyniajecca. Dla pazytyŭnaj pracy na biełaruskaj hlebie ŭsiaredzinie Biełarusi taksama nie isnuje ŭmoŭ.

• 1
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0