Паваліла моцная літаратура! «Перамена месцаў» Югасі Каляды

2017 год. У новым «Штадлеры» Мінск—Гомель мяняюцца месцамі — вы ведаеце, як гэта бывае — 40-гадовая суддзя Альбіна Багадзевіч з Гомеля і 24-гадовая беспрацоўная Маня Каваленка з вёскі Алешнікі Ельскага раёна. На раніцу аказваецца, што яны памяняліся і целамі.

Складана ўявіць дзвюх больш адрозных жанчын. Альбіна — высокая, хударлявая, прытрымліваецца здаровага ладу жыцця і мінімалізму ў гардэробе. Яна да рэшты адданая юрыспрудэнцыі, яе галава здольная сістэматызаваць гіганцкія памеры разрозненай інфармацыі. Ейны позні шлюб пабудаваны на інтэлектуальнай блізкасці: яны з мужам ажаніліся, каб размаўляць. 

Маня — вясковая дзеўка, якой бацькі купілі кватэру ў Гомелі. Яна з усёй моцы трымаецца за няўклюду-мужа, які ніяк не можа знайсці працу і даволі грэбліва ставіцца да жонкі. Маня гаспадарлівая, дома ў яе чыста і пахне ежай. Яна працавала ў кавярні, але тая зачынілася, таму Маня часова без працы.

17 гадоў таму «Галоўная памылка Афанасія» гамяльчанкі Югасі Каляды стала свежым словам у беларускай літаратуры. Новая кніга — тонкая і псіхалагічная проза. У ёй яркія персанажы з прапрацаванымі характарамі, пры гэтым яна закранае балючыя і актуальныя беларускія пытанні.

«Перамену месцаў» ужо кваліфікавалі як камедыю становішчаў, якая пакрысе ператвараецца ў… штосьці іншае. Напрыклад, у псіхалагічную драму.

Гераіні Югасі Каляды змяняюцца самі і змяняюць прастору вакол сябе. 

Больш увагі аўтарка надае Альбіне, якая як старэйшая мусіць разабрацца, з якой мэтай іх памянялі целамі. Што трэба змяніць, што зразумець? Пачынае Альбіна са знешняга (гардэроб, вага, лад жыцця), але яна занадта разумная, каб не ўсвядоміць (і даволі хутка): не гэта стала прычынай пераўтварэння. У Альбіны мозг-камп’ютар, але пры гэтым ёй уласцівае пазітыўнае мысленне: «Гэта закляцце са зваротным дзеяннем… Зваротным дзеяннем!» — сцвярджае яна. І на гэтым шмат што ў гісторыі трымаецца.

Паступова Альбіна пачынае заглыбляцца ў іншае, паралельнае жыццё, якое заўсёды адбывалася побач з ёй, але якога яна не заўважала, толькі зрэдчас сутыкалася ў судзе. Часам яна літаральна прымушае сябе глядзець на яго, і тады пытае сябе: «А ці змагу я наагул жыць у рэальнасці? Убачыць свет, які ён ёсць, і не крычаць пры гэтым бесперапынна ад ягонай жахлівасці?»

Альбіну чакаюць не толькі агульначалавечыя, але і прафесійныя адкрыцці. Ніколі не сутыкаючыся з беларускай міліцыяй не ў статусе суддзі, яна не ўсведамляла, якое беззаконне там пануе. Не разумела, за што міліцыю так ненавідзяць. У целе Мані яна сутыкаецца з міліцэйскім самавольствам і прызнаецца сабе: «…усе мянты — бандыты. І наш цудоўны суд тады нічым не лепшы, бо мы проста прыкрываем іхную злачынную дзейнасць».

Метадычна і не шкадуючы сябе, суддзя Альбіна Багадзевіч у целе Мані Каваленка працягвае задаваць сабе пытанні: «Але як з імі можна наагул мець справы, калі незаконнасць — гэта іхная галоўная ўласцівасць? Кваліфікацыйная прыкмета!» І адчувае, што вось тут акурат набліжаецца да сутнасці таго, што мусіла зразумець.

Мані ў тэксце менш, але яна не менш важная гераіня. Яна раскрывае тэму жаночага патэнцыялу, які часта бывае пахаваны пад патрыярхальным выхаваннем, няўпэўненасцю ў сабе, адсутнасцю якаснай адукацыі. Альбіна, якая першапачаткова грэбліва ставіцца да суседкі ў цягніку, адкрывае і камунікатыўныя здольнасці дзяўчыны, і яе інтэлектуальны патэнцыял. Маня вучыцца імкліва, пачынае разважаць і прымаць самастойныя рашэнні, абапіраючыся на юрыдычны базіс, які паспявае ў яе закласці Альбіна.

Дзякуючы Мані, мы зазіраем у свет людзей сістэмы. Аўтарка паказвае, як людзі, якія быццам бы проста робяць сваю працу, у пэўны момант аказваюцца перад выбарам. Выбарам сумлення. І ён не такі просты, як можа падацца таму, хто па-за сістэмай.

«Быццам за звычайным, звыклым жыццём раптам нараджаецца нешта чорнае, як прорва, і зацягвае цябе. І ты нават ня можаш з гэтым змагацца, бо не ведаеш як. Гэтае чорнае жыве сваім чорным жыццём, і яно дакладна мацнейшае за кожнага з людзей…»

Тэкст завалодвае табой спакваля, не адразу, але пасля тузіна старонак адарвацца ўжо немагчыма. У Югасі Каляды стрыманая інтанацыя і прыгожая лаканічная мова. Аднак да рытму гэтай прозы трэба прызвычаіцца, бо сказы сканструяваныя не самым простым спосабам. 

Фінал кнігі мне спачатку падаўся нечаканым, але праз пэўны час я разумела, што ён адпавядае духу кнігі. Уся гэтая гісторыя — пра чалавечы патэнцыял, пра змены на ўзроўні асобнага чалавека, пра тое, што кожны мусіць пачынаць з сябе. Чорная субстанцыя, якую адчувала Маня, ужо стала вісіць над усімі намі, але мы і цяпер можам ёй супрацьстаяць, кожны — па-свойму. Таму «Перамена месцаў» — гэта найперш кніга пра надзею.

Югася Каляда. Перамена месцаў. — Вільня: Пфляўмбаўм, 2024

• 17
• 1
• 0
• 3
• 0
• 0
• 0
• 1