Nam treba lidar-ataman? Historyk Cimoch Akudovič — pra stratehiju vyžyvańnia biełarusaŭ i što rabić z Rasijaj
«Jość znakamitaja prymaŭka «nie daj Boh žyć u časy pieramienaŭ», ale voś my ŭ hetyja časy žyviem», — razvažaje historyk Cimoch Akudovič pra toje, što nas čakaje. Pahutaryli ź im pra siamiejnaje, pra najbolšaha škodnika ŭ biełaruskaj historyi, a taksama toje, jakoha lidara patrabuje siońniašniaja Biełaruś, ci zaminaje nam zakonapasłuchmianaść i kolki nam jašče nakanavana žyć pad upłyvam Maskvy.
«Pryjšoŭ čas zajmacca kaapieratyvami»
«Naša Niva»: Jak dajecca emihracyja vam jak biełaruskamu historyku, ekskursavodu i ŭ pryncypie zaviazanamu na temie Biełarusi čałavieku?
Cimoch Akudovič: Ekskursii ja ciapier nie vadžu: vyrašyŭ, što jany ŭ Biełarusi zastalisia. Ahułam možna skazać, što maja Biełaruś sa mnoj pierajechała: usie maje spravy zastalisia biełaruskimi. Jany stali krychu inšymi sami pa sabie, ale heta ŭsio toj ža biełaruski śviet i čaściej za ŭsio — tyja ž samyja ludzi. I niavažna, ci jany tut, ci ŭ Biełarusi.
Zaniatak historyjaj nie patrabuje dasiažnaści kankretnych ludziej ci terytoryi. Minuŭščynaj možna zajmacca amal u lubym miescy. Sučasnyja technałohii dazvalajuć šmat čaho rabić, budučy za miažoj. U pieradačy, jakuju ja viadu, darečy, bolšaść prahladaŭ ź Biełarusi.
«NN»: Ci zrazumieli vy niešta novaje pra Biełaruś, žyvučy na adlehłaści?
CA: Moža, ja pačaŭ bolš canić historyju emihracyi biełaruskaj, jakaja raniej znutry Biełarusi hladziełasia niejkaj druhasnaj. Tut razumieješ, što jana maje svaju bahatuju historyju — i paślavajennaja emihracyja, i emihracyja 90-ch. I što biełarusy za miažoj šmat čaho zrabili, pra što my nie viedajem.
Mnie stała cikava, jak možna budavać Biełaruś ciapier, u suśvietnym kantekście. I tut raniejšy emihrancki dośvied moža być karysny dla sučasnych biełarusaŭ, jakija musiać łavić svaju identyčnaść u zamiežžy.
Dla siabie ja znajšoŭ praktyčnaje prymianieńnie, zapuściŭšy prajekt mahistrataŭ, jaki abjadnoŭvaje ludziej na fundavańnie karysnych biełaruskich prajektaŭ. Heta maleńkaja pakul što inicyjatyva. Ale jašče sto hadoŭ tamu fiłosaf Ihnat Abdzirałovič skazaŭ, što adna z klučavych jaho idej — nieabchodnaść kaapieratyvaŭ u biełarusaŭ. Pryjšoŭ čas zajmacca kaapieratyvami.
Dla mianie siońnia, napeŭna, heta asnoŭnaja dumka. Bo heta pra ŭśviadomleny hramadzianski ŭdzieł u važnych spravach.
«NN»: Raskažycie, jakim realizavanym mahistratam vy najbolš hanaryciesia i što płanujecie dalej?
CA: Na hety momant my realizavali piać mahistrataŭ dla piaci roznych prajektaŭ. Samy paśpiachovy — paŭhoda padtrymańnia vydaviectva «Knihaŭka», za šeść miesiacaŭ my naźbirali dla vydaviectva 20 tysiač jeŭra. U pracesie paŭdzielničała trysta čałaviek, što paspryjała raźvićciu: «Knihaŭka» maje svaju kniharniu ŭ Varšavie i sistemu prodažaŭ.
Inšyja prajekty byli mienšyja pa maštabach, ale, mnie padajecca, vielmi karysnyja, bo dla małych prajektaŭ navat piaćsot dalaraŭ na miesiac (kali jany ich ciaham hoda atrymlivajuć harantavana) — heta i finansavaja, i maralnaja padtrymka. Kali tabie płaciać 40 kankretnych čałaviek, to ty razumieješ, što robiš niešta nie adnamu tabie patrebnaje. Tak my padtrymali sistemu aŭdyjahidaŭ ULegend, jakija robiać biełaruskija hidy pa ŭsim śviecie, spartovy kłub «Vołat, a taksama padletkavy kłub «Spadčyna» i adukacyjny prajekt Biełaruskaja škoła ŭ Varšavie.
Ciapier u nas dziejničaje novy knižny mahistrat — zachaciełasia padtrymlivać prajekty, karysnyja dla raźvićcia biełaruskaha knižnaha rynku. Ludzi abjadnalisia tam pa troški inšaj łohicy: jany pahadžajucca ŭnosić u ahulnuju skarbonku niejkuju sumu hrošaj štomiesiac, i my razam vyrašajem, na što hetyja hrošy pojduć. My ŭžo padtrymali pieršy prajekt, ale jaki, ja paźniej skažu.
Ciapierašniaje koła ludziej, hatovych finansavać, ja sabraŭ ź liku tych, chto raniej udzielničaŭ u papiarednich mahistratach. Dalej my budziem zaprašać i novych ludziej.
Ideja ŭ tym, kab stvarać samadastatkovyja supolnaści biełarusaŭ, jakija razumiejuć, čaho jany chočuć, i zakazvajuć zakryćcio hetych svaich žadańniaŭ sami, pacichu sami raźvivajuć toje, što im treba.
«NN»: Z ulikam, što vaš baćka — biełaruski fiłosaf i litaraturny krytyk Valancin Akudovič, u vas było biełaruskamoŭnaje vychavańnie ź dziacinstva?
CA: Baćka razmaŭlaje pa-biełarusku, kolki ja siabie pamiataju. Pry hetym, jak ja razumieju, jon pierajšoŭ na biełaruskuju dzieści akurat u časy majho naradžeńnia. Tamu ŭ nas u domie zaŭsiody hučała biełaruskaja mova, akcentavałasia ŭvaha na biełaruskich tvorach, ale pry hetym nikoli nie było kankretnych patrabavańniaŭ ci prymusu havaryć pa-biełarusku.
I ja ładnuju častku dziacinstva prahavaryŭ pa-rasiejsku. Ja choć i vučyŭsia ŭ biełaruskamoŭnym kłasie, ale tam tolki pradmiety vykładali pa-biełarusku, a sama kamunikacyja ŭsia była pa-rasiejsku.
Ja pierajšoŭ na biełaruskuju całkam u dziasiatym kłasie — dva biełaruskamoŭnyja kłasy abjadnali, i z susiednich kłasaŭ pryjšli dva chłopcy, jakija pamiž saboj havaryli pa-biełarusku, tak u mianie źjaviłasia biełaruskamoŭnaja kampanija.
«NN»: Čym ciapier zajmajecca vaša žonka?
CA: Žonka ŭ minułym taksama ekskursavod, jak i ja. Ciapier jana pracuje ŭ ajci — pierajšła ŭ novuju śfieru z 2020 hoda, paśla kovidu. Synu našamu vosiem hadoŭ, jon chodzić u polskuju škołu. Doma my razmaŭlajem pa-biełarusku, i jon dosyć lohka bałansuje pamiž polskaj i biełaruskaj.
«Ci hetaja źmienlivaść pryviadzie da razbureńnia ścien, ci zrujnuje nas samich»
«NN»: Jak vam śviet z prychodam Trampa i jaho administracyi da ŭłady? Biełarusi i biełaruskim intaresam u hady ich kiravańnia budzie horš ci lepš?
CA: Ja nie palitołah, tamu, pa ščyraści, nie mocna saču za hetaj śfieraj. Ale vidavočna, što ŭ amierykanskim hramadstvie, jak va ŭsim śviecie, kivač, jaki zališnie ŭ svoj čas chisnuŭsia ŭ levy bok, zaraz pa iniercyi spracoŭvaje ŭ pravy, pryvodziačy da ŭłady pravych palitykaŭ i papulistaŭ.
Zaraz śviet bolš štarmić. Toje, što prynios Tramp — vialikuju źmienlivaść situacyi. Nie tamu, što jon jaje płanuje, a tamu, što jon tak vybudoŭvaje svaju palityku. Jon sam nie viedaje časam, jak jaje budavać, mnie padajecca, prosta adčuvaje. Jon u hetym da Łukašenki padobny.
Ci pryviadzie hetaja źmienlivaść da razbureńnia niejkich ścien, jakija nam zaminali raźvivacca, ci jana, naadvarot, zrujnuje nas samich i ŭsiu našu tutejšuju prastoru, ja nie viedaju, pahladzim. Jość znakamitaja prymaŭka «nie daj Boh žyć u časy pieramienaŭ», ale voś my ŭ hetyja časy žyviem.
«NN»: Z vybaraŭ-2020 chutka budzie piać hadoŭ, poŭnamaštabnaja vajna va Ukrainie idzie treci hod. Chto, na vaš pohlad, siońnia bolš zhubiŭ suviaź z realnaściu — Pucin ci Łukašenka?
CA: Łukašenka bolš praktyčny — heta vidavočna. Jaho turbuje tolki asabistaja ŭłada, jakuju jon u svoj čas zachapiŭ. I kali chtości pahražaje hetaj asabistaj uładzie, jon robić toje, što rabiŭ u 2020 hodzie — hatovy źniščyć ceły narod. U jaho tut adzin punkcik, a ŭ Pucina ŭsio ž jość punkcik na tym, kab stać padobnym da Kaciaryny II. Kab jamu adnojčy pastavili pomnik pobač ź Piatrom I.
Łukašenka zaŭsiody razumieje, što jon, umoŭna, siadzić u maleńkaj chatcy, jakuju ŭ luby momant moža sarvać vietram jaki-niebudź urahan ci źleva, ci sprava. Pucin — sam toj urahan, jon vaładar viatroŭ. I heta mozh łamaje vielmi chutka, tamu jon bolš adarvany ad realnaści, ja liču.
«NN»: Vy niejak u kantekście Rasii kazali, što ciapier užo nazirajecca złom impieryi. Ci nie zanadta pazityvisckaja dumka?
CA: Ja heta kazaŭ na pačatku vajny, i, moža, jano było zanadta emacyjna. Ale mnie padajecca, takija maštabnyja padziei nie mohuć prachodzić niezaŭvažna dla Rasii. U minułyja sto hadoŭ paśla kožnaha kataklizmu Rasija hublała terytoryi. Kali Rasijskaja impieryja razvaliłasia, Rasija, kaniečnie, potym paśla 1945 hoda zabrała sabie terytoryi, ale ŭ dzievianosta pieršym zhubiła jašče bolš. I mnie padajecca, kožny nastupny kataklizm jana budzie hublać patroški.
Najpierš, što mianie cikavić u hetaj historyi, — bolšaje ŭśviedamleńnie ludziej unutry impieryi, što jany chočuć samadastatkovaści. Heta ž toje, čamu advaliłasia Ukraina i bałtyjskija krainy: ludzi zrazumieli, što ŭ ich jość niešta svajo kaštoŭnaje. I cikava nazirać za tym, jak unutry Rasii ludzi taksama šukajuć niešta svajo, kaštoŭnaje. Heta vielmi tuha idzie tam, kaniečnie. Ale mnie padajecca, niejkija nacyjanalnyja ruchi tam bolš aktyŭnymi stali.
I kryŭdy naźbirałasia značna bolš, vidavočna, pa vynikach vajny, i tamu jano dzieści prajavicca. Dumaju, tam, jak na tarfianym bałocie — my prosta nie bačym źvierchu, jak tam pad pavierchniaj haryć ahoń.
«Pytańnie nie ŭ tym, kab Rasija razvaliłasia i jaje ŭpłyŭ źnik, a ŭ tym, kab my navučylisia jaho kupiravać»
«NN»: Kolki biełarusam nakanavana žyć pad upłyvam Maskvy?
CA: U pierśpiektyvie ŭsio zaležyć ad taho, jakoj budzie Rasija.
Kali ž my havorym pra realnaść, to ź vialikaj krainaj ź impierskimi ambicyjami pad bokam nam žyć jašče vielmi doŭha. I pytańnie nie ŭ tym, kab Rasija razvaliłasia i ŭpłyŭ hety źnik, a ŭ tym, kab my navučylisia jaho kupiravać. Mnie padajecca, što ŭ nas hety navyk pastupova raźvivajecca.
U savieckaj Biełarusi, jakaja była całkam pad kantrolem Maskvy, biełaruskija dziejačy paśpieli taho-siaho zrabić dla samoj Biełarusi. Ciapierašniaja łukašenkaŭskaja Biełaruś, mocna zaležačy ad Rasii, taksama zdoleła toje-sioje pabudavać.
Ja dumaju, što ŭmieńnie niejak łaviravać va ŭsioj hetaj historyi budzie ŭ nas i dalej raźvivacca. Chacia chaciełasia b, kaniečnie, adrazu pastavić kamiennuju ścianu i zabycca.
«NN»: Ściana z Rasijaj jak madel idealnaha suisnavańnia?
CA: Z adnaho boku, heta niadrenna. Ale, kaniečnie, kali parazvažać hłybiej: kali my robim miažu z Rasijaj — značyć, padpadajem pad upłyŭ Jeŭropy, što niadrenna.
Ale kab być samadastatkovymi ŭ Jeŭropie, my musim hetaj Jeŭropie niešta prapanoŭvać, pradavać, być niečym karysnymi. A pakul adzinaje, čym my možam być karysnymi — heta toje, što my mastok z hetym Mordaram, što my ŭmiejem ź im razmaŭlać.
Prosta kamiennaja ściana adrazaje nas ad mahčymych resursaŭ i mahčymaściaŭ, čysta kamiercyjnych i finansavych. Pabudova ściany, kaniečnie, nas by vielmi supakoiła, ale heta nie toje, što nam dapamoža raźvivacca dalej. Navyk pracy z Uschodam, napeŭna, nie varta hublać, bo heta naša dasiahnieńnie, toje, što my ŭmiejem.
«NN»: Vaš baćka niejak kazaŭ, što «Biełaruś nikoli nie budzie tolki biełaruskaj, ale i nikoli nie budzie tolki rasijskaj ci polskaj». Vy sami jak ličycie?
CA: Mnie padajecca, jon tut mieŭ na ŭvazie mienavita biełaruskamoŭnaść. Ahułam Biełaruś nikoli nie była całkam biełaruskamoŭnaj, tut z časoŭ bałtaŭ i słavianaŭ zaŭsiody panavała minimum dźvie moŭnyja hrupy, i niejkaja niemanalitnaść dla nas — heta narmalna.
Mnie najpierš važna, kab Biełaruś była biełarusacentryčnaj. I kali ŭ hetaj situacyi častka biełarusaŭ havoryć nie pa-biełarusku, mnie heta nie padabajecca asabista, ale heta chutčej narmalnaja situacyja.
Adnoj sa svaich zadač ja baču pašyreńnie biełaruskamoŭnaha pola. Nakolki ja jaho pašyru, nastolki małajčyna. Ja nie staŭlu mety pašyryć jaho na ŭsie sto pracentaŭ biełarusaŭ: heta absalutna nierealna, ja da hetaha nie dažyvu. Tamu lepiej zasiarodzicca na metach tut i ciapier. Kolki ŭ nas zaraz biełaruskamoŭnych, takich, kab uśviadomlena? Nu, para pracentaŭ ad usiaho nasielnictva, moža być. I nam by da dziesiaci pracentaŭ dahnać. Nastupnyja pakaleńni ŭžo chaj sami vyrašajuć, čaho jany chočuć. Moža, praz 50 hadoŭ uvohule nacyi źniknuć, i my na Mars palacim.
«Źjaviŭsia šaniec viarnuć daŭno źnikłych hramadzian Rečy Paspalitaj u realnaść»
«NN»: Čuli dumku, što pry ŭsim zmahańni z polskimi škołami ci Sajuzam palakaŭ unutry samoj Biełarusi, z ulikam kolkaści emihravaŭšych u Polšču biełarusaŭ, nichto bolš za Łukašenku nie prykłaŭ ruku da apalačvańnia nasielnictva. Što vy pra heta dumajecie?
CA: Ahułam toje, što ŭ nas jość takaja masavaja vymušanaja emihracyja — vielmi drenna. Ale mnie padajecca, tut jość i pazityŭny vyklik. Bolšaść biełarusaŭ, jakija pierajechali, jany ŭ Biełarusi mieli identyčnaść? Jany nazyvali siabie biełarusami chutčej tamu, što tak u škole skazali. A tut jany vymušanyja vybirać svaju identyčnaść. Navat tyja, chto maksimalna mimikryruje pad palakaŭ, usio adno razumiejuć, što jany inšyja.
Tamu chutčej emihracyja biełarusizuje bolšaść biełarusaŭ z pazicyi ŭśviedamleńnia.
U 21 stahodździ situacyja, kali ty naradziŭsia ŭ Ivacevickim rajonie, usio žyćcio pražyŭ i pamior biełarusam prosta tamu, što tabie skazali, što ty biełarus, źnikaje. Pierad kožnym čałaviekam siońnia budzie paŭstavać vybar: «Chto ty?» I treba vučycca pakazvać ludziam, što ich identyčnaść važnaja.
Nakont kankretna Polščy, mnie zdajecca, źjaviŭsia šaniec realizavać cikavy fienomien i viarnuć daŭno źnikłych hramadzian Rečy Paspalitaj u realnaść. Ludziej, jakija ŭ našaj situacyi rodam ź Biełarusi, jakija ličać siabie biełarusami, ale vielmi lohka pačuvajuć siabie ŭ polskamoŭnaj kulturnaj prastory. Usiu prasłojku staradaŭnich lićvinaŭ-krajoŭcaŭ pavyrazali ŭ dvaccatym stahodździ, a tut jana raptam adradžajecca niečakanym absalutna čynam. Heta moža pajści i drennym šlacham, ale mnie cikava havaryć pra pazityŭnyja scenary, bo tady jasna, kudy ruchacca. I pry pazityŭnym raskładzie my budziem mieć sucelny plus —
biełarusy lohka aryjentujucca ŭ rasijskaj kultury, i kali źjavicca pole biełarusaŭ, jakija lohka aryjentujucca ŭ polskaj kulturnaj prastory, dyk heta ž dla nacyi chutčej vializny plus.
Plus ja nie zusim ujaŭlaju, što takoje «całkam spałanizavacca» ŭ sučasnym śviecie. Ja voś da pierajezdu niabłaha razumieŭ polskuju movu, bo vučyŭ jaje śpiecyjalna jak historyk, u archivach siadzieŭ, ale ŭ mianie praktyčnaja polskaja dahetul vielmi słabaja: vakoł biełaruskija spravy i prajekty, tamu nie mocna ja svaju polskuju padciahnuŭ. Dumaju, šmat u kaho takaja ž historyja.
«Najbolšuju škodu Biełarusi prynios Łukašenka»
«NN»: Paźniak niejak skazaŭ, što «nichto nie zrabiŭ bolšaj škody dla nacyjanalnych intaresaŭ Biełarusi ŭ 1990-ja, čym Stanisłaŭ Šuškievič». Što pra heta dumajecie? Chto, na vaš pohlad, samy vialiki škodnik u biełaruskaj historyi?
CA: Ja nie palitołah i pieryjadam pačatku 1990-ych nie zajmaŭsia. Tamu pra kanflikt Paźniaka i Šuškieviča ničoha skazać nie mahu.
Kožny čałaviek zaŭsiody dziejničaje pa-svojmu, čaściej za ŭsio, jon ličyć, što robić usio z dobrych pazicyj, nie zaŭsiody jano atrymlivajecca.
Zaraz, kali my vyznačajem najbolšuju škodu, ja b nazvaŭ Łukašenku. Chacia jon taksama ličyć, što jon usio na karyść robić.
«NN»: U kantekście 90-ch i Łukašenki časta hučyć dumka, što adziny šaniec jaho pieramahčy byŭ akurat tady, pakul jon jašče byŭ słaby. Vy tut zhodnyja?
CA: Historyja ž jašče praciahvajecca. Ale ja zhodny, što, napeŭna, klučavym epizodam byŭ 1996 hod. Toje, što biełarusy vybrali Łukašenku, było častkaj narmalnaha raźvićcia padziej — voś jany jaho lepš ubačyli. Schiema pałamałasia, kali jon pačaŭ usio pad siabie padminać, i biełaruskaje hramadstva nie zdoleła jamu supraćstajać. Pry tym, što sprabavała, mieła siły i resursy, bo tady ŭ Łukašenki nie było pad kantrolem ŭsio i možna było vyvodzić ludziej na vulicy (i ich vyvodzili). Ale nie dacisnuli.
«U biełarusaŭ jość schilnaść da zakonapasłuchmianaści, da taho, što važniejšyja nie pamknieńni ludziej, a niejkija praviły»
«NN»: Zhadvajučy najpierš 2020 hod, vy kazali, što «nam nie chapaje palitykaŭ, jakija b ciahnuli narod na maštabnyja dziejańni». Tut vinoj represii ci niešta jašče ŭ tym liku?
CA: Pryčyna, vidavočna, u represijach: palityčnaje pole Łukašenkam vypalvałasia. Zrešty, u savieckija časy taksama.
Ale mnie padajecca, jość jašče momant, jaki ja zaŭvažaju z pazicyi naziralnika: u biełarusaŭ jość niejkaja schilnaść da zakonapasłuchmianaści, da taho, što važniejšyja nie pamknieńni ludziej, a niejkija praviły. Tamu ŭ nas vielmi redka źjaŭlajucca niejkija atamany, ludzi, hatovyja iści suprać sistemy, łamać jaje.
I jak tolki niechta ŭstaloŭvaje svaju sistemu, to ŭsio joj padparadkujecca. Mnie padajecca, heta taksama krychu spracavała ŭ tym ža 1996-m.
«NN»: To-bok Biełarusi patrebny lidar-ataman?
CA: Heta pytańnie surjoznaha maralnaha vybaru, tamu što z adnaho boku — tak. Vielmi naprošvajucca ŭ ciapierašniaj situacyi asoby kštałtu Piłsudskaha albo Lenina. Kiraŭniki padpolnych partyj, paŭmilityrazavanych, jakija źbirajuć padparadkavanuju sabie hrupu ludziej. I ź joj, niahledziačy ni na jakija praviły, šukajuć akno mahčymaściaŭ i ŭ jaho ŭłaziać.
Kali ŭ Biełarusi ciapier pałamanyja ŭsie zakony, najaŭnaść takich pravadyroŭ vyhladaje maksimalna łahična. Ź inšaha boku, takija lidary prynosiać šmat kryzisu. I nakolki my chočam takich lidaraŭ — vialikaje pytańnie da nas usich.
Možna ŭjavić sabie bolš lohkija situacyi. Ź pieryjadu Karła Manerhiejma, naprykład: čałaviek z rasijskim bekhraŭndam, jaki stanovicca na nacyjanalnyja pazicyi i ŭ tym liku dziakujučy svaim suviaziam z Rasijaj zdatny vybudoŭvać samastojnaść, bieź vialikich vojnaŭ (praŭda, da pary da času). U pryncypie, Babaryka išoŭ z hetaj pazicyi: u nas budzie demakratyja, ale my zmožam damovicca z našym samym strašnym siabram i voraham.
Ale ŭsio ž toje, što tarmozić ciapier naš palityčny biełaruski praces — toje, što my baimsia stvarać sabie lidaraŭ pieršaha typu, bo jany zaŭsiody pra niejki hvałt i parušeńni zakonaŭ. Pry hetym lidaraŭ druhoha typu Łukašenka ščoŭkaje, jak areški.
«NN»: U hetaj sistemie kaardynat Śviatłana Cichanoŭskaja, vidavočna, lidar druhoha typu. Kali situacyja nie źmienicca, kabiniet Cichanoŭskaj čakaje los Rady BNR, simvaličnaje značeńnie?
CA: Ryzyka tut jość. U toj ža čas paŭtareńnia historyi nie zdarycca jak minimum tamu, što Cichanoŭskaja była abranaja jak prezidentka vialikaj kolkaściu ludziej (u BNR nie było takoha mandata ŭ svoj čas). Nu i Ofis paśpieŭ zrabić šmat kankretnych karysnych rečaŭ. Možna šmat krytykavać jaho, ale za piać hadoŭ pradstaŭnictva Biełarusi była proćma pieramovaŭ, łabijavańnie kankretnych intaresaŭ — heta ŭsio surjoznyja rečy.
Mnie padajecca, adna ź vialikich prablem usioj biełaruskaj palityki ŭ zamiežžy ŭ tym, što palityki vielmi bajacca abapiracca na kankretnych biełarusaŭ. U nas nie vyrasła nijakich palityčnych partyj. Padavałasia b, jość meta, da jakoj možna imknucca, ale nie chočacca turbavać biełarusaŭ, u ich ža pryvatnaje žyćcio. I tamu ŭsie našy palityki — chutčej dypłamaty: z tymi sustrecca, z hetymi. Jany nie mocna abjadnoŭvajuć supolnaść.
«NN»: Nie padajecca, što tut sprava ŭ tym liku ŭ niebiaśpiecy lubych dadatkovych palityčnych abjadnańniaŭ, jakija paciahnuć na novuju kryminalnuju spravu?
CA: Tut dva momanty možna akreślić. My kazali pra lidaraŭ pieršaha typu, i ništo nie zaminała Leninu ci Piłsudskamu ŭ zamiežžy stvarać u budučym efiektyŭnyja struktury roznaha kštałtu. Heta było abjadnańnie ludziej dziela zdabyćcia ŭłady lubym koštam.
Ale mnie padajecca, što samo raźvićcio biełaruskaj nacyi siońnia — užo palityčnaja meta. Jana ŭ tym liku pra raźvićcio roznych instytutaŭ u zamiežžy, što buduć karysnyja dla biełarusaŭ pa ŭsim śviecie. I na takoj mecie było b rabić palityčnuju karjeru. Ale palityki nie iduć u heta.
Ci navat samaje vidavočnaje — praca z Ukrainaj. Jość vialikaja palityčnaja biada, na jakuju biełarusaŭ varta było b abjadnać, kab adnojčy my pakazali, jak dapamahali Ukrainie ratavacca, ale tut sistemna taksama vielmi mała što zroblena.
«NN»: Biełaruskaje hramadstva siońnia raskołataje? Kali tak, što nas prymiryć i kali?
CA: U mianie niama dakładnaha adkazu, ci jość raskoł. Chacia heta vielmi važnaje pytańnie. Mnie padajecca, što tut klučavaja prablema voś u čym. U nas da 2020 hoda hramadstva taksama było krychu padzielenaje: zaŭsiody byli tyja, chto za Łukašenku, i tyja, chto za Biełaruś. I druhaja častka hramadstva była zaŭsiody samadastatkovaja: u nas byli svaje tusoŭki, hramadskija arhanizacyi. My byli abjadnanyja ahulnymi kaštoŭnaściami, jakija doŭhi čas vypracoŭvalisia. Heta była supolnaść, jakaja, kali treba, moža vyvieści dźvieście tysiač čałaviek na vulicu.
A z taho boku nibyta taksama jość niejkaja ideja i simvały čyrvona-zialonyja, ale tam usio heta vidavočna ŭpirajecca ŭ adnaho čałavieka. I niajasna, nakolki ludzi tam hatovyja za hetuju identyčnaść vychodzić, źjazdžać u emihracyju, tryvać represii, vychoŭvać dziaciej na karyść hetych idej… Niama razumieńnia, ci jość tam žyvyja ludzi ŭ sensie idej. Jany ŭsie pracujuć u kabinietach svaich, i nibyta ich abjadnanaść vychodzić ź ich zarobkaŭ. Ja nie viedaju dakładna, ci vyrasła paśla 2020 hoda ŭnutry hetaj pustoj kanstrukcyi łukašenkaŭskaj niešta žyvoje.
Z adnaho boku, ničoha takoha nie bačna. Ź inšaha boku, napeŭna, tam jość ludzi, jakija ličać, što jany pieramahli niejki tam Zachad, źjavilisia niejkija vystupoŭcy-muzyki, jakija pa-biełarusku pieśni śpiavajuć na dziaržaŭnych śviatach. Jany ličać, moža być, što sapraŭdy raście kultura čyrvona-zialonaja. I kali jany vyraśli, tady ŭ nas naturalny kanflikt budzie, a kali nie — značyć, my prosta biełaruskaje hramadstva, jakoje zmahajecca ź Levijafanam, ź dziaržavaj, a nie ź inšymi hramadzianami.
«NN»: Jak ekskursavod u minułym, možacie paraić abaviazkovy top dla naviedvańnia ŭ Biełarusi pačatkoŭcam na šlachu jaje spaznańnia?
CA: Pry ŭsich prablemach z zachavańniem spadčyny ŭ nas chapaje ŭsiaho i na luby hust.
Ale kali składvać top, u im abaviazkova pavinien być Połack, tamu što ź jaho pačaŭsia śviet. Navahrudak pavinien być, bo tam praciahnułasia ŭsio. Minsk pavinien być.
Zvyčajna ŭ stalicu jeduć, kab schadzić u cyrk, «Makdonalds» (ciapier Mak.baj — NN) ci dziela šop-turaŭ, ale abjektyŭna za apošnija 200 hadoŭ tam šmat čaho adbyłosia histaryčna važnaha. I treba brać ekskursavodaŭ i chadzić ź imi — prarekłamuju tut svaich byłych kaleh.
Nikudy nie dzieniešsia ad zamkaŭ u Miry i Niaśvižy, samych zachavanych, pryhožych i daśledavanych. Vidavočna, treba naviedać Harodniu, na jakuju treba pahladzieć prosta, kab zrazumieć zachodniuju Biełaruś. Nu i, napeŭna, Mahiloŭ jak prykład uschodniaj Biełarusi samastojnaj.
Mnie zdajecca, u nas niedastatkova raskrytaja na ahulnabiełaruskim uzroŭni jaho historyja. A heta taki centr sapraŭdy samastojnaha vialikaha horada, adnaho z samych vialikich u Biełarusi na praciahu doŭhaha času. Miesca, dzie zachoŭvalisia pryncypy Mahdeburhskaha prava vielmi doŭha.
U Biełarusi jość hety pierakos u bok Zachadu, praź jaho my całkam zabylisia na ŭschodniuju častku krainy, jana nibyta nie takaja pryhožaja, taksičnaja i ŭsio takoje. Ale na samoj spravie jość što padaśledavać i čamu pavučycca. Nu i pahladzieć, vidavočna, jość što — u Mahilovie zachavaŭsia ŭnikalny Śviata-Nikolski manastyr, ratuša, piešachodnaja vulica ź cikavymi budynkami.
«NN»: Jakaja ŭ biełarusaŭ stratehija vyžyvańnia?
CA: Naŭprost abjadnoŭvacca. Nacyi — heta supolnaść. Tak što tut usio vielmi prosta: treba być sa svaimi. Ale heta nie tak prosta zrabić, jak jano hučyć, bo ŭ samoj Biełarusi, abjadnoŭvacca strašna, chočacca schavacca. Šmat chto havoryć, što jany źjazdžajuć na chutary i ŭ vioski, asabliva paśla 2020 hoda, bo tady nie chaciełasia nikoha bačyć i čuć. Za miažoj ciažka abjadnoŭvacca, bo kuča prablem vyłazić, jakija treba vyrašać. Ale, jak ni kruci, dla nas samaja hałoŭnaja stratehija — być razam.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
Ciapier čytajuć
Łukašenka choča pabudavać druhuju AES na patreby Rasii i akupavanych ukrainskich terytoryj. Ale jaho čakaje siurpryz7
Kamientary
V to žie vriemia nužien mołodoj enierhičnyj lidier, kotoryj piervyj pojdiet vpieried s fłahom i poviediet za soboj vsiech v ataku. Takim lidierom v tiekuŝiej situacii ja mohu priedstaviť tolko Filippa Šavrova.