Ahient, jaki złamaŭ sistemu. Historyja žyćcia i pieramohi Lecha Vałensy
Kali ŭ 1983 hodzie jamu prysudzili Nobieleŭskuju premiju miru, Lech Vałensa nie navažyŭsia pajechać jaje atrymać. Jon bajaŭsia, što ŭłady nie ŭpuściać jaho nazad u Polšču. Zamiest jaho premiju atrymała jahonaja žonka Danuta. Jon staŭ pieršym rabočym u historyi, jaki atrymaŭ Nobiela. Na toj momant jaho akurat vypuścili z-pad nahladu i jon iznoŭ uładkavaŭsia na svaju sudnavierf. Tady ŭ ich z Danutaj było ŭžo siamiora dziaciej. Paśla narodzicca jašče i vośmy. Navat z hetych faktaŭ vy možacie zrazumieć, što Vałensa staŭ lidaram nie vypadkova. Heta čałaviek charyzmatyčny i niešarahovy.
Ahient Bolek
Najbolšaja sprečka vakoł Vałensy ŭspychnuła nie ŭ hady padpolla, a praz šmat času paśla taho, jak jon užo syšoŭ z palityki, u 2008 hodzie. Tady ŭskrylisia dakumienty, što ad 1970 da 1976-ha, za čatyry hady da «Salidarnaści», Vałensa byŭ stukačom polskaj Słužby biaśpieki pad psieŭdanimam Bolek i sačyŭ za kalehami pa zavodzie.
Vałensa horača admaŭlaŭ svajo sieksoctva, dakazvaŭ, što prosta niešta padpisvaŭ padčas dopytaŭ. Adnak vyhladaje, što taki byŭ ahientam pa maładości. Nakolki kaho vydavaŭ — niajasna, ale razarvaŭ tajemnyja adnosiny za šmat hadoŭ da taho, jak chvala rabočych pratestaŭ vyniesła jaho ŭ lidary «Salidarnaści».
Cikavaja detalka: niekatoryja dakumienty pra supracu Valensy sa śpiecsłužbami, jakich nie było ŭ archivach polskaha HB, znajšlisia va ŭdavy ministra ŭnutranych spraŭ Polščy hienierała Česłava Kiščaka (na hetym etapie śpiecsłužby PNR uvachodzili ŭ skład MUS) paśla jaho śmierci ŭ 2015-m. Mienavita hienierał Kiščak zasiadaŭ z boku ŭładaŭ u kruhłym stale, vynikam jakoha stała źmiena sistemy.
Vałensa naradziŭsia ŭ 1943-m. U momant, kali jon staŭ na čale prafsajuza, jamu było 37 hadoŭ i ŭ jaho ŭžo było šaściora dziaciej. Jon nikoli nie žyŭ u stalicy, naradziŭsia ŭ vioscy na Pamorji, a paśla pierabraŭsia ŭ Hdańsk.
Jahony tata viarnuŭsia ź niamieckaha kancłahiera źniasilenym i chvorym i pamior praz dva miesiacy. A stojkaść u synie vychavała mama.
Pad kamandavańniem Jaruzelskaha
Pracavaŭ Vałensa spačatku aŭtaślesaram, paśla — elektrykam. Cikava, što ŭ armii jon słužyŭ pad kamandavańniem Vojciecha Jaruzelskaha, budučaha hienierała, jaki ŭviadzie vajennaje stanovišča, kab zadušyć «Salidarnaść». Tym nie mienš Jaruzelski byŭ pa natury daloka nie dyktataram. Z Valensam jon pieršy raz sustreŭsia ŭ sakaviku 1981-ha. Tady jany prahavaryli try hadziny. Saviety mieli pravieści ŭ Polščy vajennyja manieŭry, i dla Jaruzelskaha było važna, kab abyšłosia bieź incydentaŭ, jakija mahli b spravakavać Maskvu na interviencyju.
Jaruzelski choć i byŭ zaležny ad SSSR i ščyrym siabram Savieckaha Sajuza, usio ž dumaŭ katehoryjami nacyjanalnych intaresaŭ Polščy.
Kali było ŭviedziena vajennaje stanovišča, Vałensu internavali ŭ haradku niedaloka ad savieckaj miažy. To była nie turma, a ŭradavaja rezidencyja, da jaho stavilisia pavažliva jak da lidara, choć i voraha. U internavańni jon pravioŭ 11 miesiacaŭ.
U Vałensy jak lidara apazicyi — i ŭ časy lehalnaj dziejnaści, i ŭ pieryjad paŭpadpolla — była važnaja i charakternaja rysa. Jon daviaraŭ ekśpiertam i daradcam. I nie byŭ prychilnikam radykalnych krokaŭ. Pry «Salidarnaści» dziejničali kamitety ekśpiertaŭ i intelihiencyi, Vałensa taksama raiŭsia z kiraŭnictvam Kaścioła, sam jon ščyry katalik.
Za hady vajennaha stanovišča «Salidarnaść» amal spyniła svaju dziejnaść, ułady ničoha nie dazvalali. Tady ŭ niekatorych haradach aktyŭničali asiarodki arhanizacyi «Solidarność Walcząca» («Zmaharnaja Salidarnaść»), bolš radykalnaj častki byłoha prafsajuznaha ruchu, jaki ŭžyvaŭ mietady vuličnaj baraćby, ale biez anijakaha hvałtu (hrafici, ulotki). «Zmaharnaja Salidarnaść» adkidała ŭsialaki kampramis z uładami.
Darečy, papiaredni premjer-ministr Polščy Matevuš Maraviecki — syn kiraŭnika «Zmaharnaj Salidarnaści» Karnela Maravieckaha.
Prafsajuźnik z prafsajuźnikam
Kali ŭ 1988‑m savieckaja sistema pačała chistacca, pohlady hramadstva znoŭ źviarnulisia da Lecha Vałensy. Minułaje i Nobieleŭskaja premija nadavali jamu aŭtarytet. Mienavita ź im vyrašyli havaryć i ŭłady, jakija razumieli, što starymi mietadami režymu doŭha nie pratrymacca.
Na pieršyja publičnyja debaty na telebačańnie Vałensu dapuścili ŭ pary z kiraŭnikom aficyjnych prafsajuzaŭ krainy. Byŭ taki Alfred Miadovič. Starejšaje pakaleńnie biełarusaŭ jašče pamiataje hetyja imiony, bo za padziejami ŭ Polščy ŭ Sajuzie ŭvažliva sačyli, a Brest i Hrodna ŭ saviecki čas navat masava hladzieli polskaje telebačańnie, jakoje prymałasia na samarobnyja anteny. Tyja debaty Vałensa adpracavaŭ biezdakorna.
Možna mieć spravu!
U archivach PARP znojdzienyja dakumienty, jakija ŭskryvajuć, nakolki kiraŭnictva dyktatury robicca zakładnikam ułasnaj prapahandy. Prapahanda — i śpiecsłužby taksama — doŭhi čas malavali «Salidarnaść» čortam z rahami, jaki choča rezać kamunistaŭ («i na dževach, zamiast liścia, bendon visieć komuniści!»). Urešcie naviersie stali sami vieryć u hetuju svaju ž prapahandu. Tolki kali Jaruzelski, jaki pieršy adčuŭ novyja pavievy pierabudovy z Maskvy, pavioŭ spravu da kruhłaha stała, tolki paśla pieršaha vystupu Vałensy na telebačańni kiraŭnictva polskich siłavych struktur i rehijanalny aktyŭ PARP pabačyli, što «z hetaj «Salidarnaściu», akazvajecca, možna mieć spravu!». Mienavita hetyja frazy zanatavanyja ŭ stenahramie pieršaha paśla debataŭ Miadovič — Vałensa pasiadžeńnia Palitbiuro CK PARP.
Vałensa svajoj reputacyjaj lidara aśviaciŭ kruhły stoł uładaŭ i apazicyi, u vyniku jakoha adbyłasia mirnaja i «damoŭnaja», u adroźnieńnie ad Rumynii ci HDR, transfarmacyja ŭłady ŭ Polščy.
U toj ža čas radykalnaje kryło «Salidarnaści» z časam pačało ličyć kruhły stoł zmovaj, u vyniku jakoj byłaja partnamienkłatura i vychadcy ź dziaržbiaśpieki atrymali kantrol nad łasymi kavałkami polskaj ekanomiki. Mienavita na nieabchodnaść raźbić hetuju «zmovu» cisnuła partyja «Prava i spraviadlivaść» bratoŭ Kačyńskich, jakaja ŭžo paŭtara dziasiatka hadoŭ ź pieramiennym pośpiecham zmahajecca za ŭładu ŭ asnoŭnym z pravacentrystami z «Hramadzianskaj płatformy», jakija vyraśli z pamiarkoŭnych kołaŭ «Salidarnaści». Dla Kačyńskich Vałensa — palityčny praciŭnik ad pačatku 1990-ch.
Sam Vałensa ŭ pieršych šmatpartyjnych parłamienckich vybarach nie ŭdzielničaŭ. Ale na kožnym płakacie kandydata ad Hramadzianskaj płatformy «Salidarnaść» było fota Valensy pobač z fota samoha pretendenta. Na tych vybarach «Salidarnaść» zdabyła ŭsie miescy, jakija možna było vyjhrać — pavodle rašeńniaŭ Kruhłaha stała, staromu režymu była zareziervavanaja častka mandataŭ u Siejmie.
Vałensa nie abmiažoŭvaŭsia rolaj simvała, jon na pierachodnym etapie adyhryvaŭ centralnuju rolu ŭ praktyčnaj palitycy. Mienavita jon pierakanaŭ kiraŭnictva partyj, jakija raniej byli «sparynh-partniorami» kirujučaj PARP, utvaryć kaalicyjny ŭrad z «Salidarnaściu». Abjadnanaja sialanskaja partyja i Demakratyčnaja partyja byli psieŭdaŭtvareńniami ŭvieś čas, pakul kamunisty kantralavali hramadstva. Ale ŭ 1989‑m mienavita ich hałasy dali bolšaść uradu Tadevuša Mazavieckaha — pieršamu za 40 hadoŭ uradu biez kamunistaŭ u byłym savieckim błoku.
Jakaja heta tady była siensacyja! Akazałasia, možna žyć biez «niezamiennych».
«Nie chcę, ale muszę»
U 1990‑m Vałensa vyrašaje bałatavacca ŭ prezidenty. «Nie chcę, ale muszę» — «Nie chaču, ale vymušany», — tak sfarmulavaŭ jon, čamu idzie na vybary. Jaho asnoŭnym kankurentam zdavaŭsia vyłučany im ža raniej premjer Mazaviecki. Ale ŭ vyniku druhoje miesca zaniaŭ nie premjer, a mutny papulist źniadkul Stanisłaŭ Tymiński — takich typaŭ časam vynosić chvala pieramien. Praŭda, u Polščy Tymiński nie mieŭ šancaŭ proci Vałensy ŭ druhim tury vybaraŭ.
Tyja pieršyja vybary, na viaršyni pośpiechu «Salidarnaści», pakazali i jašče adno. Nikoli nie byvaje, kab pieramieny padtrymlivalisia ŭsimi. Choć savieckaja sistema rušyłasia, a ŭłada ŭžo sama išła ŭ ruki byłoj apazicyi, Vałensa i Mazaviecki razam nabrali ŭ pieršym tury vybaraŭ tolki 58% hałasoŭ, tady jak kandydaty-refarmisty ad partyj «staroha režymu», Uładzimir Cimaševič ad Sacyjał-demakratyi, pierajemnicy PARP, i kandydat ad Sialanskaj partyi — až 16%, a papulist Tyminski, jaki abiacaŭ «hrošy ź viertalota», — 23%. I tym nie mienš hetyja vybary dakazali toje, što było vidno niaŭzbrojenym vokam ad 1980 hoda: «Salidarnaść» padtrymlivałasia bolšaściu. Pytańnie było tolki času, kali składziecca zručnaja zamiežnapalityčnaja, hieapalityčnaja kambinacyja, kab ułada ŭ krainie źmianiłasia. U Polščy tuju źmienu daviałosia čakać 8 hadoŭ.
Čužy ŭ demakratyčnaj palitycy
U 1995 hodzie Valensa doli pracenta prajhraje Alaksandru Kvaśnieŭskamu, byłomu kamsamolskamu lidaru časoŭ PARP, PNR i vajennaha stanovišča. Heta buduć absalutna sumlennyja, svabodnyja vybary, vyniki jakich nichto nie budzie asprečvać. A Kvaśnieŭski ničoha nie pamianiaje ŭ stratehičnych kirunkach polskaj palityki: kurs na Jeŭrasajuz, NATO, rynkavuju ekanomiku i svabodnyja ŚMI.
Vałensa jašče zastaniecca ŭ palitycy na niekalki hadoŭ, ale heta budzie ŭžo drobiaznaja demakratyčnaja palityka, dzie adzin ministr skazaŭ druhomu… partyja vyjšła z uradavaj kaalicyi… mer pajšoŭ u adstaŭku ŭ vyniku skandału vakoł tendara… Čałaviek, jaki ruchaŭ tektaničnymi plitami, byŭ u takoj palitycy čužy.
Valensa — toj redki čałaviek, u honar jakoha jašče pry žyćci nazvali aeraport. Kali narešcie Biełaruś vyjdzie ź mižnarodnaj izalacyi i vy budziecie lacieć na kurorty polskaha «Vybžeža», na Chelskuju kasu ci ŭ Sopat, to vaš samalot pryziamlicca ŭ «Gdansk Lech Walesa Airport».
Pieramieny ŭ Polščy adbylisia mirnym šlacham i stali ŭzoram mirnaj transfarmacyi sistemy, jakaja adžyła svajo. U vyniku tych pieramien Polšča stała realna demakratyčnaj dziaržavaj i pieražyła burny ekanamičny rost.
30 hadoŭ tamu palaki žyli horš za biełarusaŭ. Ciapier ža realnyja dachody nasielnictva ŭ Polščy vyšejšyja, čym u biełarusaŭ.
Palaki zbudavali mocnuju i stabilnuju dziaržavu. Tak, zołatavalutnyja reziervy Polščy składajuć 265 miljardaŭ dołaraŭ (u Biełarusi — 11 młrd).
Akramia taho, uzrovień sacyjalnaj abaronienaści palakaŭ istotna vyras. Nie tolki zarobki i piensii: naprykład, na kožnaje dzicia da 18 hadoŭ dziaržava vypłačvaje baćkam dapamohu ŭ pamiery 220 dołaraŭ u miesiac.
Pra ŭsio heta biełarusy mohuć tolki maryć. Heta ŭsio — zavajovy «Salidarnaści» i vynik zmahańnia apazicyi, jakoje nie było ni prostym, ni chutkim.
Kamientary
Polskija elity damovilisia pamiž saboj .
Kamuniaki z apazycyjaj .
Pačniem z taho, što ŭ palakaŭ prablem ź identyčnaściu i cyvilizacyjnaj prynaležnaściu nie było. I na čale abiedźviuch bakoŭ stajali tyja ž samyja palaki.
U Biełarusi ž bolšaść nasielnictva zabyła rodnuju movu, dy nie viedaje, da jakoha śvietu - cyvilizacyi abo ciemry - tulicca, a na čale stajać sami viedajecie, chto i ź jakoj idejałohijaj.