Mova naša. Adpravić malebien, spravić viasielle

U frazieałahičnym słoŭniku prafiesara Fiodara Jankoŭskaha my sustrakajem vyraz «malebny pravić». Dziejasłoŭ pravić niezdarma suhučny z nazoŭnikam prava (zakon) i ruskim dziejasłovam «prav­iť» (kiravać). Značeńnie hetaha koraniu uvieś čas krucicca vakoł peŭnaha paradku, tradycyi, daŭnich zvyčajaŭ; niejkaha uračystaha ci zvyčajnaha pracesu, ź jakoha padčas vynikaje praca, učynak.

Roznyja adcieńni hetamu dziejasłovu nadajuć prystaŭki i sufiksy: pravić, spravić, adpravić, spraŭlać, adpraŭlać… Sinonimami da hetaha značeńnia słova pravić možna nazvać dziejasłovy zrabić, ździejśnić, učynić, uračysta učynić, adśviatkavać. Spravić možna sabie kažušok, možna spravić viasielle abo chaŭtury, možna adpravić imšu abo inšuju adpravu.

Ja ŭžo, pryznacca tabie, havaryŭ z papom. Jon zaŭtra pryjazdžaje ŭ Michališki imšu adpraŭlać i zanačuje ŭ vakolicy. (Janka Kupała, «Paŭlinka»)

Nižej, na šyrokim zialonym suchadole, užo ŭ paźniejšyja časy pastavili ščyryja ciomnyja ludzi nad krynicaju kapličku. U iljinskuju piatnicu byvaje tut adprava. (Maksim Harecki, «Cichaja płyń»)

Heta značeńnie dziejasłova adpraŭlać (adpravić imšu) padaje i «Tłumačalny słoŭnik biełaruskaj movy».

Daŭniej, kali biełaruskaja mova absłuhoŭvała jurydyčnaje žyćcio Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, adpravić — uračysta vykanać — možna było i pastanovu suda (vyrak). U jurydyčnym značeńni słova adprava mahło značyć nie tolki nabaženstva, jak padaje sučasny «Tłumačalny słoŭnik biełaruskaj movy», ale i vykanańnie prysudu, ekziekucyju.

A jeśli by upornie płacici nie chacieŭ, tahdy žałobnaja starana na on čas majeć svaimi pieniaziami ŭradu pierasud daci, a ŭrad to jamu pry hałoŭnaj sumie na liście sudovym i ŭviažčym dałažyci i na jmieńniu takovaha ŭpornaha jamu adpravici majeć. (Statut 1588 h., Raździeł IV «A sudździach i sudziech»)

U našu paru, ludzi, što nie razumiejuć biełaruskaje movy, časta kpiać z hetaha babulinaha słova. Maŭlaŭ «Kak eto otpraviť słužbu? Kuda jeje otpraviť?» A katory skaža, što słova hetaje prastamoŭnaje dy curajecca vykarystoŭvać jaho ŭ kaściole ci carkvie. Źnikaje jano z parafijalnych abviestak i kazańniaŭ. Darma źnikaje. Dumaju, što prykłady pakazvajuć, što našyja babuli, kali vykarystoŭvali zvarot «ksiondz adpraviŭ imšu», kazali staradaŭniaju movaju litoŭskich statutaŭ, movaju vysokaj litaratury.

Inšy skaža, što heta pałanizm. Jaki ž heta pałanizm, kali jon užyvajecca ź sivoje daŭniny, i pravasłaŭnymi, i katalikami, pa ŭsioj Biełarusi, maje biełaruski korań, biełaruskuju prystaŭku i biełaruski sufiks? Takija rečy treba kazać vielmi aściarožna, bo jany časta hučać jak vyrak śmierci dla słova. Kab nazvać niešta pałanizmam ci rusizmam, treba mieć na heta dokazy. Takija dokazy budujucca čaściej za ŭsio na histaryčnaj fanietycy. U dadzienym vypadku i fanietyka, i marfałohija tut čysta biełaruskaja. I siemantyka, jak davodziać prykłady ŭžyvańnia.

Niama padstaŭ uvodzić novyja słovy, jak celebravać. Łacinskaje celebrare značyć dakładna toje samaje, što adpravić: uračysta pravieści śviata, abrad, adśviatkavać.

Słužyć u takim značeńni — kanfiesijna abmiežavanaje. Bo, naprykład, u tradycyjnym maŭleńni katalikoŭ dziejasłoŭ słužyć (pasłuhavać) akreślivaje funkcyi słužki (ministranta), a nie śviatara. A i pravasłaŭnyja, i kataliki tradycyjna havorać «pravić imšu», «pravić malebien», «pravić słužbu».

Dobra było b usim nam (i asabliva śviataram) daviarać narodnaj movie, jak u hetym vypadku daviarajuć słoŭniki i vysokaja litaratura. Kab słova hetaje žyło dy znoŭ viarnułasia na parafijalnyja abviestki, u movu kazańniaŭ i pastyrskich listoŭ.

A nie nadta relihijny čałaviek chaj taksama nie zabyvajecca, što adpravić, spravić možna kožnaje śviata. Spravić Kupalle, spravić hadavinu Narodzin. Śviaty lubim usie my — i relihijnyja, i nie relihijnyja ludzi. A mo i jurydyčny aśpiekt hetaha značeńnia treba było b samabytna adradzić? Kali zručna…

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0