Mova naša. Dziaržać, dziaržava

Mnie časta zdarałasia sustrakacca z tym, što ludzi nie ŭsprymajuć movy starych ludziej surjozna. Usiakija niepatłumačanyja źjavy zapisvajuć abo ŭ trasianku, abo ŭ pałanizmy.

Viadoma ž, mohuć być i takija źjavy, ale ja b raiŭ aściarožna ŭžyvać hetyja akreśleńni. Bo kali padumać, to pałanizmy i rusizmy pačali šyroka raspaŭsiudžvacca tolki z masavaj aśvietaj i dastupnaściu ŚMI. A hetyja źjavy na siale davoli maładyja, i padčas nie ŭsie našy dziady paśpieli z hetych vyhodaŭ cyvilizacyi skarystać.

U movie pryrodžanych nośbitaŭ my časta sustrakajem dziejasłoŭ dziaržać, jaki vielmi časta stanovicca achviaraju nie vielmi ŭniklivaha sudu. My časta ličym jaho rusizmam, ale heta nie praŭda.

Pierš-napierš treba zirnuć na jaho spražeńnie: dziaržać, ja dziaržu, ty dziaržyš i h. d. Sprahajecca jak dryžać. Akurat tak padaje hetaje słova tłumačalny słoŭnik biełaruskaj movy. U ruskaj ža movie pry spražeńni my nazirajem zusim inšy nacisk.

Jak śviedčyć leksičny atłas biełaruskaje movy, dziejasłoŭ dziaržać sustrakajecca pobač z trymać amal na ŭsioj Biełarusi. U paŭnočna-zachodnim dyjalekcie jon navat pieravažaje. Vidać, jakraz tamu akurat dziaržać pieršym zafiksavali našyja pomniki daŭniejšaha piśmienstva, z Połaččyny dy Smalenščyny, jakija fiksujuć biełaruskuju movu ad CHIII st., a mo i raniej.

Hety staradaŭni dziejasłoŭ my sustrakajem i ŭ movie litoŭskich statutaŭ, jakaja ŭ vialikaj stupieni zachavała jurydyčnuju leksiku daŭniejšych tekstaŭ z paŭnočnych ziemlaŭ Biełarusi.

A vajavodavie i starastavie majuć u takich rečach biezadvałočnuju spraviadlivaść čynici tak, ižby (…) za paŭhoda starana žałobnaja kaniečnuju spraviadlivaść i z adpravaju rečy prysudžanaje adziaržaci mahła. (Raździeł IV, «A sudździach i sudziech»)

Moža niezdarma Janka Kupała vykarystoŭvaje hety dziejasłoŭ u kantekście daŭniny.

Zbroja zołatam haryć,
Tolki ŭ soncy ziach, ziach!
U ruce mieč kniaź dziaržyć,
Tak i hetak mach, mach! («Kniaź»)

Kupała vykarystoŭvaje hety dziejasłoŭ taksama ŭ pieranosnym značeńni:

Dziaržyć biada staroha,
Chavajuć maładoha;
Zabrała damavina.
Nie baćku, ale syna. («Adviečnaja pieśnia»)

Movaznaŭca Jury Paciupa, pišučy pra heta słova, adznačaje:

U nas na Lidčynie jość i atrymvać i dziaržać. Vidać, abodva majuć prava na isnavańnie — viedama, kali ich raźmiežavać stylova. («Tahafut al-Tahafut», Arche 4-2006)

Takuju stylistyčnuju raźmiežavanaść padobnyja dziejasłovy majuć, naprykład, u polskaj movie. Tam taksama jość dva dziejasłovy takoha samaha značeńnia trzymać i dzierżyć, tolki što apošni radziejšy i stylistyčna afarbavany.

Moža i nam, za Statutam dy za Jankam Kupałam, varta było b vykarystoŭvać dziejasłoŭ dziaržać u jurydyčnym značeńni («adziaržać spraviadlivaść u sudzie»), u kantekście daŭniny («dziaržać mieč»), u pieranosnym značeńni («biada dziaržyć»). A adkul pachodzić słova dziaržava? Ci nie ad «dziaržać uładu»?

Jak bačym, našy kłasiki i našy daŭniejšyja jurysty karystalisia napoŭnicu leksičnym bahaćciem našaje movy. Moža i nam pasprabavać? Davajcie pašukajem miesca i dla hetaha staradaŭniaha słova. Kali zručna.

• 2
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0