«Spres šyfravańnie j namioki». U «Muziei Volnaj Biełarusi» źjaviŭsia sakretny artefakt 1773 hoda
Fond «Muzieja Volnaj Biełarusi» ŭ Varšavie papoŭniŭsia niecharakternym dla jaho ekspanatam — sakretnym listom, napisanym u 1773 hodzie bieraściejskim vajavodam Janam Antonijem Harainam, jaki abaraniaŭ niezaležnaść Rečy Paspalitaj ad Rasijskaj impieryi, raspaviadaje «Svaboda».
«Muzej Volnaj Biełarusi» zasnavany ŭ Varšavie ŭ lipieni 2022 hodu. Stvaraŭsia dla zboru, zachavańnia, vyvučeńnia, papularyzacyi historyka-kulturnych fenomenaŭ i artefaktaŭ, jakija adlustroŭvajuć baraćbu biełaruskaha narodu za demakratyčnyja kaštoŭnaści. Usie ekspanaty byli źviazanyja z pratestami 2020 hoda. Ale dniami ŭ muzei źjaviŭsia artefakt, datavany 1773 hodam.
Dyrektarka muzeju Natalla Zadziarkoŭskaja patłumačyła, što jany vyrašyli nie abmiažoŭvacca 2020 hodam — represijami, rečami z turmaŭ, listami palitviaźniaŭ — a pastupova pieraŭtvaracca ŭ klasyčny muzej.
Biełaruskija historyki, ź jakimi supracoŭničaje muzej, pastajanna adsočvajuć, što vystaŭlajecca na internet-aŭkcyjonach u Polščy, bo niamała artefaktaŭ, jakija traplajuć na aŭkcyjonnyja palički, mohuć mieć dačynieńnie da historyi Biełarusi.
Časam tam źjaŭlajucca aryhinalnyja dakumenty, jakimi moh by zacikavicca i Nacyjanalny histaryčny archiŭ Respubliki Biełarusi: listy, hramaty, pryvilei ChVI—XVII stahodździaŭ. Čaściakom takija dakumenty traplajuć na antykvarny rynak z pryvatnych archivaŭ šlachotnych asobaŭ. U Biełarusi ciažka ŭjavić, što ŭ pryvatnych archivach mohuć zachoŭvacca dakumenty 300-hadovaj daŭniny, a ŭ Polščy heta źjava raspaŭsiudžanaja, tłumačyć historyk, jaki supracoŭničaje z muzejem i pahadziŭsia parazmaŭlać z Svabodaj na ŭmovach ananimnaści.
Darahaja kniha Mikałaja Kryštafa Radziviła
Niadaŭna na adnym z polskich aŭkcyjonaŭ daśledniki znajšli niekalki łotaŭ, źviazanych ź biełaruskaj historyjaj i kulturaj. Tam byli i «tyražnyja» rečy, jakija vypuskalisia vialikimi nakładami (naprykład, knihi).
«Na aŭkcyjon była vystaŭlena kniha, na jakuju my nia stali navat «zamachvacca» — nastolki jana darahaja: «Perehrynacyja ŭ Śviatuju Ziamlu» Mikałaja Kryštafa Radziviła. Heta ŭspaminy pra padarožža ŭ Palestynu. Kniha kaštoŭnaja, cikavaja, ale my nie paciahnuli b takuju kuplu. Zdajecca, usio ž jana trapiła ŭ ruki biełarusaŭ.
Jašče bačyli partrety Kaściuški, vyjavy dobraachvotnikaŭ — udzielnikaŭ paŭstańnia Kalinoŭskaha, nadrukavanyja ŭ francuskaj presie taho času (heta taksama «tyražnyja» rečy). Była vypiska z aktavych knih Słonimskaha mahistratu, ale jana druhasnaja, zroblenaja z aryhinału», — historyk pieraličvaje, što cikavaha bačyŭ na polskich aŭkcyjonach.
«Na terytoryi Biełarusi jašče zastavalisia patryjoty»
Narešcie admysłoŭcy źviarnuli ŭvahu na list, napisany 17 lipienia 1773 hodu ŭdzielnikam Barskaj kanfederacyi, dziejačom Vialikaha Kniastva Litoŭskaha Janam Antonijem Harainam, jaki ŭ toj čas byŭ bieraściejskim vajavodam.
List napisany va ŭmovach žorstkaha palityčnaha supraćstajańnia ŭ Rečy Paspalitaj paśla pieršaha jaje padziełu, kali išła zaciataja baraćba pamiž roznymi palityčnymi hrupoŭkami, padtrymanymi Rasiejaj, Prusijaj, Aŭstryjaj.
«U Rečy Paspalitaj u toj čas było poŭna rasiejskich špijonaŭ, rasiejskich i pruskich vojskaŭ. Dziaržava stała «prachadnym dvarom». Pra Reč Paspalituju kazali: «Kali ty nia maješ svajoj armii, budzieš karmić armii inšych dziaržavaŭ». U hety čas na terytoryi Biełarusi, na terytoryi Rečy Paspalitaj zastavalisia jašče patryjoty, jakija horača imknulisia zachavać hetuju dziaržavu. Adnym z takich patryjotaŭ byŭ Jan Antoni Harain», — zaŭvažaje historyk.
Harain udzielničaŭ u kanfederacyjach (palityčnych zhurtavańniach) suprać karaloŭ — Aŭhusta II Mocnaha i Stanisłava Aŭhusta Paniatoŭskaha. Jon byŭ udzielnikam Barskaj kanfederacyi.
«A sama Barskaja kanfederacyja — heta ŭzbrojenaje supraćstajańnie voli karala, jaki išoŭ na povadzie Rasiei i schilaŭsia da padziełu Rečy Paspalitaj. Barskaja kanfederacyja imknułasia nie dazvolić hetaha. I čałaviek, jaki sa zbrojaj u rukach abaraniaŭ cełasnaść svajoj dziaržavy, byŭ jaje patryjotam.
Heta ŭ peŭnym sensie pierahukajecca z sučasnymi vyklikami dla Biełarusi, z tym, što zaraz adbyvajecca ŭ śviecie. Heta nam vielmi pasuje, bo naša tematyka — demanstracyja baraćby biełarusaŭ za svaju niezaležnaść, za svaju hodnaść, za pravy čałavieka, za svaje nacyjanalnyja intaresy», — zaŭvažaje historyk.
Spres šyfravańnie j namioki
Aŭtar lista vykarystaŭ zachady zaściarohi, šmat čaho zašyfravaŭ z uvahi na toje, što ŭsia karespandencyja ŭ toj čas lustravałasia, prachodziła cenzuru, miarkuje surazmoŭca.
«Daśledniki aŭkcyjonnaha domu, jakija pracavali z dakumentam, pryjšli da nastupnych vysnovaŭ. Pa-pieršaje, list pisaŭsia tajemna. Jon nasyčany namiokami i paŭnamiokami. Niezrazumieła, kamu kankretna hety list adrasavaŭsia, na kanvercie paznačana imia «Grycen» (ale taki čałaviek nie fihuruje ŭ śpisach žycharoŭ horadu, u śpisach viadomych dziejačoŭ).
Aŭtar lista zašyfravaŭ i svajo imia — unizie možna pabačyć «J Niaroh» — kali pračytać zzadu napierad, atrymlivajecca «Horain». Jašče jość «pryvitańnie» rasiejskamu ambasadaru ŭ Rečy Paspalitaj Štakielberhu. Padobna, aŭtar imknuŭsia takim čynam zaścierahčy list ad pilnaha čytańnia: maŭlaŭ, jon maje adnosiny da rasiejskaj ułady. A moža, heta ironija: maŭlaŭ, «ja ŭsio adno viedaju, što ty mianie čytaješ!» — miarkuje historyk.
Daśledniki taksama adznačajuć, što zvyčajna čyrvonaja surhučnaja piačatka štampavałasia asabistym piarścionkam-syhnetam, kab było zrazumieła, chto aŭtar. Dyk voś hety list byŭ zapiačatany biez adbitku syhnetu — dla ananimnaści.
U liście idziecca pra palityčnyja padziei tych časoŭ. Harain apaviadaje, što niadaŭna byŭ na sustrečy, dzie prysutničali dva inšyja vajavody, a taksama pradstaŭniki kniaskaha rodu (mahčyma, mielisia na ŭvazie Radziviły). Jon uzhadvaje svajho plamieńnika Jana Niepamucena, jaki paźniej stanie ŭdzielnikam paŭstańnia Tadevuša Kaściuški. Vajavoda napisaŭ pra jaho nie zusim zrazumiełuju frazu: «u jaho vialikija zdolnaści i praz heta jon mała što robić». Padobna, tut Harain štości zašyfravaŭ, miarkuje historyk.
«Jość niekalki frazaŭ pra toje, što na samoha Haraina idzie cisk, kab jon štości padpisaŭ. Mahčyma, zhodu ŭzakonić padzieł Rečy Paspalitaj. Harain piša, što ni na što takoje nia pojdzie. Možna pryjści da vysnovy, što heta pasłańnie palityčnaha charaktaru. Dla admysłoŭcaŭ, daślednikaŭ toj epochi hety list — cikavy dakument. Moža, daśledniki rasšyfrujuć pasłańni, jakija ŭkłaŭ u paviedamleńnie sam Jan Antoni Harain», — spadziajecca historyk.
Nabyć na aŭkcyjonie hety artefakt stała mahčymym dziakujučy padtrymcy «Muzeju Volnaj Biełarusi» ambasadaj Karaleŭstva Niderlandaŭ u Varšavie.
Muž Siamaški byŭ nie adzinym, chto atrymaŭ pašpart prykryćcia 13 lutaha 2018 hoda39
Kamientary