Što treba viedać pra hałoŭnaje nacyjanalnaje śviata?
Što takoje BNR
Nacyjanalnaja biełaruskaja dziaržava, jakuju pasprabavali stvaryć paśla padzieńnia samadziaržaŭja. Niezaležnaść BNR była abvieščanaja va ŭmovach niamieckaj akupacyi ŭ sakaviku 1918 hoda.
Abvieščanyja miežy BNR byli troški bolšymi za sučasnuju Biełaruś: jany ŭklučali ŭ siabie biełaruskamoŭnyja terytoryi Vilenščyny, Smalenščyny, Biełastoččyny, Čarnihaŭščyny. Ściaham BNR byŭ bieł-čyrvona-bieły, hierbam — Pahonia.
Kali i dzie abviaścili niezaležnaść BNR?
25 sakavika 1918 hoda. U hety dzień Rada BNR pryniała Treciuju ŭstaŭnuju (hetaje słova značyć «ustanoŭčuju», «zasnavalnickuju») hramatu, zhodna ź jakoj Biełaruskaja Narodnaja Respublika abviaščałasia volnaj i niezaležnaj dziaržavaj.
Heta adbyłosia ŭ Minsku, u budynku Sialanskaha paziamielnaha banka na vulicy Sierpuchaŭskaj (siońnia heta vulica Vaładarskaha, 9).
A što takoje Rada BNR?
Praściej kažučy, heta anałah siońniašniaha parłamienta.
Ale pierad joju byŭ Pieršy ŭsiebiełaruski źjezd u 1917 hodzie (amal 1900 čałaviek!). Na im abviaścili prava biełarusaŭ na samavyznačeńnie, choć razmova pra pryznańnie biełaruskaj niezaležnaści tady nie viałasia, źjezd razahnali balšaviki.
U lutym 1918 hoda Minsk zaniali niamieckija vojski, balšaviki źbiehli. Tady členy vykankama Rady ŭsiebiełaruskaha źjezda 21 lutaha 1918 hoda vydali Pieršuju ŭstaŭnuju hramatu, u jakoj abviaścili siabie časovaj uładaj. 9 sakavika 1918 była vydadzienaja Druhaja ŭstaŭnaja hramata, u joj abviaščałasia stvareńnie Biełaruskaj narodnaj respubliki, a 18 sakavika 1918 Rada Usiebiełaruskaha źjezda była pierajmienavanaja ŭ Radu BNR.
Rada BNR isnuje da hetaha času ŭ emihracyi i abjadnoŭvaje pradstaŭnikoŭ biełaruskich arhanizacyj z roznych krain.
Chto ŭvachodziŭ u Radu BNR?
U dzień abviaščeńnia niezaležnaści BNR u Radzie było 77 čałaviek. 36 ź ich byli abranyja na Usiebiełaruskim źjeździe, 6 kaaptavanyja ad Vilenskaj biełaruskaj rady, 15 — ad nacyjanalnych mienšaściaŭ (ruskija, palaki, jaŭrei), 10 — ad ziemstvaŭ, 10 — ad haradoŭ.
U BNR byŭ urad?
Tak. Pieršy Biełaruski ŭrad (Narodny Sakrataryjat) byŭ stvorany 20 lutaha 1918.
Staršyniom — premjeram — staŭ Jazep Varonka, jon ža byŭ narodnym sakratarom (ministram) zamiežnych spravaŭ. Taksama byli pryznačanyja ministry ŭnutranych spraŭ (Ivan Makrejeŭ), aśviety (Arkadź Smolič), justycyi (Jaŭchim Bialevič), narodnaj haspadarki, ziemlarobstva i h.d.
Dzie była stalica BNR?
Cikava, što stalicaj byli až dva harady, pryčym adzin ź ich dvojčy. Spačatku heta byŭ Minsk.
Kali Minsk zaniała Čyrvonaja armija, časovaj stalicaj BNR staŭ Hrodna.
Inšyja krainy pryznali niezaležnaść BNR?
De-fakta — tak. Z pradstaŭnikami ŭrada BNR kantaktavali dypłamaty Ukrainy, Polščy, Hiermanii, Danii, Finlandyi, Čechasłavakii, Estonii.
U šerahu jeŭrapiejskich krain navat pracavali dypłamatyčnyja pradstaŭnictvy BNR, ale jurydyčna jany tak i nie byli pryznanyja.
BNR była suvierennaj dziaržavaj?
Heta była dziaržava na etapie farmiravańnia.
U BNR isnavaŭ instytut hramadzianstva, dziaržaŭny druk i simvolika, navat vydavalisia pašparty i byli svaje paštovyja marki. Adkryvalisia biełaruskija škoły, teatry, viałasia praca pa stvareńni biełaruskaha ŭniviersiteta.
Ale ž BNR zaradziłasia na terytoryi, faktyčna akupavanaj inšymi dziaržavami, i nie paśpieła stvaryć svaje ŭzbrojenyja siły i sudovuju sistemu.
Jak skłaŭsia los ajcoŭ biełaruskaj niezaležnaści?
U bolšaści — trahična. Pieršym Staršyniom Rady BNR byŭ Janka Sierada: u pačatku 1930-ch jon pieražyŭ dźvie vysyłki, a ŭ 1941 hodzie byŭ asudžany na 10 hadoŭ. Vyjšaŭ daterminova ŭ 1943, dalejšy los nieviadomy.
Druhi staršynia Rady — Jazep Losik, rodny dziadźka Jakuba Kołasa. U 1931 hodzie jaho vysłali ŭ Sarataŭ, u 1940 hodzie asudzili na 5 hadoŭ za antysavieckuju ahitacyju. Losik pamior abo byŭ zabity ŭ turmie na nastupny dzień paśla abviaščeńnia prysudu.
Jazep Varonka, pieršy kiraŭnik Urada BNR, u 1923 hodzie emihravaŭ u ZŠA, dzie žyŭ u Čykaha.
Vacłaŭ Łastoŭski byŭ aryštavany ŭ 1930 hodzie, vysłany ŭ Sarataŭ, padčas Vialikaha teroru byŭ rasstralany ŭ 1938 hodzie.
Antona Łuckieviča aryštavali paśla zachopu Vilni ŭ 1939 hodzie, abvinavacili ŭ antysavieckaj dziejnaści i asudzili na 8 hadoŭ łahiera. Jon pamior u 1942 hodzie padčas pierasyłki.
Jaŭchim Bialevič, ministr justycyi BNR, byŭ aryštavany ŭ 1932-m, bolš na volu nie vyjšaŭ, zahinuŭ praz 10 hadoŭ u Mahadanie.
Byli zabityja ci pamierli ŭ turmach Raman Skirmunt, Lavon Zajac, Arkadź Smolič i inšyja, dakładny los mnohich dziejačaŭ biełaruskaha adradžeńnia nieviadomy.
Niekalki razoŭ aryštoŭvali i Kłaŭdzija Duž-Dušeŭskaha, aŭtara bieł-čyrvona-biełaha ściaha. Apošni raz jaho aryštavali ŭ 1952 hodzie, asudzili na 25 hadoŭ jak «biełaruskaha nacyjanalista». Ale ŭ 1955-m jon usio ž vyjšaŭ na svabodu.
Kali Dzień Voli staŭ śviatam?
U Zachodniaj Biełarusi 25 Sakavika ludzi śviatkavali až da 1937 hoda — pakul heta nie zabaranili polskija ŭłady.
Tradycyja śviatkavańnia Dnia Voli ŭ Biełarusi adradziłasia ŭ 1990-m. Na demanstracyi i mitynhi ŭ hety dzień vychodzili sotni tysiač ludziej u roznych haradach.
Kamientary