Pryčynaj źjaŭleńnia hetaha artykuła stali zaŭvahi asobnych čytačoŭ da artykuła pra pavieličeńnie vypadkaŭ raku pramoj kiški. Čamu my ŭžyvajem słoŭnikavy termin, a nie spradviečnyja biełaruskija słovy dla jaje abaznačeńnia? Tak, sapraŭdy, ad adnaho pieraliku hetych słoŭ možna ŭrazicca, jakaja raspracavanaja, bahataja i łahičnaja była biełaruskaja mova — pakul jaje nie zahnali ŭ kajdany.
Łacinskaja kalka
Pramaja kiška — heta kancavaja častka stravavalnaha trakta, kudy traplajuć usie reštki ježy, jakija nie paśpieli ŭsmaktacca ŭ tonkaj kišcy. Tut z dapamohaj stravavalnaha soku farmirujucca kałavyja masy, jakija paśla praz analnuju adtulinu vychodziać vonki.
Pramaja kiška — heta miedycynski termin, jaki na siońnia źjaŭlajecca narmatyŭnym varyjantam u biełaruskaj movie. Niahledziačy na toje, što hety termin vyhladaje jak kalka z ruskaha termina, nasamreč u biełaruskaj, ruskaj, ukrainskaj, litoŭskaj, łatyšskaj i niekatorych inšych movach nazva kancavoj častki stravavalnaha traktu jość kalkaj z łacinskaj nazvy rectum intestinum — 'pramaja kiška'.
Siońnia ŭ miedycynskaj terminałohii jon skaračajecca da prosta rectum. Niekatoryja preparaty nieabchodna ŭvodzić per rectum, to bok rektalna — praz anus u pramuju kišku.
Što za «kut» u pramoj kišcy?
Ale naturalna, biełarusy mieli dla hetaj kiški i svaje ŭnikalnyja narodnyja nazvy, mnohija ź jakich adlustravanyja ŭ «Leksičnym atłasie biełaruskich narodnych havorak», dyjalektyčnych, a taksama terminałahičnych słoŭnikach davajennaha času.
Najbolš viadomym alternatyŭnym varyjantam dla abaznačeńnia pramoj kiški źjaŭlajecca słova kútnica. Hetaje słova ŭžyvałasia ŭ areale paŭdniova-zachodniaha dyjalektu i siarednie-biełaruskich havorak, jakija achoplivajuć bolšuju častku Biełarusi.
Nie varta šukać u pramoj kišcy kut, jaki b moh pasłužyć asnovaj dla takoj nazvy, bo jaho tam niama. Etymałohija słova kudy bolš składanaja, movaznaŭcy ŭzvodziać słova da słoŭ kutyr ‘brucha' i kutać ‘ukryvać'. Kutom pa-biełarusku sapraŭdy nazyvajuć samaje dalokaje, addalenaje, krajniaje miesca. «Kutom», prykładam, nazyvali dalni kraječak lesu. Hetyja słovy ŭzychodziać da najbolš šyrokaha značeńnia słova kut, jakoje jano mieła ŭ prasłavianskaj movie, abaznačajučy nie tolki ‘vuhał', ale i ‘zakrytuju prastoru'.
Nie tolki ŭ biełaruskaj
«Słoŭnik ukrainskaj movy», składzieny ŭ pačatku XX stahodździa Barysam Hrynčankam, fiksuje słova kutnícia z tym ža značeńniem ‘pramaja kiška' ŭ Radamyslskim paviecie Kijeŭskaj hubierni, jaki, varta adznačyć, miežavaŭ ź Minskaj hubierniaj. Kudy mienš vierahodna, što ź biełaruskim upłyvam heta słova kútnica, układzienaje ŭ «Słoŭnik ruskich narodnych havorak», źjaviłasia ŭ ruskich havorkach Šackaha pavieta Tamboŭskaj hubierni i Razanskim paviecie Razanskaj hubierni. Darečy rodnasnaje polskaje kątnica abaznačaje zusim inšuju kišku — ślapuju.
Kut, siarucha dy hudziošnica
Pavodle «Leksičnaha atłasa biełaruskich narodnych havorak» ahulnaraspaŭsiudžanym varyjantam była pramaja kiška. Kali nie ŭličvać hety fakt, to ŭ cełym biełaruski areał byŭ padzieleny na dźvie vialikija zony, u adnoj daminavali adnakaraniovyja z kutnicaj terminy, a ŭ paŭnočna-ŭschodniaj častcy — adnakaraniovyja sa słovam huzno, jakoje, jak možna zdahadacca, aznačaje zvyčajna azadak. Taksama asobna možna vyłučyć Vilenšynu, dzie niaredkija terminy adnakaraniovyja sa słovam srać.
Tak, naprykład, u Miorskim, Vilejskim i Dziatłaŭskim rajonach jak abaznačeńnie pramoj kiški zafiksavanaje słova kut, u Małaryckim — kutéń, u Kobrynskim, Drahičynskim, Pinskim, Słonimskim, Lelčyckim i Mazyrskim rajonach — to bok amal pa ŭsim biełaruskim Paleśsi — kútniaja kiška, u niedalokim Lachavickim rajonie inšaja forma — kútkavaja kiška, u Vilejskim rajonie — čaravo kútniaje, i narešcie ŭ Ašmianskim rajonie i Vilenskim rajonie Litvy — kutaváia kiška.
U Sieńnienskim, Aršanskim, Škłoŭskim, Klimavickim i Mścisłaŭskich rajonach najbolš pašyranymi varyjantami dla abaznačeńnia pramoj kiški byli huziéčnica ci hudziošnica, pobač u Krupskim, Białynickim, Bychaŭskim, Mścisłaŭskim, Kaściukovickim i Čačerskim rajonach — húzietnica, u Lepielskim i Čašnickim rajonach — húžetnica, u Vietkaŭskim — huziońnica, i prosta huzno ŭ Miadzielskim rajonie.
Niajasnaj etymałohii słova vužéŭnica sustrakałasia ŭ Barysaŭskim rajonie, a słovy knižétnica dy płjachá — ŭ Brahinskim.
Byli i roznyja apisalnyja varyjanty, kiška mahła być nie tolki kutniaj, pramoj, ale naprykład zadniaj, jak u Vilejskim, Kamianieckim, Kobrynskim i Łuninieckim rajonach, prachódnaja, jak u Hłybockim, Viciebskim, Smarhonskim i Rečyckim, i navat toŭstaj, jak nazyvali jaje taksama ŭ Kobrynskim rajonie.
U paŭnočna-zachodnaj zonie, histaryčnaj Vilenščynie, zafiksavanyja varyjanty kiška siarávaja, sieramáia, siarómaja, u Słonimskim, Kamianieckim i Pružanskim rajonach — kiška sráčnaja, u Ščučynskim rajonie — siarajánka, u Rečyckim taksama — siarúcha.
Varta adznačyć, što niekatorymi z hetych słoŭ nazyvalisia taksama inšyja kiški ci ŭvohule inšyja rečy.
Terminałahičnyja pytańni
Na pačatku farmiravańnia biełaruskaj navukovaj terminałohii ŭ 1920‑ia hh. słova kutnica stała badaj adzinym abaznačeńniem dla pramoj kiški. Jano było pryviedziena ŭ Biełaruska-rasijskim słoŭniku Mikoły Bajkova i Ściapana Niekraševiča, vydadzienym u 1927 hodzie. A taksama ŭ vydadzienym u tym ža hodzie druhim vypusku łacinska-ruska-biełaruskaha słoŭnika Nomina Anatomica Alboruthenica, za padrychtoŭkaj jakoha stajali, vidać, Ivan Ćvikievič, Pavieł Trampovič i Pavieł Karavajčyk.
Užo 1930 hodzie ŭsie ŭkładalniki hetych terminałahičnych słoŭnikaŭ byli asudžany pa sfabrykavanaj spravie da «Sajuza vyzvaleńnia Biełarusi», a ichnija tvory zabaronieny — na hetym biełaruskaja navukovaja terminałohija ŭ bolšaści śfier žyćcia skončyłasia, jak maje być i nie pačaŭšysia.
U 1990‑ia hady niekatoryja słoŭniki źviedali faksimilnyja vydańni. Składalniki Karotkaha rasiejska-biełaruskaha fizijałahičnaha słoŭnika, jaki byŭ vydadzieny ŭ 1993 hodzie, karystalisia dareformiennym pravapisam i imknulisia adnavić tradycyi terminałahičnaj pracy 1920‑ch hadoŭ, uklučyŭšy ŭ jaho słova kutnica i navat — kutniaja kiška. Sprabavaŭ viarnuć słova i Viktar Varaniec u svaim Ruska-biełaruskim, biełaruska-ruskim słoŭniku miedycynskich terminaŭ, vydadzienym u 2001 hodzie.
Tym nie mienš heta byli adzinkavyja sproby viarnuć u prafiesijny ŭžytak słova, jakoje ŭ im faktyčna nikoli nie było, zastajučysia pašyranym narodnym najmieńniem orhana. Na siońnia najbolš užyvanym i faktyčna adzinym varyjantam źjaŭlajecca pramaja kiška.
Hety termin prysutničaje absalutna va ŭsich słoŭnikach i encykłapiedyčnych vydańniach.
Vydadzieny ŭ 2016 hodzie halinovy daviednik «Anatomija: słovaŕ», u jakim pryviedzieny biełaruskija adpaviedniki da ŭsiaho mižnarodnaha standartyzavanaha śpisu anatamičnych terminaŭ i jaki pretenduje stać narmatyŭnym, taksama padaje tolki varyjant «pramaja kiška». Kutnica, ci kutniaja kiška, u im, na žal, navat nie zhadvajecca.
Prablema biełaruskaj miedycynskaj terminałohii palahaje ŭ tym, što ŭ sučasnaj Biełarusi jana nie maje ni praktyčnaha prymianieńnia, ni žyvoha ŭžytku, i tamu nie prachodzić praz naturalny adbor u vyniku terminałahičnaj kankurencyi: usie varyjanty — nie bolš čym prapanovy, vykazanyja na papiery. Jaki ź ich budzie pravilnym, pavinny vyznačać nie słoŭniki, a žyvy ŭzus — jaki, na žal, u siońniašnich umovach praktyčna niemahčyma ŭjavić.
* * *
Kali vam važna toje, što my robim, padtrymajcie nas praz Patreon, praz Pejpoł, abo pieradaŭšy Redakcyi ich lubym inšym zručnym dla vas sposabam, praz tych redaktaraŭ i žurnalistaŭ «Našaj Nivy», jakich vy viedajecie asabista.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
Kamientary