«Я быў супраць, каб мяне мянялі на 20 расійскіх вайскоўцаў. Не змог бы глядзець у вочы людзям, сыны якіх сядзяць»: першае інтэрв'ю экс-мэра Херсона

— Раскажыце пра той дзень, калі вас выкралі. Як гэта здарылася?

— Я ішоў на сустрэчу з прадстаўніком Тэрытарыяльнай абароны (ТрА), з чалавекам, з якім мы знаходзіліся ў адным аддзяленні.

Калі падышоў да месца, нечакана рэзка пад'ехала машына, да мяне падскочыў чалавек у форме, са зброяй. Спытаў імя. Спытаў у машыну: «Гэта ён?». Нехта з машыны пацвердзіў: «Ён». Скруцілі, кінулі ў багажнік. Гэта быў двор дома, было нялюдна. Не ведаю, ці гэта нехта бачыў.

Пазабіралі ўсё з кішэняў, але ў мяне застаўся тэлефон. Я пачаў тэлефанаваць жонцы з таго багажніка, яны пачулі і сталі патрабаваць аддаць тэлефон. Жонка пачула гэта, зразумела, што я ў палоне.

Прывезлі на Лютэранскую, у абласное ўпраўленне паліцыі. Сказалі, што дадуць тэлефон, каб я паведаміў жонцы, што ішоў з тэрытарыяльнай абаронай на заданне, партызанская дзейнасць і ўсё такое. Я сказаў, што жонцы не буду хлусіць.

Павялічыць

Яны спыталі: «Ты разумееш наступствы?». Вядома, я разумеў. Я вельмі баяўся, што маім тэлефонам скарыстаюцца і яшчэ нехта апынецца ў яме.

На наступны дзень мне сказалі, што, маўляў, бачылі, што пра маё затрыманне напісалі ўсе сайты мясцовыя і цэнтральныя. Зразумелі, што падмануць нікога не ўдасца.

Тым не менш яны настойвалі, каб я выклікаў людзей — вас у тым ліку, Сяргей (галоўны рэдактар выдання Мост. — НН), і Эліко Русланаўну Маркелія (вядомая ў Херсоне грамадская дзяячка. — НН). Вельмі моцна вамі цікавіліся, думаю, у іхнім уяўленні вы павінны былі сядзець побач са мной.

Павялічыць

— Гэта былі расіяне?

— Так, гэта былі расіяне. Але я так зразумеў, што побач з імі заўсёды быў херсонец. Бо ён быў вельмі дасведчаным у мясцовых справах, у нейкіх дробязях, якія ведаюць толькі мясцовыя. Такі, невялікага росту.

— Яны ўсе былі ў масках?

— Так. У балаклавах.

— Вас у першы дзень у камеру змясцілі?

— Так, мяне кінулі ў адзіночку. Гэта такі падвальчык у абласным упраўленні паліцыі, які выкарыстоўваўся для ўтрымання зняволеных. Сыры, увесь час вада цячэ, халодны. А я яшчэ ў лёгкім адзенні — гэта ж вясна была. Гадзіну мяне трымалі там. Потым павялі на допыт: «Цябе тут пакінулі ўзначальваць супраціў? Дзе вашы людзі? Дзе ваша зброя?» Пабілі так добранька. І кожны дзень гэта адбывалася.

— Хацелі ў вас даведацца пра супраціў? Яны ведалі, што вы ў тэрабароне?

— Так, дзе вайсковыя часці, якія людзі ўзначальваюць, як ажыццяўляюць супраціў, што плануеце рабіць? Хто гэтыя людзі? Я кажу, што я на пенсіі, я не маю дачынення. А яны: «Ды мы ведаем, што ты на пенсіі, але расказвай усё». Ну лупцавалі… А гэта ж быў святочны тыдзень — пасля Вербнай нядзелі (мяне ў панядзелак затрымалі) і да Вялікадня — дык давалі па шыі… Казалі:

«Цябе толькі па твары біць нельга, ты ж палітык. А па галаве і па целе можна». На Страсную пятніцу збілі двойчы, а на Вялікдзень ніводнага разу. Так што, яны, мабыць, таксама святкуюць.

[…]

— Той мясцовы кансультаваў іх проста падчас допытаў?

— Так.

— Імя вы не чулі?

— Ды не, яны настолькі баяцца. Каб вы разумелі, вось у нас дворык для прагулкі, там іх тры, мы выбягаем туды — нас прымушаюць нацягваць футболкі ці майкі на галаву, каб у нас былі закрытыя вочы і мы, не дай Божа, не ўбачылі іхніх твараў. Гэта было ў Расіі, то-бок нават там яны баяцца, што хтосьці іх пазнае.

— А што было пасля Вялікадня?

— Яны знайшлі нейкае фота, дзе я на Майдане з Дзянісам Лашкаровым (нацгвардзеец з батальёна «Данбас». Загінуў 15 снежня 2018 года ад кулі снайпера. — НН), у тую ноч, калі гарэў Дом Прафсаюзаў. Там я ў касцы, на якой напісана «Херсон».

Павялічыць

Біў, уласна, толькі адзін. Ён, па ўсім відаць, быў не вельмі вялікага розуму, але кулакі ў яго былі моцныя. Мяне некалькі разоў білі на допытах. А ён потым яшчэ пасля допыту прыйшоў у камеру і так мяне там адлупцаваў, што зламаў рабро.

Вось я сёння глядзеў дакументы з абследавання. Гляджу, напісана: «Зламаныя рэбры». Іх ламалі тройчы. Але няхай, гэта ўсё ўжо забыта.

Той, што лупіў дубінкай, прынёс мне ў камеру каску, размаляваў яе чырвонымі зоркамі, «Расія фарэва», ну і кажа: «Будзеш сядзець у касцы», — і біў мяне ў гэтай касцы па галаве. Пагражаў, што выведзе мяне на 9 мая і я буду весці «Бессмяротны полк».

А мы ж ніколі з гэтай нагоды нічога не забаранялі. Нават чырвоныя сцягі, гэты сцяг перамогі (якая там ужо дывізія, не памятаю), у нас кожнага 9 мая быў на ўрачыстасцях. Людзі хадзілі сабе парадамі. Ніхто ім нічога з гэтай нагоды не казаў.

Павялічыць

— Вы ім пра гэта сказалі?

— Я казаў. А яны ж кажуць: «Ды вы ўсё знішчылі. У вас забарона 9 мая». Я ім казаў, што гэта глупства, што ў нас 9 мая афіцыйна замацавана як дзяржаўнае свята. Адзінае, калі пачаўся кавід, я прасіў херсонцаў не ісці проста з самай раніцы ўскладаць кветкі, а крыху разыходзіцца па часе, каб не было натоўпу людзей.

А яны: «Вы выключылі Вечны агонь!». А я казаў, што ў нас такія цэны на газ, што трымаць Вечны агонь за паўмільёна не было магчымасці. У іх жа там гэтае «пабедабесіе» даведзена да культу… Ім жа няма чым хваліцца, акрамя таго, што паклалі 30 мільёнаў падчас Другой сусветнай. І «можам паўтарыць». Што «можам паўтарыць»? Пакласці яшчэ 300 мільёнаў? Паўтарылі яны…

— А калі да вас упершыню прыйшоў гэты «журналіст» Літомін?

— Я не памятаю. Яны прывезлі гэтага Ванечку (Іван Літомін. —НН). Ванечка мне адразу сказаў: «Пасля таго, што ты там нагаварыў, нарабіў, ты з турмы жывым ужо ніколі не выйдзеш».

— Гэта ён сказаў вам не на камеру?

— Яны спачатку апрацоўвалі без камеры. Потым на камеру. А потым зноў без камеры, бо не атрымалі таго, што хацелі. Казалі:

«Мы цябе павязём да Салаўёва на эфір». Я адказаў, што і там яны з мяне ніводнага слова не выцягнуць. «А мы ўсё адно павязём, — казалі. — Загаворыш. Раскажаш, як у вас тут «Правы сектар» і «Азоў» кіруюць».

— З вамі гэты Літомін размаўляў не сам-насам?

— Там не бывае, каб ты сам-насам з «журналістам». «Журналіст» пытае, а яны стаяць перад табой, круцяць у руках дубінкі.

— Спачатку яны вас у двары здымалі?

— Я ўжо не памятаю. Спачатку, здаецца, у двары. Паставілі столік.

А потым паставілі да сцяны, сказалі: «Зараз будзем цябе расстрэльваць». Я сказаў: «Давайце», — і стаў да сцяны.

Спыталі, ці мне не страшна. Я сказаў, што страшна, паміраць не хочацца, але свой абавязак працягу рода я выканаў — у мяне двое ўнукаў. Калі прыйшоў час — значыць, прыйшоў час. Адзін пачаў страляць у сцяну, іншыя закрычалі: «Завязвай!»

Павялічыць

— Гэта было ў двары паліцыі?

— Так.

— Раскажыце пра той момант, калі яны вас вывелі ў парк Славы.

— Ранкам далі аднаразовую брытву пагаліцца і вывелі ў парк Славы.

Кажуць: «Глядзі, тут напісана: «Дзякуй расійскім салдатам». Я адказваю: «А што, акрамя расійскіх салдат, больш ніхто не ваяваў?»

«Але вы самі так напісалі!»

Кажу: «Паглядзіце, як дагледжаны парк Славы, а вы распавядаеце, што мы ўсё знеслі і не шануем гэтых людзей. У мяне дзядуля загінуў. Але загінуў як? Пры вызваленні Кіева, таму што трэба было вызваліць Кіеў да 7 лістапада, і Ватуцін паклаў за гэта 700 тысяч чалавек. А калі б гэта было 17-га ці 27-га лістапада, можа, загінула б толькі 150 тысяч. Але трэба было парадаваць савецкі народ».

— І яны ўсё гэта запісвалі на камеру?

— Так, я гаварыў на камеру. «Во, глядзі, у вас чырвоны сцяг», — кажа. І танк стаіць каля сцяга, ахоўвае, каб ніхто не зняў. Я кажу: «Ну бачу, менавіта 9 мая яму тут і месца. У нас быў дзяржаўны сцяг, але і шмат чырвоных сцягоў таксама было».

Словам, незадаволены ён застаўся. Я яшчэ папрасіў падысці, разумеў, што болей сюды мяне не прывядуць. Падышоў, перахрысціўся, падзякаваў у тым ліку і дзядулю. Але, ведаеце, у іх такое стаўленне, гэты культ вайны, што нібыта яны такія магутныя…

Я заўсёды ўспамінаў, што Лукашэнка казаў: маўляў, мы з Уладзімірам Уладзіміравічам, калі будзе патрэба, за суткі да Ла-Манша дайдзём. А ў выніку паўтара месяца да Гуляйполя ішлі.

Потым сказалі мне: «Рыхтуйся, ачоліш калону на 9 мая».

Баяўся, шчыра кажучы, што яны мяне паспрабуюць выкарыстаць у гэтых масавых выхадах на 9 мая. Падрыхтаваў сябе — спрабаваў падаць, каб набіць сінякі, але не выходзіла. Знайшоў жалязяку — думаю, парэжу сабе твар. Але так сталася, што 2 мая нас павезлі ў Севастопаль.

— Гэтая гісторыя, якую яны выставілі, здаецца, больш на карысць Украіне спрацавала, бо ўся краіна ўбачыла, як вы яму адказвалі пра Шухевіча. Ён застаўся незадаволены?

— Для іх гэта накшталт: «Як жа так, што Бандэра і Шухевіч — героі Украіны?» Я казаў, што з Бандэры статус Героя знялі, а Шухевіч — так, афіцыйна Герой Украіны. Якія прэтэнзіі? Чалавек ваяваў за Украіну. Ён афіцыйна Герой Украіны. Што да Бандэры — да яго шмат прэтэнзій, але мы са сваімі героямі самі разбярэмся.

— Пасля гэтага вас не катавалі?

— Яны катавалі пастаянна. Адзін дзень больш, другі менш. У Херсоне я быў каля 16 сутак. А калі прывезлі ў Севастопаль, распранулі, пытаюць: «А што гэта з табой?» Я адказваю: «Падаў, 16 дзён падаў».

 А потым праз два дні нас прымалі ўжо ў Варонежы, там лекар глядзеў, пытае: «А ты наогул дыхаць можаш?» У Варонежы таксама пабілі, але Херсон мне вельмі запомніўся. У Севастопалі быў адзін наш хлопец, доктар, я цішком да яго падышоў і сказаў, прабачце за падрабязнасці, што ў туалет хаджу з жоўцю і крывёю. Спытаў, што яны маглі мне адбіць. Ён адказаў: пасля такога збіцця нічога дзіўнага.

— Вас праз Севастопаль транзітам павезлі ў Варонеж?

— Два дні мы прабылі ў Севастопалі, нас пасадзілі ў дэсантны самалёт, 48 чалавек. А там мы сядзелі разам з 36-й брыгадай, з марпехамі. Тыя, што абаранялі Марыупаль. Тры дзяўчыны былі. Былі ўжо і інваліды: нехта без нагі.

— У Варонежы вас пасадзілі ў СІЗА?

— Гэта не сам Варонеж, а вобласць, Барысаглебск. Пасадзілі ў СІЗА. Прыёмка была вельмі жорсткая, білі. Праводзілі праз строй па дворыку па трое, стаялі аператыўнікі з гумовымі дубінкамі. Усе ў масках. І кожны цябе б’е.

Мне пашанцавала — мяне вёў ахоўнік ужо ў гадах, давёў толькі да сярэдзіны строю і сказаў: «Досыць, яму і так ужо дасталася, твар увесь у крыві».

Мяне вельмі білі. Адзін нават нагу мне спрабаваў зламаць, бо ў мяне была з сабой Біблія. А ў ёй былі такія закладкі — маленькія шпількі, імі старонкі прымацоўваюць. Я адну выцягнуў і паклаў сабе ў куртку. Аператыўнік укалоў сабе пальчык. Дык вось за гэты свой пальчык ён столькі крыві з мяне выпусціў…

Потым 1 кастрычніка нас перавезлі ў [калонію] Пакіна.

— У СІЗА былі ў вас допыты? Якія-небудзь пракуроры, адвакат?

— Шокеры і дубінкі, дошкі, якімі яны б’юць, — вось усе іхнія пракуроры і адвакаты.

— Абвінавачанні вам не прад’яўлялі?

— Не, мы для іх проста ўсе «фашысты». Мы нібыта трымаем украінцаў у закладніках, насельніцтва ад нас церпіць, а таму з намі трэба жорстка абыходзіцца.

А яшчэ казалі, што мы здзекуемся з іхніх вайскоўцаў: маўляў, у задніцу мантажную пену задзьмуваем, кастрыруем. Яны такога наслухаліся і спрабавалі на нас адыграцца.

Першыя дні былі самыя страшныя. Цябе стабільна кожны дзень тройчы б’юць: ранішняя праверка, вячэрняя праверка, і калі выходзіш удзень на прагулку — або сабака аховы цябе кусае, або ідзеш у лазню — таксама б’юць. Мы для іх — ворагі, мы не падпарадкаваліся. Мы павінны былі сустракаць іх з кветкамі, а мы сустрэлі са зброяй.

Дарэчы, ужо на самым першым допыце ў Херсоне іх галоўная выснова была, што я, маўляў, усімі сіламі вельмі актыўна перашкаджаў уваходу расійскіх войскаў у горад Херсон. Як я перашкаджаў — я не ведаю, але паводле іх высноў — перашкаджаў.

— Скажыце, у калоніі вы былі ў поўным інфармацыйным вакууме, так?

— Амаль з першага дня затрымання і да 24 жніўня 2023 года ў нас не было ніякай інфармацыі пра тое, што адбываецца ва Украіне. Нам давалі прапагандысцкія матэрыялы, з іх мы даведаліся, што падарваны «Паўночны паток». А яшчэ перакідвалі людзей, якія пазней трапілі ў палон. Яны расказалі, што Кахоўскую ГЭС падарвалі. Я быў у поўным жаху, бо разумеў, колькі людзей магло загінуць, калі б яна прарвалася да самага нізу.

Найважнейшым заданнем расіян было схіліць мяне да супрацоўніцтва. Яшчэ Сальда (былы мэр Херсона Уладзімір Сальда пасля акупацыі перайшоў на бок Расіі, стаў губернатарам Херсонскай вобласці. — НН) не быў «губернатарам»,

яны казалі мне: «Можаш заняць гэтае месца». І калі мяне забіралі ў Севастопаль, гэта была дзесьці чацвёртая-пятая гадзіна раніцы, адзін з ФСБшнікаў выйшаў і кажа: «Ну што, не перадумаў? Калі не перадумаў, зараз паедзеш у Севастопаль, там за месяц-два адумаешся, прызнаеш новую ўладу, будзеш з намі супрацоўнічаць. А мы за тыдзень-другі разфігачым вашы ССА (Сілы спецыяльных аперацый УСУ. — НН)».

А атрымалася, што ні месяц-два, ні ССА не разфігачылі.

— А калі яны вас схілялі да супрацоўніцтва, казалі нешта пра ўладу?

— Яны казалі, што Херсоншчына — гістарычна іх месца. Пра Херсон спачатку ўвогуле не было гаворкі. Я казаў, што мне 62 гады, а ў нас на такіх пасадах можна працаваць да 60. А яны казалі: «Ты дурня не валяй, далучайся».

Я сказаў: «Калі вам патрэбна інфармацыя, як падрыхтаваць горад да ацяпляльнага сезона, я гатовы паказаць вам праблемныя месцы, давайце, мяняйце трубы. Бо вы ўзялі горад са зброяй у руках, але вы і ўзялі адказнасць за яго жыццядзейнасць. Хочаце школы запускаць? Добра. Там таксама ёсць праблемы. Рыхтуйце школы да навучальнага сезона». Я ганаруся херсонцамі, якія не павялі дзяцей вучыцца па расійскіх падручніках.

Павялічыць

— Пра Сальда яны нешта казалі?

— Потым была размова. Калі яны яго прызначылі, то кажуць: маўляў, ёсць «губернатар». Я спытаў, хто. Яны далі раздрукоўку, а там напісана «Сальда». Я пачаў смяяцца, а яны пытаюць: «Чаму смяешся?» Я кажу: «Ды ведаю я яго, прапаноўваў мяне навучыць благому». А яны: «Ды ў нас ён не забалуе» А я кажу: «Ды ён яшчэ не такіх дурыў».

А потым ужо ў Пакіна прыязджаў «пагаварыць» адзін. Размова была такая:

«Ты разумееш, што ты ўсё яшчэ ў палоне?»

«Не, не разумею, тут такія самыя, як я, сядзяць. І чаму я павінен выйсці раней?»

«Дык ты не адумаўся?»

«Не, будзем сядзець. Будзем чакаць вызвалення ўсёй Украіны».

Ён мне тады цішком сказаў, што Херсон — украінскі.

— Вы ў камеру вярнуліся, сказалі пра гэта сукамернікам?

— Я зайшоў, а яны спыталі: «Ты чаго такі вясёлы? Цукерак паеў ці што?» Бо там паралельна прыязджаў следчы, і ён кожнаму даваў па 5-6 цукерак на камеру.

Гэта быў прыкладна канец мая — пачатак чэрвеня, мы ўжо больш за год салодкага нічога не елі. І вось мы адну цукерку на траіх дзялілі. А яшчэ давалі пакурыць, а хлопцы, якія кураць, дык яны ўвогуле дрыжалі ад шчасця.

Я сказаў: «Ды не, Херсон украінскі». Усе радаваліся.

— А раскажыце пра тую гісторыю, калі вы саступілі сваё месца іншаму палоннаму, хаця ўжо павінны былі ехаць дадому?

Я з Дзянісавай (Людміла Дзянісава, упаўнаважаная Вярхоўнай Рады Украіны па правах чалавека да сакавіка 2022 года. — НН) спісаўся, калі быў у Херсоне. Спытаў [у расіян], ці можна напісаць. Яны дазволілі, казалі, што, магчыма, за мяне дадуць 20 іх хлопцаў.

Я казаў і тады, і ў Варонежы, што катэгарычна супраць, каб мяне мянялі, напрыклад, на 20 расійскіх вайскоўцаў. Бо я ведаў, што не змагу потым глядзець у вочы людзям, бацькам, сыны якіх сядзяць, а за нейкага крэндзеля Мікалаенку аддалі б кучу расійскіх вайскоўцаў. [Былога мэра Мелітопаля] Фёдарава выкупілі, здаецца, за 11 вайскоўцаў. І ён усяго шэсць дзён прасядзеў. Так, я разумею, што гэта вельмі цяжка. Але я казаў, што не згодны, і не правакуйце мяне на такія рэчы.

— Які адказ быў ад Дзянісавай?

— Ніякі. Яны проста прымалі інфармацыю да ведама і ўсё. Усе абмены — усё ў сакрэце. Мы нават не разумелі, ці каго-небудзь мяняюць, ці проста забіраюць на іншы паверх або ў іншую камеру. Потым хлопцы пачалі прыслухоўвацца: нейкі рух, чуваць, што кагосьці пераапранаюць. А так амаль ніхто нічога не ведаў.

— А да гэтага былі з вамі размовы, што вас будуць мяняць?

— Казалі, што абмены будуць. Але мясцовыя ніякім чынам на гэта не ўплываюць. На гэта ўплываюць чыноўнікі з Масквы. Мясцовыя толькі выконваюць каманды: збіраць людзей, рыхтаваць.

Ад мясцовых, праўда, былі прапановы: маўляў, мы цябе адпусцім, але ты павінен рабіць пэўныя дзеянні на карысць іх дзяржавы. Але калі зразумелі, што ад мяне такога не будзе, адчапіліся.

— Калі вы зразумелі, што вас будуць мяняць?

— 20 жніўня нас, чатырох чалавек, сабралі ў так званым «партале». Мы ўжо ведалі, што з гэтай камеры людзей выводзяць на абмен. Тую ноч я не спаў, чакаў, можа, прыйдуць уначы. Але 21 жніўня нас зноў развялі па камерах, знялі з нас вайсковую вопратку, апранулі турэмную робу і сказалі, што Украіна нас не хоча бачыць, не прымае.

Вельмі актыўная фаза была ў маі 2023 года, калі яны актыўна хадзілі і распавядалі, што Расія гатовая ўсіх аддаць, ужо тройчы прапаноўвалі, а Украіна не хоча вас бачыць.

І пачалі выбарачна даваць магчымасць патэлефанаваць, 2—3 чалавекам з камеры. Маўляў, тэлефануйце сваім родным, няхай выходзяць на пратэсты. Я тады смяяўся і казаў сукамернікам: напэўна, у іх ужо нічога не атрымліваецца, не могуць тую вайну скончыць, калі яны такія правакацыі робяць.

— Вам не прапаноўвалі патэлефанаваць дадому?

— Не. Яны бачылі, што я не падпарадкоўваюся і схільны да супраціву. Што я нават на такія рэчы не рэагую. Там жа даюць тэлефон і кажуць, што менавіта ты павінен сказаць. Крок направа, крок налева ніколі не зможаш зрабіць. Ты павінен сказаць: «Мне прапануюць, а Украіна не хоча».

І нехта патэлефанаваў і сказаў: «Вось так, родная, тройчы Расія мяне прапаноўвае, а Украіна адмаўляецца». А яна па гучнай сувязі: «Ды пайшлі яны к чорту, хай не брэшуць».

А 23 жніўня нас зноў вывелі з камеры, адразу каля камеры далі вопратку, тэрмінова пасадзілі ў машыну, ужо толькі двух — мяне і Змітра Хілюка (журналіст УНІАН, якога расіяне выкралі ў сакавіку 2022 года. — НН).

— Ён сядзеў не з вамі ў камеры?

— Не, ён быў у трэцім корпусе. Я пазнаёміўся з ім ужо ў гэтым «партале». Мы дамовіліся, што будзем выкарыстоўваць нашы магчымасці, каб выцягнуць іншых хлопцаў.

Галоўнае — не нашкодзіць. Бо калі расказваеш пра збіццё, яны пачынаюць яшчэ больш біць. Таму я асцярожна распавядаю. Але буду рабіць усё магчымае, каб іх выцягнуць. Бо ты трапляеш на абмен, а застаюцца такія ж людзі. І ты нібыта па-за чаргой пайшоў. У мяне ёсць пачуццё віны з гэтай нагоды — яны засталіся там, а я ўжо тут лячуся.

— Ад вас жа гэта не залежыць.

— Можна сябе суцяшаць, як хочаш, але дыскамфорт усё адно ёсць. Асабліва калі пачалі вызваляць моладзь. Мы там лічылі па гадах. Я прыкідаў, што мяне вызваляць толькі праз год. Я не ведаў, ці пражыву я яшчэ год там.

• 3
• 0
• 0
• 0
• 0
• 11
• 0
• 5