Zdavałasia, heta kaniec, ale heta stała pačatkam šlachu da svabodnaj Biełarusi. Jakim było samaje niedaacenienaje paŭstańnie ŭ biełaruskaj historyi
Paŭstańniu 1830−1831 hadoŭ nie pašancavała. Jano nie tolki prajhrała, ale i zastałosia ŭ cieni inšych — papiaredniaha (1794) i nastupnaha (1863). U tych byli charyzmatyčnyja kiraŭniki (Tadevuš Kaściuška i Kastuś Kalinoŭski), im pryśviacili mnostva litaraturnych tvoraŭ — naprykład, usienarodna lubimy raman «Kałasy pad siarpom tvaim» Uładzimira Karatkieviča. U paŭstańnia 1830−1831 hadoŭ nie było ni taho, ni taho. Adnak jano adyhrała važnuju rolu ŭ biełaruskaj historyi, a jaho nastupstvy paŭpłyvali na ŭsie śfiery žyćcia našych prodkaŭ. I, jak ni paradaksalna, hetaja paraza dała šturšok tamu, što paźniej dapamahło nam vyžyć jak nacyi — i moža dać nadzieju siońniašnim biełarusam, piša «Lusterka».
Padzieł krainy i mara pra jaje adnaŭleńnie
Hetaje paŭstańnie nikoli b nie adbyłosia, kali b nie padziei kanca ChVIII stahodździa. Da taho ŭ prodkaŭ sučasnych biełarusaŭ isnavała svaja dziaržaŭnaść — Vialikaje Kniastva Litoŭskaje, jakoje potym abjadnałasia z Polščaj u fiederatyŭnuju Reč Paspalituju (RP). Ale ŭ 1795 hodzie jaje padzialili pamiž saboj susiedzi, ziemli Biełarusi anieksavała Rasijskaja impieryja. Z taho času miascovaja elita maryła pra adno — viarnuć stračanuju dziaržavu.
Čamu viarnuć chacieli Reč Paspalituju, a nie Biełaruś? Jaje jašče nie isnavała, jak i nacyj u sučasnym razumieńni hetaha słova, i nazva «Biełaruś» jašče nie zamacavałasia za terytoryjaj našaj krainy. Mnohija našyja znakamityja suajčyńniki (naprykład, kiraŭnik paŭstańnia 1794 hoda Tadevuš Kaściuška, jaki sprabavaŭ nie dapuścić źniščeńnia krainy, paet Adam Mickievič) nazyvali siabie lićvinami na znak svajho pachodžańnia ź biełaruskich ziemlaŭ VKŁ, ale byli patryjotami RP. Siońnia ich možna ličyć pradstaŭnikami niekalkich sučasnych krain i kultur — biełaruskaj, polskaj i litoŭskaj.
Nadziei na adnaŭleńnie dziaržaŭnaści spačatku źviazvalisia z Napaleonam: jon stvaryŭ Hiercahstva Varšaŭskaje na častcy polskich ziemlaŭ. Ale paśla padzieńnia francuzskaha impieratara z častki Hiercahstva ŭ 1815 hodzie było stvoranaje Carstva Polskaje (jano ŭklučała ziemli sučasnaj Polščy i nievialikija častki Litvy, Ukrainy i Biełarusi). Kiravaŭ im rasijski manarch, jaki pryniaŭ jašče i tytuł polskaha karala. Farmalna była svaja kanstytucyja, administracyja, siejm i vojska. Ale pastupova aŭtanomiju ŭrazali, a kanstytucyju abmiažoŭvali. Siejm sklikali z parušeńniami, uviali cenzuru. Pravy palakaŭ uščamlali ŭsio bolš.
Carskaja administracyja praktykavała represii — jak niepasredna ŭ Polščy, tak i na inšych byłych terytoryjach RP. Naprykład, udzielnikaŭ tajnych tavarystvaŭ fiłamataŭ i fiłaretaŭ, jakija dziejničali ŭ Vilni ŭ pieršaj pałovie 1820-ch, asudzili prosta za ŭdzieł u hetych arhanizacyjach, «samavolny ŭpłyŭ na vychavańnie moładzi» i čytańnie vieršaŭ, «nie sumiaščalnych ź viernaściu rasijskamu tronu». U vyniku 108 čałaviek atrymali prysudy, 20 ź ich sasłali ŭ Rasiju abo źniavolili ŭ turmie.
Kali ŭ 1825 hodzie impierataram Rasii staŭ Mikałaj I, cisk uzmacniŭsia, parušeńnie zakonaŭ stała ŭsio čaściejšym.
Tym časam u Jeŭropie dźmuli viatry pieramien. U 1830-m uspychnuła revalucyja ŭ Francyi, pad jaje ŭpłyvam Bielhija paŭstała suprać Niderłandaŭ i dabiłasia niezaležnaści. Mikałaj I zajaviŭ pra namier pasłać na dapamohu francuzskaj manarchii polskaje vojska dla zdušeńnia pratestaŭ. Heta i stała apošniaj kroplaj, vyklikała abureńnie i spravakavała paŭstańnie. Jaho ŭpotaj arhanizavali polskija aficery, padtrymali ich i cyvilnyja.
Pačatak paŭstańnia i pieršyja pośpiechi
U noč na 29 listapada 1830 hoda paŭstancy atakavali hałoŭny arsienał Varšavy i pałac Bielvieder, dzie žyŭ vialiki kniaź Kanstancin — brat impieratara i jaho namieśnik, kamandujučy rasijskim vojskam u Polščy. Kanstancina chacieli zabić, ale toj, papiaredžany, paśpieŭ źbiehčy. Kazarmaŭ rasijskich sałdat taksama zachapić nie ŭdałosia. Ale faktar raptoŭnaści spracavaŭ: paŭstancy zavałodali zbrojaj z arsienała, uzbroili haradžan i ŭziali pad kantrol paŭnočnuju častku Varšavy.
Ale adzinstva siarod paŭstancaŭ nie było. Adrazu pačałasia baraćba za ŭładu pamiž arystakratami na čale z kniaziem Adamam Čartaryjskim (jon ža vystupaŭ ad imieni Administracyjnaj rady, jakaja kiravała paŭstańniem) i radykalnym «Patryjatyčnym tavarystvam» ź intelihiencyi i aficeraŭ. Patryjoty patrabavali źviarnucca da žycharoŭ Biełarusi, Ukrainy i Litvy z zaklikam dałučycca da paŭstańnia.
Heta adbyłosia nie adrazu. Zamiest Rady byŭ stvorany časovy ŭrad Carstva Polskaha, jaki 5 śniežnia abviaściŭ dyktataram hienierała Juzafa Chłapickaha (tytuł «dyktatara» ŭ jaho byŭ aficyjnym — u staražytnarymskim značeńni «časovy kiraŭnik u nadzvyčajnych abstavinach», ad łac. dicto — «pradpisvaju»). Hety vojenačalnik, adnak, byŭ praciŭnikam vajny z Rasijaj. Tamu jon adpraviŭ adno pasolstva da Mikałaja I z prapanovaj pieramovaŭ, druhoje — da jeŭrapiejskich uradaŭ pa padtrymku. A spravy ŭ paŭstancaŭ tady, spačatku, išli niadrenna: rasijskaje vojska ŭžo pakinuła krepaści Modlin i Zamość (ciapier Zamaść), vyjšaŭšy z terytoryi Carstva Polskaha.
Pieramovy ŭ Pieciarburhu skončylisia ničym. Paŭstancy patrabavali pieradać u skład Carstva Polskaha byłoje VKŁ i jašče šerah terytoryj, vykonvać Kanstytucyju, amnistavać udzielnikaŭ paŭstańnia, a taksama padtrymać dypłamatyčnym šlacham viartańnie tych polskich ziemlaŭ, jakija pierajšli da Aŭstryi. Faktyčna jany byli hatovyja na aŭtanomiju ŭ składzie impieryi — chaj i z bolšaj terytoryjaj, čym raniej. Adnak Pieciarburh nie źbiraŭsia davać Polščy stolki samastojnaści i z usich sastupak byŭ zhodny tolki na amnistyju dla paŭstancaŭ.
Kali heta stała viadoma, Chłapicki źniaŭ ź siabie paŭnamoctvy dyktatara. A Siejm pad ciskam vuličnych pratestaŭ «Patryjatyčnaha tavarystva» zrynuŭ Mikałaja I jak polskaha cara, zachavaŭšy Carstva Polskaje jak kanstytucyjnuju manarchiju. Paśla takoha impieryja musiła nanieści ŭdar u adkaz — i vajna suprać buntaŭnikoŭ stała niepaźbiežnaj.
115-tysiačnaje rasijskaje vojska ŭznačaliŭ Ivan Dybič, jaki da hetaha paśpiachova vajavaŭ z Asmanskaj impieryjaj. «Apjaniony pośpiechami svaimi ŭ Turcyi, Dybič užo jechaŭ u Polšču ŭ poŭnaj upeŭnienaści ŭ pieramozie paśla pieršaha svajho źjaŭleńnia», — pisali sučaśniki. Pałkavodziec chvaliŭsia, što skončyć z paŭstańniem za šeść tydniaŭ, i zaprašaŭ znajomych u Varšavu na bliny. Vialiki kniaź Kanstancin jaho samaŭpeŭnienaści nie padzialaŭ: «Hladzi, hieroj Zabałkanski, nie budź pałońnik Zaviślanski».
U adroźnieńnie ad paŭstańnia 1863-ha, kali paŭstancy viali tolki partyzanskuju baraćbu, u Carstvie Polskim było svajo rehularnaje vojska, a tamu byli mahčymyja «kłasičnyja» bajavyja dziejańni. Usiaho ŭdałosia sabrać 40 tysiač čałaviek — u čatyry razy mienš, čym u rasijan, ale jany zdoleli dać adpor u niekalkich bitvach. U lutym Dybič byŭ vymušany admovicca ad šturmu Varšavy i advieści vojski na zimovyja kvatery.
Śmierć kiraŭnika rasijskaha vojska i 24-hadovaja hrafinia ŭ bai
Tym časam paŭstańnie rychtavałasia i na biełaruskich ziemlach. Ułady hetaha čakali: u śniežni 1830 hoda ŭ zachodnich hubierniach Biełarusi i Ukrainy, a taksama ŭ Litvie abviaścili vajennaje stanovišča. Pierakidvali vojski z Rasii, zvalniali niełajalnych čynoŭnikaŭ, aryštoŭvali majomaść tych, chto źjechaŭ u Polšču.
U studzieni 1831 hoda emisary z Varšavy dapamahli stvaryć Vilenski centralny paŭstancki kamitet. Mienavita tady palaki ŭpieršyniu aficyjna źviarnulisia da žycharoŭ byłoha VKŁ z zaklikam vystupić suprać impierskich uładaŭ. Pačać vyrašyli ŭ Vilenskaj hubierni — tam było mała rasijskich vojskaŭ: try tysiačy ŭ samoj Vilni i nievialikija hrupy pa pavietach.
Paŭstańnie ŭ byłym VKŁ pačałosia ŭ kancy sakavika 1831 hoda. Ale chutka vyśvietliłasia: Vilenski kamitet nie moža kantralavać toje, što adbyvajecca. U kožnym paviecie źjaŭlałasia svajo kiraŭnictva na čale ź miascovymi pamieščykami. Praz katalickich śviataroŭ jany pryvodzili sialan da prysiahi i abviaščali nabor u paŭstanckaje vojska. Ludziam abiacali paśla pieramohi dać pravy jak u «svabodnych krainach». Jakija mienavita — mudra nie ŭdakładniałasia, bo sialanie mahli spadziavacca na admienu pryhonnaha prava, što nie zadavoliła b pamieščykaŭ.
Paŭstancy vyrašyli šturmavać Vilniu. Płanavali sabrać 15−20 tysiač vojska, ale ŭ kancy krasavika pad horadam akazałasia tolki siem tysiač. Šturm adkłali. Nastupnuju sprobu raspačali tolki ŭ druhoj pałovie červienia, kali z Polščy pryjšło bujnoje padmacavańnie.
Na toj čas situacyja ŭ Polščy pahoršyłasia. Bajavyja dziejańni adnavilisia, i da kanca traŭnia 1831 hoda inicyjatyva kančatkova pierajšła da rasijan. Dybič pamior ad chalery, ale Ivan Paskievič, jaki źmianiŭ jaho ŭ červieni, praciahnuŭ nastup (jon, darečy, praź niekalki hadoŭ staŭ uładalnikam Homiela, i jaho rod šmat zrabiŭ dla horada).
U pośpiechu rasijan byŭ kompleks pryčyn: istotnaja roźnica ŭ siłach, adsutnaść dapamohi paŭstancam z-za miažy, ich unutranyja roznahałośsi. I, što jašče važniejšaje, — u paŭstańnia nie było prahramy, zdolnaj zachapić sialan. A jany składali absalutnuju bolšaść nasielnictva i mahli b stać surjoznaj siłaj.
U Biełarusi i Litvie situacyja była padobnaj, tolki rehularnaha vojska tam nie było — tamu maštaby bajoŭ byli mienšyja. I ŭsio ž na šturm Vilni sabrali kala 24 tysiač čałaviek. Ale i hetaha nie chapiła, šturm pravaliŭsia, paŭstancy adstupili. Tak prajšła kulminacyja paŭstańnia na biełaruska-litoŭskich ziemlach.
Zrešty, baraćba praciahvałasia i ŭdalečyni ad stalicy. Na Mazyrščynie atrady dziejničali ŭ Naroŭli, nienadoŭha vyzvalili ad rasijan Drahičyn i Navahrudak. Na terytoryi Litvy razam z mužčynami zmahałasia 24-hadovaja hrafinia Emilija Plater — pavodle niekatorych źviestak, jana navat uznačalvała partyzanski atrad.
U siaredzinie lipienia bolšaja častka paŭstancaŭ adyšła ŭ Polšču: siły byli zanadta niaroŭnyja. Niekalki atradaŭ jašče trymalisia ŭ Nalibockaj puščy. Ale 8 vieraśnia pała Varšava. 5 kastryčnika polskaje vojska, kab uniknuć represij z boku rasijskich uładaŭ, pierajšło miažu z Prusijaj (taja paśla padziełaŭ vałodała častkaj Polščy) i skłała zbroju. Viestki pra kapitulacyju apošnich krepaściaŭ — Modlina 9 kastryčnika i Zamościa 21-ha — prymusili razyścisia i nalibockija atrady. Baraćba była prajhranaja.
Kanfiskacyi, represii i emihracyja
Kolki biełarusaŭ udzielničała ŭ paŭstańni? Daśledčyca Volha Harbačova naličyła 2,3 tysiačy čałaviek. Ich losy skłalisia pa-roznamu: chtości zastaŭsia na voli, chtości emihravaŭ na Zachad, kahości sasłali ŭ Sibir ci adpravili słužyć na Kaŭkaz u rasijskaje vojska. Kolki mienavita było ŭradžencaŭ Biełarusi siarod tych i inšych, krynicy nie detalizujuć.
Z usiaho byłoha VKŁ pad śledstva trapili 2878 čałaviek. Bolš za ŭsio — ź Vilenskaj hubierni (1091 čałaviek, 38%), potym — Hrodzienskaj (931, 32%) i Minskaj (837, 30%). Ź Viciebskaj hubierni było tolki 15 čałaviek, z Mahiloŭskaj — 4. Heta pakazvaje, u jakich rehijonach paŭstańnie było bolš aktyŭnym. Siarod padślednych było 336 pamieščykaŭ, 627 sialan, 103 čynoŭniki i słužboŭcy, 86 studentaŭ, 73 aficery.
Majontki paŭstancaŭ ułady kanfiskoŭvali. Paźbiehnuć hetaha mahli tolki tyja, chto ciaham miesiaca paśla adpaviednaha ŭkaza impieratara sam źjaviŭsia da śledčych z pavinnaj abo dakazaŭ, što jaho prymusili ŭdzielničać u paŭstańni. Usiaho kanfiskavali 118 majontkaŭ u Vilenskaj hubierni, 70 — u Hrodzienskaj, 22 — u Minskaj, 6 — u Viciebskaj, adzin — u Mahiloŭskaj. I navat paśla amnistyi haspadaram nie viarnuli ich uładańniaŭ.
Paŭstańnie pryviało da pieršaj chvali palityčnaj emihracyi z našych ziemlaŭ. Historyk Dźmitryj Maćviejčyk padličyŭ: radzimu pakinuła kala 9 tysiač čałaviek, ź ich 1,5−1,7 tysiačy — ź biełaruska-litoŭskich hubierniaŭ. U emihracyi jany napisali mnostva miemuaraŭ i sotni tvoraŭ, jakija ŭ Rasijskaj impieryi nie prajšli b cenzury.
Bolš za toje, paŭstańnie zakłała «tradycyju» nie tolki emihracyi, ale i nieviartańnia. Pieršyja dvaccać hadoŭ viartancam pahražali śledstva, adpraŭka ŭ vojska na Kaŭkaz i inšyja represii. Tamu za 18 hadoŭ (1834−1862) siarod tych, chto źjechaŭ ź biełaruska-litoŭskich hubierniaŭ, žadańnie viarnucca vykazała tolki kala 200 čałaviek. U asnoŭnym heta adbyvałasia paśla 1856 hoda, kali novy impieratar Alaksandr II abviaściŭ amnistyju — praŭda, tolki dla tych, chto hatovy pakajacca. Za nastupnyja šeść hadoŭ pamiłavali kala 150 emihrantaŭ ź ziemlaŭ byłoha VKŁ. Pry hetym, jak piša Maćviejčyk, u mnohich navat nie było hrošaj na darohu dadomu, tamu skarystalisia faktam amnistyi adzinki — naprykład, mastak, skulptar i piśmieńnik Napaleon Orda. Ale potym hrymnuła paŭstańnie 1863 hoda. Viartańni spynilisia zusim, a niekatoryja z tych, chto ŭžo viarnuŭsia, znoŭ źjechali za miažu, bajučysia novaha vitku represij.
Emihrantaŭ raskidała pa ŭsim śviecie. Siarod ich byŭ Ihnat Damiejka, jaki źjechaŭ u Čyli, pražyŭ tam paŭstahodździa i staŭ nacyjanalnym hierojem hetaj čužoj jamu krainy.
Represii zakranuli i tych, chto ŭ paŭstańni nie ŭdzielničaŭ. Ułady razumieli: hałoŭny «pratesny elemient» — heta šlachta. Značyć, jaje kolkaść treba skaracić. Z 1831 hoda ad šlachcičaŭ pačali patrabavać dakazać šlachieckaje pachodžańnie dakumientami. Ale ŭ mnohich ich nie było, daŭnija papiery časta hublalisia padčas šmatlikich vojnaŭ, jakija prajšli praź Biełaruś, bo niekatoryja harady spalvalisia całkam.
Ludzi vykručvalisia jak mahli. Naprykład, budučy piśmieńnik Vincent Marcinkievič, kab zachavać šlachiecki status, zapisaŭ svajo proźvišča jak Dunin-Marcinkievič — nibyta jaho prodak Piotr Dunin žyŭ jašče ŭ CHII stahodździ. Bolšaść dakumientaŭ pra staražytnyja pakaleńni rodu jon sfalsifikavaŭ, a asnoŭnuju častku radavodu prosta śpisaŭ z nadrukavanaha hierboŭnika zusim inšaj siamji.
Tych, chto nie zmoh padać dakumienty, pieraviali ŭ nižejšyja sasłoŭi. U vyniku kolkaść šlachcicaŭ siarod biełarusaŭ i litoŭcaŭ skaraciłasia z 6,2% u 1816 hodzie da 5,5% u 1834-m. «Razbor šlachty» — tak aficyjna nazyvałasia hetaja kampanija — praciahvaŭsia i ŭ nastupnyja dziesiacihodździ.
Paśla hetaha paŭstańnia naradziłasia jašče adna «tradycyja» — urada ŭ vyhnańni. U śniežni 1831 hoda historyk Jaachim Laleviel stvaryŭ u Paryžy Polski nacyjanalny kamitet. Jon atrymlivaŭ finansavuju padtrymku ad francuzskich respublikancaŭ (sama kraina tady była manarchijaj) i staŭ pieršaj takoj strukturaj «ajčynnaj» apazicyi ŭ emihracyi. Praŭda, u 1834 hodzie kamitet zaklikaŭ rasijan da sumiesnaj baraćby suprać caryzmu. Francuzskaja palicyja jaho tut ža zakryła, kab paźbiehnuć prablem. Dyj pytańni VKŁ kamitet asobna nie razhladaŭ, vystupajučy za adzinuju Polšču.
Rusifikacyja i natchnieńnie dla Kalinoŭskaha
Ale hałoŭnyja nastupstvy paŭstańnia byli napieradzie. Jany litaralna pierakulili biełaruskuju historyju.
U cełym z momantu padziełaŭ Rečy Paspalitaj kulturnaja i adukacyjnaja palityka na anieksavanych Rasijaj terytoryjach zastavałasia davoli libieralnaj. U pačatku XIX stahodździa stvaryli Vilenskuju navučalnuju akruhu na čale z tym samym Adamam Čartaryjskim. Asnoŭnaj movaj navučańnia była polskaja. Ale paśla 1831 hoda ŭsio źmianiłasia. Ułady ŭziali kurs na poŭnuju ŭnifikacyju zachodnich hubierniaŭ z astatniaj Rasijaj. Pačałasia ŭzmocnienaja rusifikacyja. Vilenski ŭniviersitet zakryli ŭžo ŭ 1832 hodzie jak rassadnik valnadumstva, i na terytoryi ciapierašniaj Biełarusi zastałasia tolki adna VNU — Hory-Horacki ziemlarobčy instytut (u 1864-m pryjšła i jaho čarha).
Udaryli i pa relihii. Ułady zakryli mnostva katalickich manastyroŭ, u 1839 hodzie hvałtoŭna likvidavali ŭnijactva — usich unijataŭ pieraviali ŭ pravasłaŭje.
U 1840 hodzie admianili Treci Statut VKŁ — zvod zakonaŭ, jaki amal try stahodździ dziejničaŭ na biełaruskich ziemlach. Ciapier zamiest jaho było rasijskaje zakanadaŭstva.
U administracyjnyja orhany na našych ziemlach pačali pryznačać tolki słužboŭcaŭ z Rasii, a miascovych — tolki z daviedkami pra dobranadziejnaść ad hubiernataraŭ. Rasijskich čynoŭnikaŭ zavablivali ŭ Biełaruś pavyšanymi zarobkami i chutkim prasoŭvańniem pa słužbie.
Takim čynam, paraza paŭstańnia zapuściła łancuhovuju reakcyju: rusifikacyja, emihracyja i nieviartańnie, kanfiskacyi majomaści, nasadžeńnie čužych zakonaŭ, pryznačeńnie čužych čynoŭnikaŭ. Hučyć znajoma? Tak, usie hetyja mietady nam dobra viadomyja i siońnia. I tym nie mienš — nasupierak takim abstavinam — biełarusy zdoleli sfarmavacca jak nacyja i stvaryć ułasnuju dziaržavu.
Padziei 1830−1831 hadoŭ natchnili Kastusia Kalinoŭskaha i jaho paplečnikaŭ u 1863-m. Niezdarma adnym ź jarkich vobrazaŭ ramana Uładzimira Karatkieviča «Kałasy pad siarpom tvaim», pryśviečanaha padrychtoŭcy da 1863 hoda, staŭ Čorny Vojna — udzielnik razhromlenaha paŭstańnia, jaki vyrašyŭ praciahvać baraćbu ŭ adzinočku.
— Mnie tady było dzieviatnaccać, i ja vieryŭ u ludziej. Vieryŭ u bunt, u naša paŭstańnie, u toje, što ludzi jamu nie zdradziać. Vieru ja ŭ heta ciapier abo nie — maja sprava. […] Ja vieryŭ, što astatnija dumajuć, jak ja. Napeŭna, tamu, što ja lubiŭ svajo Prydniaproŭje i vieryŭ, što maje siabry žadajuć jamu dabra. A potym pačałosia. Pierš za ŭsio zdradziła hetaja svołač, Chłapicki. Dyktatar paŭstańnia. Napaleončyk… Potym inšyja. Razhuł podłaści i žyviolnaha žachu… Što ździŭlacca, što nas raźbili, što mužyki nam nie vieryli. Ale ja vieryŭ. Praz hod ja pryjšoŭ da niekatorych siabroŭ i skazaŭ, što čas pačynać spačatku. I ŭbačyŭ, što adzin razvodzić kapustu, a druhi słužyć stołanačalnikam. Ubačyŭ pustyja ad žachu vočy… A jany ž byli zusim jak ja. I ja zrazumieŭ: jany spynilisia ŭ nianaviści. Što mnie było rabić? Načalniki zdradzili. Siabry dryžali. Narod pakorliva ciahnuŭ jarmo. Usio, u što ja vieryŭ, było, značycca, jak bajka dla durnych dziaciej, a maja mara — pałamanaja cacka.
Jon uśmichnuŭsia.
— Ja byŭ małady i haračy. Adzin dyk adzin. I ja vyrašyŭ: paŭstańnie budzie žyć, pakul budu žyć ja. Pavinna ž być praŭda!
Ciapier u jaho słovach hučała naiŭnaja, ale ćviordaja hordaść.
— I voś jano žyvie. Jany dumajuć, što zadušyli jaho, a jano žyvie, dvaccać hod hučać jaho streły. Jaki jašče miaciež trymaŭsia tak doŭha?! Tamu ja i splu adnym vokam, tamu ścierahusia. Jano pavinna žyć doŭha… až pakul nie padstrelać mianie. Mnie nielha spyniacca. Inačaj atrymajecca, što ja daremna žyŭ.
Frahmient ramana Uładzimira Karatkieviča «Kałasy pad siarpom tvaim»
Miž tym u 1863-m Kastuś Kalinoŭski, badaj, pieršym zahavaryŭ pra samastojnaść našaj krainy. Kali ŭ lipieni taho hoda ŭ Vilniu pryjechaŭ adzin z kiraŭnikoŭ polskaha ŭrada Oskar Avejde, na pieramovach Kalinoŭski ćviorda zajaviŭ jamu: «Litva i Biełaruś — heta zusim asobnaja i samastojnaja dziaržava». To-bok, jak tłumačyć historyk Siarhiej Abłamiejka, Litva i Biełaruś usprymalisia paŭstancami ŭžo jak dźvie roznyja krainy, chaj i abjadnanyja ŭ adnu dziaržavu. Tamu zmahaŭsia Kalinoŭski ŭ toj čas za ŭsio byłoje VKŁ. Ale parol jaho paŭstancaŭ kazaŭ sam za siabie: «Kaho lubiš? — Lublu Biełaruś! — To ŭzajemna!»
Tak zaradžałasia kancepcyja Biełarusi jak asobnaj krainy ŭ svaich etničnych miežach. Paŭstańnie 1830−1831 hadoŭ stała šturškom dla hetaha praryvu. Choć represii, rusifikacyja, emihracyja padkasili tady budučuju nacyju, jany ž paradaksalnym čynam dapamahli stvaryć umovy, u jakich za tryccać hadoŭ ideja niezaležnaści ad impieryi daśpieła da sproby ŭvasableńnia.
Paŭstańnie Kalinoŭskaha taksama pravaliłasia. Ale impuls ad jaho byŭ užo našmat macniejšy i naŭprost paŭpłyvaŭ na farmavańnie biełaruskaj nacyi. Idei Kalinoŭskaha natchniali dziejačaŭ nastupnych pakaleńniaŭ — i natchniajuć dahetul.
Tak, apošnija piać hadoŭ trahična jarka pakazali: Biełaruś dahetul nie zdabyła poŭnaj niezaležnaści ad Rasii. Ale jana chacia b isnuje jak asobnaja dziaržava i pa-raniejšamu imkniecca da svabody — jak by hetaje imknieńnie ni dušyli. Hetaja biełaruskaja ideja i identyčnaść, jakija pačali afarmlacca paśla impulsu 1831 hoda, z taho času prarastajuć skroź usie sproby ich pachavać. Tak było paśla 1864-ha, paśla stalinskich represij, paśla rusifikacyi savieckaha i postsavieckaha času.
I, možna spadziavacca, tak budzie i paśla 2020-ha.
Ciapier čytajuć
Ci spynilisia zvalnieńni pa palityčnych matyvach? Voś što raskazali ŭ niekalkich dziaržaŭnych arhanizacyjach3
Kamientary
U vieršy ab Emilii Plater.
"Śmierć pałkoŭnika "