21 lutaha 1918 h., była abvieščana Pieršaja ŭstaŭnaja (statutnaja) hramata BNR.
Krychu histaryčnaha kantekstu. 18 lutaha paśla zryvu pieramovaŭ u Breście niemcy pačali nastup na ŭschod, a ŭ noč na 19 lutaha balšaviki ŭciakli ź Mienska ŭ Smalensk. Z padpolla vyjšaŭ Vykanaŭčy kamitet Rady Usiebiełaruskaha źjezda, a z turmy — dziejačy Centralnaj biełaruskaj vajskovaj rady. U hety čas aktyvizavalisia i polskija nacyjanalnyja siły. U vyniku biełarusy i palaki stali dzialić horad na dźvie častki: biełarusy kantralavali paŭnočna-zachodniuju častku z płoščaj Svabody, a 1-y polski korpus pad kamandavańniem hienierała Doŭbar-Muśnickaha (stvorany ŭ 1917 hodzie z dazvołu Časovaha ŭrada) pry ŭdziele polskaha nasielnictva Minska kantralavaŭ poŭdzień i ŭschod z vulicami Babrujskaj, Zacharjeŭskaj (siońniašni praśpiekt Niezaležnaści), Skobieleŭskaj (Čyrvonaarmiejskaj), Nižniaj i Vierchniaj Lachaŭkaj (siońnia rajon vulicy Kastryčnickaj), vakzał.
Adnak pieršyja niamieckija adździeły pačali ŭvachodzić u Miensk 21 lutaha, praz čatyry dni horad całkam apynuŭsia pad ich uładaj. U hetych umovach Vykankam Rady Usiebiełaruskaha źjezda 21 lutaha źviarnuŭsia da narodaŭ Biełarusi ź Pieršaj Ustaŭnaj hramataj: «Radzimaja staronka naša apynułasia ŭ novym ciažkim stanoviščy… My staim pierad tym, što kraj naš moža być zaniaty niamieckimi vojskami».
Aŭtary dakumienta zaznačali, što ŭłada ŭ Biełarusi pavinna farmavacca zhodna z volaj narodaŭ, jakija nasialajuć kraj. Heta musiła ažyćciavicca šlacham demakratyčnych vybaraŭ va Usiebiełaruski ŭstanoŭčy sojm.
Hramata była padpisanaja Jazepam Varonkam — staršynioj stvoranaha dniom raniej Narodnaha sakrataryjata Biełarusi — časovaha vykanaŭčaha orhana narodnaj ułady. U skład sakrataryjata taksama ŭvajšli Pałuta Badunova, Tamaš Hryb, Kastuś Jezavitaŭ, Vasil Zacharka, Piotra Kračeŭski, Arkadź Smolič.
Tekst hramaty byŭ rasklejeny pa ŭsim Miensku. Upieršyniu ŭ joj nie zhadvałasia nieabchodnaść zastavacca ŭ składzie Rasii, ale i pytańnie BNR taksama nie kranałasia. Mahčyma, heta było pamyłkaj.
Niemcy nie pryznali stvareńnia biełaruskich orhanaŭ ułady i zaniali siadzibu Narodnaha sakrataryjata, vyhnali adtul urad, a z budynka skinuli bieł-čyrvona-bieły ściah, finansavyja srodki kanfiskavali i nikoli nie viarnuli. Praŭda, u kancy lutaha dziejnaść Narodnaha sakrataryjata była dazvolena ŭ ramkach biełaruskaha nacyjanalnaha pradstaŭnictva.
U pačatku sakavika čarhovy raz źmianiłasia mižnarodnaja situacyja.
3 sakavika niemcy i balšaviki zaklučyli dahavor, za niemcami zastavałasia zachodniaja i paŭnočna-zachodniaja častki Biełarusi, balšaviki musili atrymać centralnuju i ŭschodniuju Biełaruś, na paŭdnievyja ziemli pretendavała UNR. Niemcy taksama paabiacali balšavikam nie pryznavać nijakich dziaržaŭ na akupavanych terytoryjach, jakija paśla 3 sakavika 1918 h. abviaścili pra svaju niezaležnaść.
U takich umovach 9 sakavika Narodny sakrataryjat abnarodavaŭ Druhuju Ustaŭnuju hramatu, u joj u miežach raśsialeńnia biełaruskaha naroda abviaščałasia Biełaruskaja Narodnaja Respublika.
Časova zakanadaŭčuju ŭładu ŭ BNR brała na siabie Rada Usiebiełaruskaha Źjezda. Abviaščalisia pravy i volnaści hramadzianaŭ i narodaŭ Biełarusi: svaboda słova‚ druku‚ schodaŭ‚ zabastovak; svaboda sumleńnia, roŭnaść usich mova. Była skasavanaja pryvatnaja ŭłasnaść na ziamlu, ustanoŭlena praciahłaść rabočaha dnia 8 hadzinaŭ.
18 sakavika Rada Usiebiełaruskaha źjezda była pierajmienavanaja ŭ Radu BNR.
25 sakavika ŭ akupavanym niemcami Minsku była abvieščana Treciaja Ustaŭnaja hramata, što abviaściła niezaležnaść BNR, razarvała «usie suviazi z Rasijaj» i pratestvała suprać umovaŭ Bresckaha miru. Niemcy Radu BNR razahnali, z kanca sakavika dazvolili dziejničać u ramkach nacyjanalnaha pradstaŭnictva i apiekavacca narodnaj aśvietaj, kulturaj i sacyjalnym žyćciom.
Paralelna aktyvizalisia biełaruskija siły pry balšavikach i pačałasia padrychtoŭka da abviaščeńnia BSSR.
Stała viadoma, jak zatrymali byłoha kalinoŭca Maksima Ralko2
Kamientary