Heta zdaryłasia, kali vybirali arnamient dla dziaržaŭnaha ściaha BSSR. Vyhladaje, što prafiesar Michaił Kacar nie tolki prypisaŭ padniaproŭskija arnamienty svajoj rodnaj siastry Matronie Markievič, ale datavaŭ ich 1917 hodam i vydumaŭ uźniosłuju nazvu. Našto? Možna zdahadvacca, piša ŭ časopisie «Naša historyja» Źmicier Skvarčeŭski.
Na karcincy — malunak arnamientu ŭ rukapisie prafiesara Michaiła Kacara. Kali vieryć nadpisu, jon byŭ skapijavany z ručnika, vytkanaha Matronaj Markievič ź vioski Kaścielišča Sieńnienskaha rajona, u 1917 hodzie i nazyvaŭsia ŭzychodziačaje sonca.
Pa aficyjnaj viersii, uzor byŭ uziaty z ručnika, jaki Matrona Markievič vytkała ŭ revalucyjnym 1917 hodzie. Heta doŭhi čas prymałasia ŭsimi na vieru. Adnak vyhladaje, što i nazvy takoj nie isnavała, i ŭzor byŭ charakterny dla zusim inšaj miascovaści. A raz tak, to i hod, całkam vierahodna, prydumany.
Kapytki, kryvula… I raptam «uzychodziačaje sonca»
Ničoha padobnaha ŭ narodnaj kultury nie fiksujecca. U paetyčnaj nazvy «dziaržaŭnaha» arnamientu jość aŭtentyčnyja adpaviedniki ŭ narodnaj kultury. Anałahičny arnamientalny znak znajšła daśledčyca arnamientaŭ Halina Niačajeva na kancy ručnika, vytkanaha ŭ vioscy Niehlubka Vietkaŭskaha rajona. U dačynieńni da jaho ŭžyvajucca narodnyja nazvy kručča, łapa, łapa kučaravaja, ale nie sonca, i tym bolš nie ŭzychodziačaje. Pavodle rekanstrukcyi Niačajevaj, heta znak uradžaju i bahataj ziamli, zasnavany na simvolicy zasiavanaha pola i nivy, jakaja prarastaje.
U dziavoctvie Kacar
Va ŭsich publikacyjach, pryśviečanych historyi dziaržaŭnaha ściaha, nie stavicca pad sumnieŭ, što aŭtaram raźmieščanaha na im arnamientu źjaŭlajecca Matrona Markievič ź vioski Kaścielišča Sieńnienskaha rajona. U 2015 hodzie ŭ centry horada Sianno navat źjaviŭsia pamiatny znak «Rodny kraj» u honar hetaj žančyny, a ŭ miascovym historyka-krajaznaŭčym muziei jość pryśviečanaja joj ekspazicyja, dzie možna pabačyć adzin ź jaje aryhinalnych ručnikoŭ.
Matrona Markievič, u dziavoctvie Kacar, sapraŭdy była zdatnaj majstrychaj i dobrym čałaviekam. A jašče jana davodziłasia rodnaj siastroj prafiesaru Michaiłu Kacaru.
Ale jość surjoznyja padstavy ličyć, što Matrona Markievič (Kacar), niahledziačy na ŭsio svajo ŭmielstva, da hetaha kankretnaha arnamientu dačynieńnia ŭvohule nie mieła.
«…niešta vy bracić na mianie sovsiem zabyli»
Pa časie siastra Michaiła Matrona vyjšła zamuž za Alaksieja Markieviča i pierajechała ŭ viosku Kaścielišča taho ž Sieńnienskaha rajona.
U 1933 hodzie ich siamju raskułačyli, a ŭ trahičnym 1937- m Alaksiej byŭ aryštavany i rasstralany. Dla Matrony i jaje dziaciej nastupili ciažkija časy. Choć siamja «voraha naroda» pieražyła vajnu, ale i paśla jaje žyćcio było składanym.
Pamierła žančyna ŭ 1957 hodzie. Zachavaŭsia list Matrony da Michaiła Kacara, u jakim hetaja nie vielmi piśmiennaja žančyna adznačaje: «…niešta vy bracić na mianie sovsiem zabyli nie chočaš pasłać mnie piśma». Michaił Kacar atrymaŭ jaho ŭ 1951 hodzie: jakraz tady, kali išła raspracoŭka ściaha BSSR.
Kniha Michaiła Kacara pra arnamienty śviedčyć, jakuju vialikuju ŭvahu jon nadavaŭ vobrazam rodu, siamji, doma, jak vysoka caniŭ majsterstva maci i siaścior. Mahčyma, dziela taho i zachacieŭ uviekaviečyć imia siastry jak aŭtarki arnamientu na dziaržaŭnym ściahu BSSR. A moža być, chacieŭ zastrachavać siamju ad dalejšych represij: u vypadku čaho aŭtarku arnamientu nie pavinny byli b čapać.
U kožnym razie, zrabiŭ heta prafiesar vielmi dalikatna, biez šumu. Proźvišča Matrony Markievič jak aŭtarki hetych arnamientalnych znakaŭ u litaratury źjaviłasia vielmi pozna — faktyčna tolki ŭ 1990- ia hady. Da taho heta pierakazvali adzin adnamu tolki vusna kalehi navukoŭca. Prafiesar Jaŭhien Sachuta, supracoŭnik akademičnaha Instytuta mastactvaznaŭstva, etnahrafii i falkłoru, u adnym ź niadaŭnich intervju zhadvaŭ: «Heta viadoma było, choć nidzie i nie publikavałasia. Pa rukach doŭhi čas chadziŭ jahony rukapis, i ŭ kulturnym asiarodku pra heta było viadoma». Prytym «što Matrona — jahonaja siastra, amal nichto nie viedaŭ. Kaleham jon nie raspaviadaŭ pra svajactva z Matronaj, a svajakam — pra toje, što skarystaŭ siastryn arnamient».
Z Padniaproŭja, a nie z Padźvińnia
Michaił Kacar nibyta adšukaŭ malunak ručnika siastry z arnamientam uzychodziačaje sonca ŭ davajennych archivach Savieta pramysłovaj kaapieracyi BSSR (Biełpramsavieta). U pačatku 1950-ch heta była adzinaja baza arnamientaŭ, jakoj mahła karystacca akademičnaja kamisija. Na bazie jaho zboraŭ u 1953 hodzie byŭ vydadzieny katałoh Biełpramsavieta pad nazvaj «Biełaruski narodny arnamient». Pradmovu da katałoha napisaŭ Michaił Kacar, ale siarod aŭtaraŭ-składalnikaŭ jaho nie było. Apošniaja akaličnaść dadaje abjektyŭnaści infarmacyi, źmieščanaj u hetym vydańni.
Sapraŭdy, na staroncy 27 jość malunak taho samaha ručnika, arnamient ź jakoha trapiŭ na ściah BSSR. I tut pačynajecca samaje cikavaje: u atrybucyi paznačana tolki toje, što heta «Kaniec ručnika. Technika — pierabor». I niama ani słova ni pra aŭtarstva Matrony Markievič, ni pra hod stvareńnia, ni pra nazvu arnamientu. Rehijon pachodžańnia ručnika taksama nie paznačany, ale na staronkach vydańnia jak da malunka ź im, tak i paśla jaho pryvodziacca prykłady tkactva z Homielskaj vobłaści.
Viadoma, što arnamienty i technika vykanańnia ručnikoŭ nie źjaŭlajucca adnolkavymi dla ŭsioj krainy, jany majuć łakalnyja asablivaści. Taja ci inšaja tradycyja tkactva maje davoli vyraznuju pryviazku da kankretnaha rehijona. I «dziaržaŭny» arnamient zusim nie charakterny dla miascovaści, ź jakoj pachodziła Matrona Markievič: Sieńnienskaha rajona, Viciebščyny i ŭvohule Padźvińnia. Ručnikoŭ z padobnymi arnamientalnymi znakami navukoŭcy tam nikoli nie fiksavali. Zachavanyja ž ručniki, jakija biassprečna naležać Matronie Markievič, majuć inšuju stylistyku.
Jakraz u Padniaproŭi, u rajonach Homielskaj i Mahiloŭskaj abłaściej, i byli pašyranyja ručniki z «dziaržaŭnym» arnamientam. Naprykład, u knizie doktara navuk Volhi Łabačeŭskaj «Poviaź časoŭ — biełaruski ručnik» jość fotazdymki takich ručnikoŭ ź viosak Padhorje Bychaŭskaha rajona, Ramanavičy Homielskaha rajona i Fiodaraŭka Vietkaŭskaha rajona. Hetyja ručniki datujucca pačatkam i pieršaj pałovaj XX stahodździa.
Idealny simvalizm
U pačatku 1950-ch nad prajektam abnoŭlenaha ściaha respubliki pracavała kamisija Akademii navuk. Prafiesar i doktar mastactvaznaŭstva Michaił Kacar, najbolš aŭtarytetny na toj čas navukoviec u halinie narodnaj arnamientalistyki, prapanavaŭ na razhlad niekalki varyjantaŭ arnamientu. Kamisija ŭchvaliła viadomy nam ciapier uzor.
Kali tak, to heta była adna z samych tonkich i biaskryŭdnych mistyfikacyj XX stahodździa.
Daviedka:
Ściah BSSR byŭ pryniaty adrazu paśla abviaščeńnia respubliki ŭ 1919 hodzie. Pry jaho stvareńni asabliva nie mudrahielili: uziali ahulnasaviecki čyrvony ściah, ale ŭ levym vierchnim kucie napisali załatymi litarami «S.S.R.B.». U 1927 hodzie pry pryniaćci novaj Kanstytucyi nadpis zamianili na «BSSR», a ŭ 1937-m na ściah dadali vyjavy znoŭ-taki ahulnasavieckich simvałaŭ — sierp z mołatam i piacikancovuju zorku. Pavodle takoha samaha šabłona stvaralisia ściahi i inšych sajuznych respublik.
20 studzienia 1947 hoda Prezidyum Viarchoŭnaha Savieta SSSR pryniaŭ pastanovu «Ab dziaržaŭnych ściahach sajuznych respublik», u jakoj vyznačałasia: «Pryznać metazhodnym unieści źmieny ŭ najaŭnyja dziaržaŭnyja ściahi sajuznych respublik z tym, kab dziaržaŭny ściah sajuznaj respubliki adlustroŭvaŭ ideju sajuznaj savieckaj dziaržavy (źmiaščeńnie na ściahu emblemy SSSR — sierp i mołat, piacikancovaja zorka, zachavańnie čyrvonaha koleru) i nacyjanalnyja asablivaści respubliki (uviadzieńnie akramia čyrvonaha inšych koleraŭ, paradak ich raźmiaščeńnia, uklučeńnie nacyjanalnaha arnamientu)».
Zaćvierdžany 25 śniežnia 1951 hoda ściah BSSR dziakujučy nacyjanalnamu arnamientu vyrazna vyłučaŭsia siarod inšych: kažuć, što toj-sioj ź intelihiencyi inšych narodaŭ biełarusam praz heta zajzdrościŭ. Aficyjnaja nazva arnamientu — uzychodziačaje sonca — navat natchniła narodnaha paeta Niła Hileviča na ŭźniosłyja radki ŭ vieršavanym ramanie «Rodnyja dzieci»:
Kali Saviecki Sajuz raspaŭsia, 19 vieraśnia 1991 hoda Viarchoŭny Saviet Biełarusi pryniaŭ rašeńnie zamianić ściah BSSR uzoru 1951 hoda na histaryčny bieł-čyrvona-bieły. Nichto z nacyjanalnaj intelihiencyi hetamu nie piarečyŭ. Viarnuŭsia ž ściah BSSR u jakaści dziaržaŭnaha ściaha Respubliki Biełaruś, užo ŭ krychu madyfikavanym vyhladzie, u 1995 hodzie.
Kamientary