Pamiatajecie staražytny šlem z Babrujska, jaki Marzaluk abviaściŭ šlemam syna Rahniedy? Voś što pra jaho daviedalisia navukoŭcy
Praź piać hadoŭ paśla znachodki ŭnikalnaha dla Biełarusi pazałočanaha šlema źjaviłasia jaho pieršaje hruntoŭnaje apisańnie. Siarod aŭtaraŭ — i sam Marzaluk. Raźbirajemsia, što zastałosia ad sprečnaj viersii pra «šlem Iziasłava».
Letaś na staronkach zbornika materyjałaŭ rasijskaha Navukova-daśledčaha centra «Vajennaja archieałohija» (Archaeologia Militaris) byŭ apublikavany artykuł «Pazałočany šlem z Babrujska (Biełaruś)», aŭtarami jakoha paznačany rasijski historyk Siarhiej Kainaŭ i biełaruski deputat i historyk Ihar Marzaluk.
Hety artykuł upieršyniu ŭvodzić u navukovy abarot šlem, jaki byŭ znojdzieny ŭ krasaviku 2019 hoda rabotnikam Dniepra-Biarezinskaha pradpryjemstva vodnych šlachoŭ Uładzimiram Bałyndam padčas prac pa pahłybleńni dna ŭ zatocy pravaha bieraha Biereziny ŭ miežach Babrujska.
Ihar Marzaluk i «šlem Iziasłava»
Amal adrazu paśla vyjaŭleńnia artefakta ŭ historyi źjaviłasia postać Ihara Marzaluka, deputata Pałaty pradstaŭnikoŭ i zahadčyka archieałahičnaj łabaratoryi MDU imia A. Kulašova, jaki pieratvaryŭ archieałahičnuju znachodku ŭ siensacyju nacyjanalnaha maštabu, prypisaŭšy jaho synu Rahniedy:
«Zusim niadaŭna ŭ Babrujsku pry ziemlanych rabotach my zdabyli realny znak toj vialikaj suvierennaj ułady — chutčej za ŭsio, my znajšli šlem Iziasłava Połackaha», — zajaviŭ tady Marzaluk.
Jon tłumačyŭ, što viadoma ŭsiaho dva dziasiatki takich šlemaŭ, a takija redkija jany tamu, što ich nasili tolki kniazi, jakija ŭznačalvali družynu. Pa słovach Marzaluka jaho zdahadki nakont taho, kamu naležaŭ artefakt, supali ź niekalkimi historykami, u tym liku Ściapanam Ciemušavym (śpiecyjalistam pa histaryčnaj hieahrafii i kartahrafii). Deputat navat sabraŭsia arhanizavać maštabnuju ekśpiedycyju i adšukać u Babrujsku hrabnicu).
Niezvyčajnyja akaličnaści znachodki i hučnyja, ale ničym nie padmacavanyja zajavy Marzaluka, jaki raniej byŭ zaŭvažany ŭ pierabolšvańni, vyklikali rezkuju krytyku ŭ śpiecyjalistaŭ. Najbolš vyrazna pretenziju ahučyŭ historyk Arciom Papakin z Kijeŭskaha ŭniviersiteta:
«Voś tak stvarajucca mify. Cudoŭnaj zachavanaści šlem typu «Čornaja Mahiła», znojdzieny ŭ Bierazinie kala Babrujska — adzinaja znachodka takoha typu na terytoryi Biełarusi — «łoŭkim rucham ruki» pieratvaryli ŭ šlem Iziasłava Uładzimiraviča i adnačasova ŭ simvał biełaruskaj dziaržaŭnaści. Pa darozie ahučyli niapravilnuju kolkaść šlemaŭ hetaha typu (ciapier viadoma ŭžo bolš za 40 cełych i frahmientaŭ), niedarečna paraŭnali z «šapkaj Manamacha» i prypisali jaho vyrab skandynavam.
Reč unikalnaja dla Biełarusi, ale nie siensacyjnaja — ni pra jakuju pryviazku da histaryčnych asob nie moža być i havorki. Hetyja šlemy razam z arabskim srebram i inšymi pradmietami ŭschodniaha pachodžańnia raspaŭsiudžvalisia ŭ Ch stahodździ ŭ mnohich rehijonach vajenna-handlovaj aktyŭnaści ŭschodnich vikinhaŭ: u Noŭharadzie, Siarednim Padniaproŭi, Prusii i Vialikaj Polščy. Sam babrujski šałom varta razhladać u kantekście takich znachodak, jak Bryloŭski skarb, a miesca jaho znachodki pakazvaje nie na centr kniažackaj ułady, a na handlovy i vajenny šlach z Dniapra da Bałtyki».
Kala hoda šlem adnaŭlaŭ restaŭratar pa mietale Vasil Pčalnikoŭ z Muzieja historyi Vialikaj Ajčynnaj vajny. Kala miesiaca šlem znachodziŭsia ŭ dystylavanaj vadzie dla miechaničnaj ačystki, a paśla ŭnutranaj i vonkavaj ačystki była praviedziena jaho poŭnaja kansiervacyja, paśla čaho jon viarnuŭsia ŭ krajaznaŭčy muziej u Babrujsku.
Što ź siabie ŭjaŭlaje šlem z Babrujska
Padčas abśledavańnia miesca znachodki šlema cełaha kulturnaha słoja epochi Siaredniaviečča nie vyjaŭlena, ale ŭ pieramiešanym słoi znojdzieny frahmienty kieramiki, šyfiernaja praślica, siakiera i nakaniečnik strały staražytnaruskaha pieryjadu.
Praz unikalnuju zachavanaść šlema z Babrujska ŭ artykule najpadrabiazna apisali jaho, kab uvieści ŭ navukovy abarot. Vyjaviłasia, što choć šlem zachavaŭsia cełym, ale padčas budaŭničych rabot jaho paškodziła budaŭničaja technika, pryvioŭšy da defarmacyi i razbureńnia adnoj z płaścin. U čas vymańnia ź ziamli, vierahodna, byli paškodžany i elemienty na łobnaj častcy.
Šlem z Babrujska vyłučajecca składanaj kanstrukcyjaj i bahatym azdableńniem. Jaho korpus sabrany z čatyroch žaleznych płaścin, pakrytych tonkim listom miednaha spłavu z reštkami pazałoty. Pamiž płaścinami prakładzieny dekaratyŭnyja padkładki z vypukłaściami. Navieršša konusapadobnaj formy ŭzmocniena dvuma žaleznymi kolcami i maje srebnaje pakryćcio, naniesienaje na nasiečanuju pavierchniu. Vianiec šlema, z chvalistym vierchnim krajem, taksama ŭpryhožany srebnym listom i macujecca klopkami i skobami.
Dekaratyŭnyja elemienty ŭklučajuć nałobnuju nakładku ŭ vyhladzie tryzuba i dźvie kvadratnyja bakavyja blaški, usie z hraviroŭkaj i srebnym pakryćciom. Usie detali macujucca žaleznymi abo miednymi klopkami, častkova z dekaratyŭnymi pleškami.
Asablivuju ŭvahu daśledčyki nadajuć harmaničnamu arnamientalnamu afarmleńniu šlema — paŭtareńnie chvalistych form u roznych elemientach, vykarystańnie srebra, pazałoty, miedzi i raznastajnych faktur stvaryli palichromny dekaratyŭny efiekt.
Pry ŭsim hetym šlem zastavaŭsia funkcyjanalnaj bajavoj zbrojaj. Vysokaja składanaść vyrabu śviedčyć pra majsterstva vykanaŭcaŭ, što, u svaju čarhu, pakazvaje na statusny charaktar rečy — «vałodać padobnym šlemam moh kniaź i jaho blizkaje akružeńnie», — śćviardžajecca ŭ artykule.
Adzin z mnohich
Šlem z Babrujska naležyć da vialikaj hrupy bajavych nahałoŭjaŭ, raspaŭsiudžanych na terytoryi Uschodniaj i Centralnaj Jeŭropy. Asnoŭnaj kanstruktyŭnaj admietnaściu hetaj hrupy źjaŭlajecca korpus, składzieny z čatyroch płaścin, dzie piaredniaja i zadniaja nakładvajucca na dźvie bakavyja. Historyja takich šlemaŭ u Uschodniaj Jeŭropie achoplivaje niekalki stahodździaŭ — ad VIII da XIV—XV stahodździa.
U miežach novaj typałohii babrujski šlem adniesieny da typu «Čornaja Mahiła», jaki ŭvachodzić u padhrupu šlemaŭ, kanstruktyŭna sfarmiravanych z korpusa, uzmocnienaha viancom i navierššam. Heta najbolš šmatliki typ čatyrochčastkavych bajavych šlemaŭ, viadomy pa bolš čym dvuch dziasiatkach poŭnych i frahmientarnych uzoraŭ, a taksama asobnych detalej. Dla šlemaŭ hetaha typu charakternyja roŭnyja chvalistyja vyrazy na krajach piaredniaj i zadniaj płaścin.
Adnak pošuk anałahaŭ babrujskaha šlema siarod viadomych bajavych nahałoŭjaŭ hetaha typu nie vyjaviŭ poŭnych adpaviednikaŭ.
Najbolš blizkija paraleli pa asobnych kanstruktyŭnych i dekaratyŭnych detalach — forma i materyjał bakavych blach, chvalistaje afarmleńnie nižniaha kraju navieršša i vierchniaha kraju vianca i inšaje — vyznačajucca ŭ šlemach, što pachodziać z zachodniaj častki areała raspaŭsiudžańnia typu «Čornaja Mahiła». Da ich adnosiacca šlemy z Mokraha (Ukraina), Hažuchaŭ, Alšoŭki i Šurpiłaŭ (Polšča).
Pryčyny raspaŭsiudžvańnia takich šlemaŭ u zachodnich rehijonach zastajucca niezrazumiełymi, ale adna z mahčymych viersij — vajennaja aktyŭnaść družyn Staražytnaj Rusi.
Kali źjaviŭsia šlem?
Niahledziačy na značnuju kolkaść viadomych šlemaŭ typu «Čornaja Mahiła», dakładna datavanyja znachodki siarod ich redkija. Najbolš rańnim pradstaŭnikom hetaha typu ličycca šlem ź siała Manviełaŭka Dnieprapiatroŭskaj vobłaści (Ukraina), datavany druhoj pałovaj IX st. Jon maje šerah kanstruktyŭnych rys, typovych dla adnaho z varyjantaŭ šlemaŭ hetaha typu, ale adroźnivajecca ad kłasičnych uzoraŭ — nie maje miednaspłavaj abciažki, bakavych blach i poŭnaha navieršša. Heta moža śviedčyć pra rańni etap evalucyi takich šlemaŭ.
Na padstavie radyjevuhlarodnaha datavańnia ŭzoraŭ z kurhana «Čornaja Mahiła» ŭ Čarnihavie, jość padstavy mierkavać, što jon byŭ pachavany dzieści pamiž 980 i 1025 hadami.
Inšyja šlemy hetaha typu sustrakajucca ŭ płastach XI—XII stst., a asobnyja znachodki — navat u kantekście manholskaha našeścia 1240 hoda. Adnak takija vypadki časta tłumačacca doŭhim bytavańniem ci pierapracoŭkaj statusnych pradmietaŭ.
Z ulikam ahulnych tendencyj raźvićcia šlemaŭ typu «Čornaja Mahiła» i kanstruktyŭnych asablivaściej babrujskaha šlema, najbolš vierahodna, što jon datujecca kancom X — pieršaj čverciu XI stahodździa. Udakładnić abo źmianić hetuju acenku mohuć dalejšyja daśledavańni šlema.
Biez kniazia Iziasłava
A što ž nakont kniazia Iziasłava, pra jakoha tak upeŭniena zajaŭlaŭ Marzaluk? Pra jaho ŭ artykule niama ani słova, ani namioku. Uvohule ŭdzieł Ihara Marzaluka ŭ hetaj publikacyi vyklikaje peŭnyja pytańni.
U artykule, za vyklučeńniem apisańnia akaličnaściej vyjaŭleńnia šlema, ni razu nie spasyłajucca ni na publikacyi samoha Marzaluka, ni na publikacyi biełaruskich historykaŭ, zatoje 8 razoŭ na publikacyi, dzie Kainaŭ byŭ aŭtaram abo saaŭtaram.
Rasijski daśledčyk Siarhiej Kainaŭ źjaŭlajecca viadomym śpiecyjalistam u zbroi i pracuje staršym navukovym supracoŭnikam adździeła archieałohii Dziaržaŭnaha histaryčnaha muzieja ŭ Maskvie. Jon nie tolki rehularna piša hruntoŭnyja artykuły pra znojdzienuju pry raskopkach zbroju, ale časam i kiruje hetymi raskopkami na značnych pomnikach pieryjadu Staražytnaj Rusi.
Navat u apisańni archieałahičnaha kantekstu znachodki artykuł spasyłajecca na publikacyju Iny Aŭsiejčyk, staršaha navukovaha supracoŭnika Babrujskaha krajaznaŭčaha muzieja, a nie na publikacyi archieołaha Ihara Marzaluka, jaki pieršym źjaviŭsia ŭ Babrujsku, jak tolki byŭ adšukany šlem. I navat hrafičnyja rekanstrukcyi pieršapačatkovaha vyhladu šlema zrobleny Kainavym.
Ciažka zrazumieć, jaki ž asabisty ŭkład biełaruski deputat-historyk zrabiŭ u hety artykuł, što jaho imia było paznačana siarod aŭtaraŭ. Źviartaje na siabie ŭvahu toje, što taki ŭnikalny šlem byŭ uviedzieny ŭ navukovy ŭžytak tolki praź piać hadoŭ paśla vyjaŭleńnia, choć restaŭracyja zaniała ŭsiaho hod, a nijakich dadatkovych chimika-fizičnych daśledavańniaŭ, praź jakija b mahli adkłaści publikacyju, nie pravodziłasia.
Padarunkavaje aŭtarstva?
Vyhladaje, što abjekt ad pačatku vyjaŭleńnia byŭ prysvojeny Iharam Marzalukom, jaki sam nie napisaŭ taki artykuł, a tamu praz peŭny čas addaŭ jaho na aŭtsors rasijskim kaleham u abmien na svajo imia siarod aŭtaraŭ.
Tak zvanaje «padarunkavaje aŭtarstva» (gift authorship) źjaŭlajecca samym raspaŭsiudžanym typam nieetyčnych pavodzin u akademičnych publikacyjach. Aŭtaram navukovaha artykuła paznačajecca čałaviek, jaki nie zrabiŭ važkaha ŭniosku ŭ pracu, ale paznačeńnie jakoha moža adkryć mahčymaści pierad inšymi aŭtarami — publikacyi niejkaha materyjału, prasoŭvańnia pa karjernaj leśvicy ci atrymańnia materyjalnych vyhod.
Praviedzienaje ŭ 2017 hodzie daśledavańnie siarod 12 000 daśledčykaŭ z ZŠA pakazała, što prykładna kožny treci ź ich paviedamiŭ pra dadańnie hanarovych aŭtaraŭ u svaje publikacyi. U apošnija hady niekatoryja zachodnija navukovyja časopisy i vydaviectvy pačali prasić daśledčykaŭ rastłumačyć ich rolu ŭ daśledavańniach, kab paźbiehnuć «padarunkavaha aŭtarstva». Ale ŭ našym rehijonie pra takoje pakul nie čuli.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
Kamientary