Mova sudździaŭ i karaloŭ: jak navukoŭcy 80 hadoŭ źbirali starabiełaruskuju leksiku
Nad Histaryčnym słoŭnikam biełaruskaj movy navukoŭcy Akademii navuk pracavali amal 80 hadoŭ. Sioleta kalektyŭ hetaha šmattomnika vyłučany na Dziaržaŭnuju premiju ŭ halinie navuki i techniki. Pra toje, čamu heta praca zaniała stolki času i što z sabranaj leksikaj budzie dalej, «Našaj Nivie» raspaviała navukovaja supracoŭnica adździeła historyi biełaruskaj movy Instytuta movaznaŭstva Hanna Fiedarenka.
Nieabchodnym stvaryć taki słoŭnik ličyŭ jašče viadomy biełaruski fiłołah Jaŭchim Karski. Jon prapanoŭvaŭ praanalizavać najvažniejšyja dakumienty i litaraturu XIII-XVIII stahodździaŭ i paraŭnać ź leksikaj ukrainskaj i polskaj movy adpaviednaha pieryjadu. Adnak praź vializny abjom pracu ŭsio adkładali.
Iznoŭ heta pytańnie ŭźniała słoŭnikavaja kamisija Instytuta biełaruskaj kultury. Raspačać pracu vyrašyli ŭ 1927 hodzie. Na rukach u navukoŭcaŭ tady było 20 staražytnych piśmovych krynic, ale jany raźličvali padčas padrychtoŭki słoŭnika adšukać novyja dakumienty. Ale pačalisia 1930-ja, represii, i spravu ŭ čarhovy raz daviałosia adkłaści.
Treciaja sproba (užo ŭdałaja) była ŭ 1960 hodzie. Inicyjataram staŭ linhvist Arkadź Žuraŭski.
Pracu nad słoŭnikam narešcie raspačaŭ Instytut movaznaŭstva imia Jakuba Kołasa AN BSSR.
U vyniku ŭ słoŭnik uvajšła starabiełaruskaja leksika XIV-XVIII stahodździaŭ, jakaja sustrakałasia ŭ śviecka-mastackich, relihijnych i dziełavych piśmovych krynicach. Bolšaść vyvučanych dakumientaŭ adnosiacca da kanca XV — siaredziny XVII stahodździa.
«Treba skazać, što, na žal, našyja pomniki znachodziacca dzie zaŭhodna, tolki nie doma. Heta i Rasija, i Polšča, i Litva. Kali pry Savieckim Sajuzie ŭ niejkaj miery praściej možna było atrymać źviestki, zrabić fotakopii, to ciapier heta składana i nadzvyčaj doraha», — raskazvaje pra ciažkaści Hanna Fiedarenka.
Pieršy tom histaryčnaha słoŭnika (a ŭsiaho ich 37) vyjšaŭ u 1982 hodzie. Nad vydańniem pracavała niekalki pakaleńniaŭ navukoŭcaŭ, kala 25 čałaviek. Niekatoryja ź ich — Valancina Miaśnikova, Alaksandr Bułyka, Ivan Kramko — pryśviacili hetamu daśledavańniu ŭsio žyćcio.
U hetych tamach sabrali i patłumačyli značeńnie 75 tysiač starabiełaruskich słoŭ. Heta leksika, jakuju ŭžyvali ŭ Barkułabaŭskim letapisie, Statutach VKŁ, Biblejskich knihach, Hramatach karaloŭ, Trybunale. Heta mova Skaryny, Budnaha, Sapiehi, Ciapinskaha.
«Asnovu tahačasnaj movy składała ahulnaja ŭschodniesłavianskaja leksika, ale šmat taksama ŭłasnabiełaruskich i zapazyčanych słoŭ», — zaŭvažaje Hanna Fiedarenka.
Raniej plamieńnika, syna brata, nazyvali «bratanak», jomišča dla zachavańnia listoŭ — «listoŭnia», a taho, chto lubić raskošnaje žyćcio, — «raskošnik».
Siarod posudu dla napojaŭ byli «harvatka», «kvarta», «ałovieńnik».
Inšyja słovy źmianili svajo značeńnie. Kali ciapier kubkam nazyvajuć posud dla haračych napojaŭ, to kolki stahodździaŭ tamu — dla ałkaholu.
Akademikam raniej byŭ student ijezuickaj navučalnaj ustanovy, a ciapier heta najvyšejšaje navukovaje zvańnie.
U instytucie kažuć, što sabranaja leksika moža spatrebicca ŭ raspracoŭcy rehijanalnych słoŭnikaŭ, słoŭnikaŭ zapazyčańniaŭ. Plus na jaje padstavie možna zrabić ukazalniki da elektronnych zboraŭ staražytnych rukapisaŭ. Heta zapatrabavany materyjał dla etnohrafaŭ, movaznaŭcaŭ, litarataraŭ.
A niekatoryja słovy, dadaje Hanna Fiedarenka, možna viarnuć u movu — vykarystoŭvać, naprykład, u najmieńni kampanij, tavaraŭ, pasłuh, praduktaŭ charčavańnia.
«Va ŭschodniesłavianskim movaznaŭstvie heta pieršaja zavieršanaja rabota», — kaža jana pra histaryčny słoŭnik.
Kamientary