«U nas było ŭsio. Akramia prava na kachańnie». Kachanaja biełaruski Maryi Zajcavaj, jakaja zahinuła za Ukrainu, raskazała ich historyju

Fatahrafija hetaj dziaŭčyny ablacieła ŭvieś śviet. Na joj Maryju Zajcavu amal niemahčyma paznać z-za skryvaŭlenaha tvaru. Tady, u Minsku, jaje paraniła šumavaja hranata — jana straciła prytomnaść, a ŭ nahu trapili try humovyja kuli. Maryja lačyłasia doma, a paśla vymušanaja była źjechać u Čechiju.

U cichaj emihracyi jana mahła b mieć usio, ale takoje žyćcio — nie dla čałavieka, jaki maryŭ pra svabodu Biełarusi. Maryja kazała, što kožny biełarus, jaki choča bačyć svaju krainu svabodnaj, pavinien vajavać za Ukrainu. Z rasijanami ŭ jaje byli ŭłasnyja rachunki. Jana vieryła, što pieramoha Ukrainy adkryje šlach da źmienaŭ u Biełarusi. Chacieła być siarod pieršych, chto padymie partyzanski ruch. Lubiła biełaruskuju movu, čytała falkłor, hłyboka viedała historyju — i natchniała tych, chto pobač.

Pavialičyć

U 22 hady ŭstupiła ŭ šerahi USU, stała snajpierkaj. Na vajnie adčuvała siabie na svaim miescy — zachaplałasia tym, što moža pomścić rasijanam. Sioleta, napiaredadni svajho 24-ha dnia naradžeńnia, Maryja zahinuła padčas vykanańnia bajavoha zadańnia pablizu Bachmuta. Na pachavańni ŭ Kijevie ściah ź jaje truny ŭručyli kachanaj dziaŭčynie — Ani. Heta intervju Ania zachacieła dać sama, choć navažycca na takoje publičnaje pryznańnie było nadzvyčaj ciažka.

«Ja chaču raskazać pra našy adnosiny, tamu što viedaju, što bolšaść chavaje svaje historyi. Jany bajacca nierazumieńnia, asudžeńnia. A mnie niama čaho bajacca, ja ŭžo straciła samaje kaštoŭnaje. Ja straciła jaje. Ja nie viedaju, jak mnie dalej žyć…»

Błok 1: «U nas było ŭsio, akramia prava na kachańnie»

— Čamu ty vyrašyła raskazać pra Maryju i vašy adnosiny publična?

— Tamu što maŭčać było jašče ciažej. Ja chaču, kab jaje pamiatali nie pa raskazach znajomych ci ludziej, ź jakimi jana amal nie mieła znosin. Ja chaču, kab ludzi viedali, jakoj jana była nasamreč. Ja chaču, kab nichto nie adčuvaŭ siabie adzinokim u svaim hory.

Kali ja azirajusia vakoł, mnie zdajecca, što ja adna. Hetaj historyjaj ja chaču pakazać, što žančyny mohuć ździajśniać sapraŭdnuju revalucyju, što jany zdolnyja supierničać za ideju, za svoj dom. Heta taksama jaskravy prykład taho, čamu Ukrainie patrebnyja aficyjna zarehistravanyja partniorstvy.

Ja nie mahła trapić da svajoj dziaŭčyny ŭ balnicu, tamu što biurakratyčna dla ich ja — čužy čałaviek. My maryli ažanicca, Maryja abiacała zrabić mnie prapanovu, jak tolki skončycca vajna va Ukrainie. Kali b partniorstvy byli dazvolenyja va Ukrainie, my zrabili b heta značna raniej.

— Što mienavita tabie nie davała spakoju ŭ hetaj historyi?

— Maryja była vielmi mocnym čałaviekam. Jak jana sama žartam lubiła kazać: «Revalucyjanier, vieteran, palihłot». Jana była vielmi charyzmatyčnaj, jaje ciažka było zabyć, navat kali ty bačyŭ jaje ŭsiaho adzin raz. Jana była trochi zakrytaj, u jaje amal nie było siabroŭ. Kali vajavała, mieła znosiny tolki sa mnoj, časam z adnym svaim siabram z časoŭ pratestaŭ i z pabracimami.

Tamu mnie dziŭna bačyć intervju ad ludziej, pra jakich ja nikoli nie čuła. Jany kažuć rečy, jakija nie ŭkładvajucca ŭ naš tajmłajn, bo tady my z Maryjaj užo byli razam. Mnie baluča hladzieć, jak zusim čužyja ludzi pieratvarajuć heta ŭ palityčny kiejs. I mnie nie treba nazyvać imiony — mnohija i tak ich viedajuć.

Błok 2: Pratesty ŭ Biełarusi

— Jak skłałasia žyćcio Maryi paśla biełaruskich pratestaŭ u 2020 hodzie?

— Jana zaŭsiody sa škadavańniem uspaminała pratesty ŭ 2020-m, paraŭnoŭvajučy ich z Majdanam. Maŭlaŭ, kali b biełarusy byli śmialejšymi, svabodalubivymi i hatovyja stajać za svajo — usio było b inakš. Jaje ŭražvała zhurtavanaść i biasstrašnaść ukraincaŭ padčas Majdana.

Pratesty pakinuli na joj surjozny adbitak — litaralna: na skroni ŭ jaje byŭ šnar ad abłomkaŭ hranaty.

Jana chacieła ŭbačyć svabodnuju Biełaruś. Zachaplałasia Majdanam, Žadanam, Žyźnieŭskim. I była ŭpeŭnienaja: kožny biełarus, jaki choča svabody, pavinien vajavać na baku Ukrainy.

My nikoli nie pisali adna adnoj pa-rusku. Jana — na biełaruskaj, ja — na ŭkrainskaj. Jana lubiła biełaruskuju movu, kulturu, zvyčai. Chvareła dušoj za svaju krainu i maryła pra paŭstańnie paśla pieramohi Ukrainy.

Maša chacieła zmahacca i tam. Ale musiła biehčy za miažu praz palityčnyja pieraśledy. U Čechii jana pačała vałancioryć. Tak my i paznajomilisia — u adnym z vałanciorskich chabaŭ. I ŭžo tady jana nie chavała, što maryć praciahnuć baraćbu, što choča va Ukrainu.

Błok 3: Ukraina i Biełaruś

— Maryja nie byvała va Ukrainie, ale vielmi lubiła našu krainu. Čamu?

— Jana kazała, što Ukraina — jaje druhi dom. Mienavita tut jana stała ščaślivaj. Lubiła Kijeŭ, Charkaŭ, a asabliva — Słaviansk. Zachaplałasia ŭkrainskaj kulturaj, falkłoram, movaj. Vyvučyła jaje, havaryła i pisała. I chacieła być pachavanaj mienavita tut.

Błok 4: USU — vybar, jaki nie abmiarkoŭvajuć

— Jana vieryła: paśla pieramohi Ukrainy pačniecca partyzanski ruch u Biełarusi — i jana chacieła być jaho častkaj. Jana zmahałasia ź niespraviadlivaściu. Paśla Bučy, Irpienia ŭ joj pałała žadańnie abaraniać bolš słabych. Jana nie mahła daravać rasijskija złačynstvy».

— Jak Maryja apynułasia va USU?

— Joj było ciažka žyć u emihracyi — jana adčuvała siabie čužoj. U hetym my vielmi syšlisia. Jašče da kantraktu jana raskazvała mnie pra miedevak. U Mašy była miedycynskaja padrychtoŭka: jana skončyła niekalki kursaŭ u vieterynarnaj akademii ŭ Biełarusi. Tamu, padpisaŭšy kantrakt, spačatku pracavała miedykam na evakuacyi.

Ale joj hetaha było mała — jana chacieła być u samym epicentry. Kuplała ryštunak, pastajanna treniravałasia, była adčajnaj i vielmi mocnaj ducham. Paśla stała strałkom-sanitaram, a paźniej — snajpierkaj.

Błok 5: Adnosiny

— Jakija byli vašy adnosiny?

— My nikoli nie pierapisvalisia na ruskaj: ja zaŭsiody pisała na ŭkrainskaj, a jana — na biełaruskaj. Spačatku było krychu składana — my pierapytvali značeńnie słoŭ. Ale ŭžo praz paŭhoda razmaŭlali na dźviuch movach u pobycie.

Ja zakachałasia ŭ biełaruskuju hetak ža mocna, jak i ŭ Mašu. Heta było niešta chatniaje, vielmi blizkaje. Zatym my navučyli adzin adnaho pisać na našych movach. Pastajanna daryli padarunki — jana chavała mnie ŭ kišeni kindary. Lubili hatavać, hulać, vučylisia adna ŭ adnoj, šmat havaryli pra historyju, miedycynu, hladzieli staroje biełaruskaje i ŭkrainskaje kino.

Jana kłapaciłasia pra mianie. Kazała, što ja spraŭlusia, kali jaje nie stanie. A jana bieź mianie — nie. My maryli pra budučyniu. Chacieli ažanicca.

Pavialičyć

— Jak vajna paŭpłyvała na vas abiedźviuch?

— Vajna mianiaje ludziej. I nie varta apuskać ruki, zaŭvažajučy hetyja źmieny. Ludzi, jakich źmianiła vajna, — nie chvoryja, jany prosta chočuć, kab ich zrazumieli. Heta zaŭsiody vialikaja praca, ale jana taho vartaja.

Było składana, ale my staralisia. Havaryli kožny dzień, bałbatali da ranicy. Jana čytała mnie kazki na biełaruskaj, francuzskaj, ukrainskaj.

Jak tolki jana padpisała kantrakt, ja zrazumieła: pieramieny niepaźbiežnyja. I pačała vyvučać vajennuju psichałohiju, kab lepš razumieć Mašu. Chacieła być pobač — niahledziačy na lubyja źmieny. U adzin momant jana skazała, što adčuvaje, byccam by tolki ja jaje pa-sapraŭdnamu razumieju. Heta zamiłavała mianie, tamu što z kožnaj našaj sustrečaj my byccam znajomilisia znoŭku. Vajna ŭpłyvaje na ludziej.

Błok 6: Ranieńnie

Maryja niekalki razoŭ atrymlivała ranieńni, adno ź ich 19 žniŭnia 2023 hoda. Tady ŭ jaje ruce razarvałasia sihnalnaja rakieta. Jana napisała svajoj dziaŭčynie: «Tolki nie chvalujsia, ja lohkaja 300». Ale nasamreč usio było značna horš.

— Jak ty daviedałasia pra ranieńnie Maryi?

— Ja była ŭ kniharni ŭ Lvovie, kali atrymała jaje paviedamleńnie — i ŭ mianie pajšła ziamla z-pad noh. Kupiła kvitki ŭ špital i pryjechała. Vydała siabie za jaje siastru, kab mianie puścili ŭ pałatu, tamu što jurydyčna ja — nichto.

Maša surjozna paškodziła palcy i spaliła nierv. Joj było vielmi baluča, jana atrymała apioki treciaj stupieni. Zapatrabavalisia pastajannyja pieraviazki i kropielnicy. Za niekalki dzion ja navučyłasia stavić kropielnicy ź fizrastvoram, mianiać butelki z antybijotykami, praviarać katetar. Miedsiostry stali zachodzić u pałatu ŭsio radziej, tamu što bačyli, jak my z Maryjaj avałodali ŭsimi krokami da jaje akryjańnia. Ja adčuvała: heta i majo ranieńnie taksama.

Paśla vyzdaraŭleńnia jana zachacieła viarnucca ŭ vojska. U joj pałała novaje, krychu pierajnačanaje žadańnie — zaraz da hetaha dadałasia jašče i pomsta.

Błok 7: Hibiel

— Ty razmaŭlała z Maryjaj pierad apošnim vychadam na pazicyi, jak jana była nastrojenaja ŭ toj dzień?

— Kožny raz pierad vychadam na dziažurstva jana telefanavała mnie — heta była jak byccam maleńkaja miedytacyja. My raźvitvalisia na dvoje sutak, i ja čakała jaje paviedamleńnia bolš za ŭsio na śviecie. U hetyja dni ja byccam zatrymlivała dychańnie i vydychała tolki tady, kali bačyła: «My vyjšli, u nas usio dobra, kładusia spać».

U toj dzień my raźvitalisia, jak zaŭsiody, sa słovami: «Ja lublu ciabie». — «I ja ciabie». Jana skazała, što ź joj ničoha nie zdarycca, bo joj zaŭsiody šancuje. Choć ja i adčuvała tryvohu — jana była poŭnaja rašučaści.

— Tabie viadoma, pry jakich abstavinach zahinuła Maryja?

— Jana zahinuła 17 studzienia hetaha hoda, na nastupny dzień paśla svajho 24-hodździa, u Danieckaj vobłaści, vykonvajučy bajavoje zadańnie. Heta pavinna była być apošniaja źmiena pierad vyviadzieńniem na adnaŭleńnie.

Maša zahinuła padčas varožaha šturmu ich pazicyi — adbyłosia trapleńnie z SPH (hetuju infarmacyju mnie pieradaŭ jaje pabracim). Vybuch, abłomki. Usio adbyłosia raptoŭna i vielmi chutka.

— Jak ty daviedałasia pra heta?

— Jaje pabracim patelefanavaŭ i skazaŭ: «Jana zahinuła imhnienna». Ja nie mahła płakać — prosta vyjšła na vulicu i chadziła, pakul nie zmahła bolš. Prosta kuryła. My pavinny byli b sustrecca, jak zaŭsiody: abdymki, žarty, kachańnie. Ale hetaha ŭžo nikoli nie adbudziecca.

Błok 8: Raźvitańnie

— Čamu Maryju pachavali nie ŭ rodnym Homieli ŭ Biełarusi, a ŭ Kijevie?

— Jana nikoli nie chacieła być pachavanaj u Homieli — dla jaje hety horad byŭ źviazany sa składanym pieryjadam žyćcia, i jana jaho nie lubiła. Da hibieli Maryja straciła pabracima z pazyŭnym «Minsk». Heta byŭ adzin ź niamnohich momantaŭ, kali jana płakała.

Jana nie zmahła być na jaho pachavańni — pavinna była vychodzić na źmienu. Na nastupny dzień atrymała ranieńnie. Užo tady skazała: «Chaču być pachavanaj kala «Minska»». Heta była jaje apošniaja vola, pra jakuju viedali ja i jaje kamandzir. Tak i adbyłosia — jana pachavanaja ŭ stalicy, pobač z pabracimam «Minskam».

— Ci byli jaje svajaki na pachavańni?

— Nie, z baćkami Maša daŭno nie mieła znosin — jany byli źviazanyja ź biełaruskimi ŭładami i nikoli jaje nie padtrymlivali. Na pachavańnie jany taksama nie pryjechali, bo heta mahło stvaryć im prablemy ŭ Biełarusi, doma. U apošni šlach jaje praviali pabracimy, kijaŭlanie i ŭsie, chto viedaŭ.

U mianie była mahčymaść ubačyć jaje ŭ morhu. My pavinny byli b znoŭ abniacca, śmiajacca, kachać. Ja bačyła tolki cieła. Jana ŭžo nie hladzieła na mianie.

Błok 9: Paśla straty

— Ty kazała, što chočaš, kab ludzi viedali, jakoj nasamreč była Maryja. Chočaš niešta dadać da skazanaha?

— Jaje śvietapohlad farmavaŭsia jašče ŭ biełaruskaj škole. Jana vučyłasia ŭ kłasie z pahłyblenym vyvučeńniem biełaruskaj movy i hieahrafii. Lubiła sport, sprabavała roznaje: skałałažańnie, amierykanski futboł, bieh. Čatyry hady zajmałasia fiechtavańniem.

U joj zaŭsiody prysutničaŭ lohki duch supiernictva — heta rabiła jaje najlepšaj u vojsku. Časam skardziłasia mnie, što ŭmieje mienš, čym inšyja, ale z radaściu vučyłasia novamu. Jana zmahałasia ź niespraviadlivaściu i žorstkaściu. Bačyła hety śviet zusim inšym i achviaravała saboj, kab jaho źmianić. Heta była jaje hałoŭnaja mara i meta — tamu jaje ništo nie mahło spynić.

— Ci kazała Maryja pra strach śmierci?

— Jana nie bajałasia śmierci. Žartavała: «Kali zahinu ŭ svoj dzień naradžeńnia — dobraja data». Bajałasia pałonu i traŭmaŭ mozhu, ale nie śmierci. Była hatovaja.

— Ania, jak ty ciapier žyvieš paśla ŭsiaho?

— Ja chaču stać doktarkaj — Maša zaŭsiody mianie padtrymlivała. Pisała kanśpiekty, kali było ciažka. Ciapier sacyjalizacyja dajecca vielmi składana, ale ja pavinna praciahvać žyć, vučycca i zmahacca za dvaich.

Maryja Zajcava zahinuła, abaraniajučy krainu, u jakoj nie naradziłasia, ale jakuju nazyvała domam. Jaje kachańnie, jaje baraćba i jaje śmierć — jašče adzin napamin pra toje, čamu svaboda i hodnaść nie majuć miežaŭ. I čamu kachańnie nie maje ni połu, ni biurakratyčnych dazvołaŭ.

• 13
• 1
• 1
• 11
• 1
• 37
• 0
• 14