Памятаеце старажытны шлем з Бабруйска, які Марзалюк абвясціў шлемам сына Рагнеды? Вось што пра яго даведаліся навукоўцы
Праз пяць гадоў пасля знаходкі ўнікальнага для Беларусі пазалочанага шлема з’явілася яго першае грунтоўнае апісанне. Сярод аўтараў — і сам Марзалюк. Разбіраемся, што засталося ад спрэчнай версіі пра «шлем Ізяслава».
Летась на старонках зборніка матэрыялаў расійскага Навукова-даследчага цэнтра «Ваенная археалогія» (Archaeologia Militaris) быў апублікаваны артыкул «Пазалочаны шлем з Бабруйска (Беларусь)», аўтарамі якога пазначаны расійскі гісторык Сяргей Каінаў і беларускі дэпутат і гісторык Ігар Марзалюк.
Гэты артыкул упершыню ўводзіць у навуковы абарот шлем, які быў знойдзены ў красавіку 2019 года работнікам Днепра-Бярэзінскага прадпрыемства водных шляхоў Уладзімірам Балындам падчас прац па паглыбленні дна ў затоцы правага берага Берэзіны ў межах Бабруйска.
Ігар Марзалюк і «шлем Ізяслава»
Амаль адразу пасля выяўлення артэфакта ў гісторыі з’явілася постаць Ігара Марзалюка, дэпутата Палаты прадстаўнікоў і загадчыка археалагічнай лабараторыі МДУ імя А. Куляшова, які ператварыў археалагічную знаходку ў сенсацыю нацыянальнага маштабу, прыпісаўшы яго сыну Рагнеды:
«Зусім нядаўна ў Бабруйску пры земляных работах мы здабылі рэальны знак той вялікай суверэннай улады — хутчэй за ўсё, мы знайшлі шлем Ізяслава Полацкага», — заявіў тады Марзалюк.
Ён тлумачыў, што вядома ўсяго два дзясяткі такіх шлемаў, а такія рэдкія яны таму, што іх насілі толькі князі, якія ўзначальвалі дружыну. Па словах Марзалюка яго здагадкі наконт таго, каму належаў артэфакт, супалі з некалькімі гісторыкамі, у тым ліку Сцяпанам Цемушавым (спецыялістам па гістарычнай геаграфіі і картаграфіі). Дэпутат нават сабраўся арганізаваць маштабную экспедыцыю і адшукаць у Бабруйску грабніцу).
Незвычайныя акалічнасці знаходкі і гучныя, але нічым не падмацаваныя заявы Марзалюка, які раней быў заўважаны ў перабольшванні, выклікалі рэзкую крытыку ў спецыялістаў. Найбольш выразна прэтэнзію агучыў гісторык Арцём Папакін з Кіеўскага ўніверсітэта:
«Вось так ствараюцца міфы. Цудоўнай захаванасці шлем тыпу «Чорная Магіла», знойдзены ў Беразіне каля Бабруйска — адзіная знаходка такога тыпу на тэрыторыі Беларусі — «лоўкім рухам рукі» ператварылі ў шлем Ізяслава Уладзіміравіча і адначасова ў сімвал беларускай дзяржаўнасці. Па дарозе агучылі няправільную колькасць шлемаў гэтага тыпу (цяпер вядома ўжо больш за 40 цэлых і фрагментаў), недарэчна параўналі з «шапкай Манамаха» і прыпісалі яго выраб скандынавам.
Рэч унікальная для Беларусі, але не сенсацыйная — ні пра якую прывязку да гістарычных асоб не можа быць і гаворкі. Гэтыя шлемы разам з арабскім срэбрам і іншымі прадметамі ўсходняга паходжання распаўсюджваліся ў Х стагоддзі ў многіх рэгіёнах ваенна-гандлёвай актыўнасці ўсходніх вікінгаў: у Ноўгарадзе, Сярэднім Падняпроўі, Прусіі і Вялікай Польшчы. Сам бабруйскі шалом варта разглядаць у кантэксце такіх знаходак, як Брылёўскі скарб, а месца яго знаходкі паказвае не на цэнтр княжацкай улады, а на гандлёвы і ваенны шлях з Дняпра да Балтыкі».
Каля года шлем аднаўляў рэстаўратар па метале Васіль Пчальнікоў з Музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Каля месяца шлем знаходзіўся ў дыстыляванай вадзе для механічнай ачысткі, а пасля ўнутранай і вонкавай ачысткі была праведзена яго поўная кансервацыя, пасля чаго ён вярнуўся ў краязнаўчы музей у Бабруйску.
Што з сябе ўяўляе шлем з Бабруйска
Падчас абследавання месца знаходкі шлема цэлага культурнага слоя эпохі Сярэднявечча не выяўлена, але ў перамешаным слоі знойдзены фрагменты керамікі, шыферная прасліца, сякера і наканечнік стралы старажытнарускага перыяду.
Праз унікальную захаванасць шлема з Бабруйска ў артыкуле найпадрабязна апісалі яго, каб увесці ў навуковы абарот. Выявілася, што хоць шлем захаваўся цэлым, але падчас будаўнічых работ яго пашкодзіла будаўнічая тэхніка, прывёўшы да дэфармацыі і разбурэння адной з пласцін. У час вымання з зямлі, верагодна, былі пашкоджаны і элементы на лобнай частцы.
Шлем з Бабруйска вылучаецца складанай канструкцыяй і багатым аздабленнем. Яго корпус сабраны з чатырох жалезных пласцін, пакрытых тонкім лістом меднага сплаву з рэшткамі пазалоты. Паміж пласцінамі пракладзены дэкаратыўныя падкладкі з выпукласцямі. Навершша конусападобнай формы ўзмоцнена двума жалезнымі кольцамі і мае срэбнае пакрыццё, нанесенае на насечаную паверхню. Вянец шлема, з хвалістым верхнім краем, таксама ўпрыгожаны срэбным лістом і мацуецца клёпкамі і скобамі.
Дэкаратыўныя элементы ўключаюць налобную накладку ў выглядзе трызуба і дзве квадратныя бакавыя бляшкі, усе з гравіроўкай і срэбным пакрыццём. Усе дэталі мацуюцца жалезнымі або меднымі клёпкамі, часткова з дэкаратыўнымі плешкамі.
Асаблівую ўвагу даследчыкі надаюць гарманічнаму арнаментальнаму афармленню шлема — паўтарэнне хвалістых форм у розных элементах, выкарыстанне срэбра, пазалоты, медзі і разнастайных фактур стварылі паліхромны дэкаратыўны эфект.
Пры ўсім гэтым шлем заставаўся функцыянальнай баявой зброяй. Высокая складанасць вырабу сведчыць пра майстэрства выканаўцаў, што, у сваю чаргу, паказвае на статусны характар рэчы — «валодаць падобным шлемам мог князь і яго блізкае акружэнне», — сцвярджаецца ў артыкуле.
Адзін з многіх
Шлем з Бабруйска належыць да вялікай групы баявых нагалоўяў, распаўсюджаных на тэрыторыі Усходняй і Цэнтральнай Еўропы. Асноўнай канструктыўнай адметнасцю гэтай групы з'яўляецца корпус, складзены з чатырох пласцін, дзе пярэдняя і задняя накладваюцца на дзве бакавыя. Гісторыя такіх шлемаў у Усходняй Еўропе ахоплівае некалькі стагоддзяў — ад VIII да XIV—XV стагоддзя.
У межах новай тыпалогіі бабруйскі шлем аднесены да тыпу «Чорная Магіла», які ўваходзіць у падгрупу шлемаў, канструктыўна сфарміраваных з корпуса, узмоцненага вянцом і навершшам. Гэта найбольш шматлікі тып чатырохчасткавых баявых шлемаў, вядомы па больш чым двух дзясятках поўных і фрагментарных узораў, а таксама асобных дэталей. Для шлемаў гэтага тыпу характэрныя роўныя хвалістыя выразы на краях пярэдняй і задняй пласцін.
Аднак пошук аналагаў бабруйскага шлема сярод вядомых баявых нагалоўяў гэтага тыпу не выявіў поўных адпаведнікаў.
Найбольш блізкія паралелі па асобных канструктыўных і дэкаратыўных дэталях — форма і матэрыял бакавых блях, хвалістае афармленне ніжняга краю навершша і верхняга краю вянца і іншае — вызначаюцца ў шлемах, што паходзяць з заходняй часткі арэала распаўсюджання тыпу «Чорная Магіла». Да іх адносяцца шлемы з Мокрага (Украіна), Гажухаў, Альшоўкі і Шурпілаў (Польшча).
Прычыны распаўсюджвання такіх шлемаў у заходніх рэгіёнах застаюцца незразумелымі, але адна з магчымых версій — ваенная актыўнасць дружын Старажытнай Русі.
Калі з’явіўся шлем?
Нягледзячы на значную колькасць вядомых шлемаў тыпу «Чорная Магіла», дакладна датаваныя знаходкі сярод іх рэдкія. Найбольш раннім прадстаўніком гэтага тыпу лічыцца шлем з сяла Манвелаўка Днепрапятроўскай вобласці (Украіна), датаваны другой паловай IX ст. Ён мае шэраг канструктыўных рыс, тыповых для аднаго з варыянтаў шлемаў гэтага тыпу, але адрозніваецца ад класічных узораў — не мае меднасплавай абцяжкі, бакавых блях і поўнага навершша. Гэта можа сведчыць пра ранні этап эвалюцыі такіх шлемаў.
На падставе радыевугляроднага датавання ўзораў з кургана «Чорная Магіла» ў Чарнігаве, ёсць падставы меркаваць, што ён быў пахаваны дзесьці паміж 980 і 1025 гадамі.
Іншыя шлемы гэтага тыпу сустракаюцца ў пластах XI—XII стст., а асобныя знаходкі — нават у кантэксце мангольскага нашэсця 1240 года. Аднак такія выпадкі часта тлумачацца доўгім бытаваннем ці перапрацоўкай статусных прадметаў.
З улікам агульных тэндэнцый развіцця шлемаў тыпу «Чорная Магіла» і канструктыўных асаблівасцей бабруйскага шлема, найбольш верагодна, што ён датуецца канцом X — першай чвэрцю XI стагоддзя. Удакладніць або змяніць гэтую ацэнку могуць далейшыя даследаванні шлема.
Без князя Ізяслава
А што ж наконт князя Ізяслава, пра якога так упэўнена заяўляў Марзалюк? Пра яго ў артыкуле няма ані слова, ані намёку. Увогуле ўдзел Ігара Марзалюка ў гэтай публікацыі выклікае пэўныя пытанні.
У артыкуле, за выключэннем апісання акалічнасцей выяўлення шлема, ні разу не спасылаюцца ні на публікацыі самога Марзалюка, ні на публікацыі беларускіх гісторыкаў, затое 8 разоў на публікацыі, дзе Каінаў быў аўтарам або сааўтарам.
Расійскі даследчык Сяргей Каінаў з’яўляецца вядомым спецыялістам у зброі і працуе старшым навуковым супрацоўнікам аддзела археалогіі Дзяржаўнага гістарычнага музея ў Маскве. Ён не толькі рэгулярна піша грунтоўныя артыкулы пра знойдзеную пры раскопках зброю, але часам і кіруе гэтымі раскопкамі на значных помніках перыяду Старажытнай Русі.
Нават у апісанні археалагічнага кантэксту знаходкі артыкул спасылаецца на публікацыю Іны Аўсейчык, старшага навуковага супрацоўніка Бабруйскага краязнаўчага музея, а не на публікацыі археолага Ігара Марзалюка, які першым з’явіўся ў Бабруйску, як толькі быў адшуканы шлем. І нават графічныя рэканструкцыі першапачатковага выгляду шлема зроблены Каінавым.
Цяжка зразумець, які ж асабісты ўклад беларускі дэпутат-гісторык зрабіў у гэты артыкул, што яго імя было пазначана сярод аўтараў. Звяртае на сябе ўвагу тое, што такі ўнікальны шлем быў уведзены ў навуковы ўжытак толькі праз пяць гадоў пасля выяўлення, хоць рэстаўрацыя заняла ўсяго год, а ніякіх дадатковых хіміка-фізічных даследаванняў, праз якія б маглі адкласці публікацыю, не праводзілася.
Падарункавае аўтарства?
Выглядае, што аб’ект ад пачатку выяўлення быў прысвоены Ігарам Марзалюком, які сам не напісаў такі артыкул, а таму праз пэўны час аддаў яго на аўтсорс расійскім калегам у абмен на сваё імя сярод аўтараў.
Так званае «падарункавае аўтарства» (gift authorship) з’яўляецца самым распаўсюджаным тыпам неэтычных паводзін у акадэмічных публікацыях. Аўтарам навуковага артыкула пазначаецца чалавек, які не зрабіў важкага ўнёску ў працу, але пазначэнне якога можа адкрыць магчымасці перад іншымі аўтарамі — публікацыі нейкага матэрыялу, прасоўвання па кар’ернай лесвіцы ці атрымання матэрыяльных выгод.
Праведзенае ў 2017 годзе даследаванне сярод 12 000 даследчыкаў з ЗША паказала, што прыкладна кожны трэці з іх паведаміў пра даданне ганаровых аўтараў у свае публікацыі. У апошнія гады некаторыя заходнія навуковыя часопісы і выдавецтвы пачалі прасіць даследчыкаў растлумачыць іх ролю ў даследаваннях, каб пазбегнуць «падарункавага аўтарства». Але ў нашым рэгіёне пра такое пакуль не чулі.
«Наша Нiва» — бастыён беларушчыны
ПАДТРЫМАЦЬЦяпер чытаюць
Сталі вядомыя новыя дэталі ў маштабнай справе арганізатараў канцэртаў4
Каментары