«Temu hienacydu biełaruskaha naroda prydumali rasijanie i padsunuli heta ŭ jakaści scenaryja dla mabilizacyi biełarusaŭ»

— Jak možna acanić maštaby pierapisvańnia historyi pad patreby ideałohii ŭ sučasnaj Biełarusi? Dumaju, kožny moža zhadać, jak źmianialisia padručniki.

— Padručniki vielmi ŭpłyvajuć, bo heta mocny instrumient vychavańnia. Dzieci prachodziać škołu i farmirujuć svoj śvietapohlad. Školnyja padručniki — heta niekaja asnova, na jakuju ŭžo nakładajecca dalejšaja adukacyja i raźvićcio.

U Biełarusi, sapraŭdy, było niekalki chvalaŭ pierapisvańnia padručnikaŭ. Navat, z ulikam taho, što ŭłada mianiałasia nie tak šmat — faktyčna heta 1991-y hod i 1994-y. Ale padručniki mianialisia nie tolki paśla prychodu Łukašenki da ŭłady.

Było, jak minimum, try paźniejšyja chvali. Častkova heta tłumačycca niejkimi ŭnutranymi reformami sistemy adukacyi. Naprykład, pierachod ad 10-hadovaj da 11-hadovaj škoły. Ale vidavočna, što jość i niekatoryja ideałahičnyja zruchi.

Kali, naprykład, pieršaja chvala pierapisvańnia padručnikaŭ była z bolš prasavieckim i rusacentryčnym kirunkam, to dalej, nastupnyja dźvie hienieracyi padručnikaŭ byli bolš prabiełaruskimi, aryjentavanymi na nacyjanalny naratyŭ. Apošniaja chvala źmienaŭ pavinna była być zavieršanaj pa płanach u 2020-2021 hodzie. I padručnik dla 11-ha kłasa ŭžo trapiŭ pad situacyju zusim inšuju, bo paśla 2020 hoda šmat što źmianiłasia.

Historyja stała kudy bolš važnaj i bolš aktualnaj, zapatrabavanaj uładami. Vielmi šmat stali razmaŭlać pra histaryčnuju pamiać, byŭ uviedzieny kancept hienacydu biełaruskaha naroda. Hałoŭnym čynam pajšoŭ uchił u bok padkreślivańnia histaryčnaha siabroŭstva z Rasijaj. Mocny antypolski ŭchił taksama zaŭvažny ŭ histaryčnaj palitycy sučasnych biełaruskich uładaŭ.

— Uvohule jość uražańnie, što historyja zaŭsiody na słužbie ŭładaŭ.

— Z historyjaj jość vialikaja prablema ŭ sensie teoryi i mietadałohii, heta vielmi śpiecyfičnaja navuka. Jana šmat u čym abapirajecca na suviazi minułaha z sučasnaściu. U raniejšyja časy, z antyčnaści, była tradycyja, što historyja pavinna davać maralnyja ŭroki. Jana daje niejkija ŭzory pavodzin, pakazvaje vartaści, na jakija treba aryjentavacca ŭ vychavańni čałavieka.

Ale ŭ XIX stahodździ situacyja źmianiajecca, pakolki paŭstaje novy typ dziaržavy, toj, što my možam nazvać nacyjanalnaj dziaržavaj, jakaja ŭklučaje ŭsich žycharoŭ. I hetych ludziej treba navučyć, patłumačyć im, što jany źjaŭlajucca hramadzianami. Dla hetaha pašyrajecca masavaja adukacyja, dzie ŭ pieršuju čarhu navučajuć movie i historyi.

Heta ŭsio było zaviazana na patreby stvareńnia masavaj armii. Toje, što najpierš zrabiła Francyja paśla revalucyi 1789 hoda — usich hramadzian pastavili pad ružžo. Kab čałaviek vajavaŭ, u jaho pavinny być peŭnyja kaštoŭnaści. To-bok jon pavinien razumieć, za što jon vajuje, kaho jon pavinien zabivać, za što zabivać. Heta ŭsio vielmi dobra tłumačyła historyja.

Francuzski prykład, kali ich vojski ledź nie zavajavali ŭsiu Jeŭropu, navat dabralisia da Maskvy, byŭ prosta pieraniaty inšymi jeŭrapiejskimi dziaržavami. I pa sutnaści historyja pavinna była vychoŭvać patryjatyzm, tłumačyć, što takoje tvaja radzima i chto tvaje vorahi.

Historyja vielmi dobra tłumačyć, čamu adny ludzi pavinny zabivać inšych, daje hetamu abhruntavańnie. Na žal, my bačym, što heta ŭsio isnuje pa siońnia.

Kali pahladzieć padručniki pa historyi roznych krain, to bačym, znoŭ ža, usiudy nakručvańnie ŭjaŭleńnia pra vielič svajoj krainy, asabliva ŭ niejkija dalokija siaredniaviečnyja časy, tłumačeńnie, čamu my hetym hanarymsia i vajujem sa spradviečnymi histaryčnymi vorahami. Heta vielmi lohka vykarystoŭvać dla nakručvańnia nianaviści i pierachodu da vajny ŭ sučasnaści. Pra heta šmat pisali, heta dobra viadomaja reč.

Tamu historyju vielmi lohka vykarystoŭvać dla takich palityčnych metaŭ. Zastajecca, kaniešnie, zadača, ci možam my zrabić inakš, pa-inšamu budavać histaryčnyja dokazy. Byli sproby ŭ Jeŭrapiejskim Sajuzie pierahledzieć usiu hetuju kancepcyju tłumačeńnia historyi z nacyjanalnaha punkta hledžańnia. Nie skazać, kab heta było całkam paśpiachovym, ale niejkija zruchi byli. Siońnia bačym, što situacyja ŭ nas źmianiajecca i znoŭ adradžajucca tyja ŭzory, jakija byli charakternymi dla XIX stahodździa sa spradviečnymi vorahami i tamu padobnym.

Sama pa sabie historyja — heta šmat faktaŭ, usio zaležyć ad taho, jak my ich interpretujem, što my padkreślivajem, što zabyvajem. Kali my kažam, što Polšča i Rasija — spradviečnyja vorahi, to heta taksama interpretacyja, jakaja tłumačyć usie padziei ŭ adnym rakursie.

Toje samaje, kali kažuć, što biełarusy i rasijanie — vorahi. Heta interpretacyja sučasnaści, jakaja nie była charakterna dla tych ludziej, jakija žyli ŭ XVI i XVII stahodździ, naprykład. Bo taja ž samaja pravasłaŭnaja šlachta, naprykład, z uschodnich častak VKŁ časta vykarystoŭvała apiryšča na Maskoŭskuju dziaržavu, kab adstojvać svaje pravy, pierachodziła ŭ paddanstva da Maskvy, zdradžvała i tamu padobnaje. Sama pa sabie historyja kudy bolš składanaja, čym nam chočacca heta pradstavić.

Ličycca, što pamiać — heta asnova identyčnaści, tamu što my razumiejem, što my častka niejkaj nacyjanalnaj supolnaści. Nam treba razumieć, da čaho my naležym, što heta za supolnaść, jakija jaje ŭłaścivaści, i historyja jakraz apisvaje hetuju supolnaść. To-bok jana tłumačyć, daje hienieałohiju.

Ale treba razumieć, što historyja stvaraje štučnuju hienieałohiju supolnaści, pakolki nacyi źmianiajucca z časam. Kali ŭziać biełaruskuju historyju, to, skažam, žychary Połackaha kniastva ci žychary Vialikaha Kniastva Litoŭskaha XVI stahodździa, ci žychary Paŭnočna-zachodniaha kraju Rasijskaj impieryi ŭ XIX stahodździ absalutna pa-roznamu ŭjaŭlali, da jakoj supolnaści jany naležać. Ale zaraz my stvarajem z hetaha adzinuju liniju raźvićcia.

— Ci možna vyłučyć kankretnyja histaryčnyja pieryjady abo asoby ŭ historyi Biełarusi, jakija najbolš časta stanoviacca abjektami ideałahičnaha pieraasensavańnia? Tut možna zhadać i pra Kalinoŭskaha, jaki jašče ŭ pačatku XX stahodździa pieražyŭ reprezientacyju vobrazu ad nacyjanalnaha hieroja da drobnaburžuaznaha piersanaža. Naprykład, u stužcy «Kastuś Kalinoŭski», źniataj na zamovu «Biełdziaržkino». Ale ŭ vyniku film byŭ adkładzieny na palicu, bo źmianiłasia idejnaja ŭstanoŭka, jakim musić być hieroj.

— Kali pahladzieć na vobraz Kalinoŭskaha ŭ hetym filmie, to jon padajecca jak pravadyr sialanskaha paŭstańnia. Hałoŭny kanflikt pamiž im i pamieščykam absalutna nie adpaviadaje tamu, što my viedajem ciapier pra paŭstańnie.

Tady była patreba dla balšavickaj Biełarusi ŭ hieroi, z adnaho boku, nacyjanalnym, tamu što išła biełarusizacyja, a ź inšaha boku, Kalinoŭski padpadaŭ pad balšavickaje ŭjaŭleńnie pra historyju, zasnavanuju na baraćbie kłasaŭ, na baraćbie za sacyjalnaje vyzvaleńnie.

I Kalinoŭski padychodziŭ u hetym płanie — jon sapraŭdy vydavaŭ «Mužyckuju praŭdu», źviartaŭsia da sialan z zaklikami da baraćby. Kalinoŭski byŭ vielmi blizkim da revalucyjna-demakratyčnych pohladaŭ. Ale vidavočna, što interpretacyja paŭstańnia jak sialanskaha nie adpaviadaje rečaisnaści.

Ciapier my možam pa-inšamu pahladzieć na hetaje paŭstańnie, bo niama žorstkich abmiežavańniaŭ savieckich časoŭ. I ŭžo ŭ 1990-ch hadach akcent na takoje sacyjalnaje vyzvaleńnie pacichu adkinuli, kudy bolšyja akcenty pierajšli na toje, što jon byŭ biełaruskim revalucyjanieram, stali padkreślivacca antymaskoŭskija łozunhi, pra što ŭ savieckija časy, kaniešnie, asabliva staralisia nie zhadvać.

Asoba pakidaje niejki śled u historyi, a my interpretujem heta ŭ zaležnaści ad taho, jakija zaraz jość patreby.

Ciapier znoŭ pačałasia vialikaja chvala dyskusij pra Kalinoŭskaha, pakolki tak ci inakš my za apošnija hady atrymali vielmi šmat novaj infarmacyi pra Kalinoŭskaha, było znojdziena jaho cieła siarod rasstralanych paŭstancaŭ na Zamkavaj hary ŭ Vilni. Adzinaja reč, jakaja zachavałasia z tych, što naležali Kalinoŭskamu, — heta amulet z Maci Božaj Vastrabramskaj i kaplicaj Isusa na Śnipiškach. Heta kaža pra toje, što Kalinoŭski byŭ katalickim viernikam, relihija mieła dla jaho vialikaje značeńnie. U savieckija časy heta ŭsio prezientavali ŭ antyrelihijnym klučy — byccam by Kalinoŭski zmahaŭsia ź niejkim relihijnym zasillem.

My sprabujem prapisać niejkuju identyčnaść, zychodziačy z aktualnych pazicyj, kali ludzi siabie identyfikujuć pa pašpartach. Na maju dumku, znoŭ my imkniomsia čałavieka zahnać u tyja ramki, jakija vyhadnyja i patrebnyja nam.

Vidavočna, što ŭ tyja časy, kali my kažam pra siaredzinu XIX stahodździa, sami struktury identyčnaści, vyznačeńnia siabie byli inšymi. Kalinoŭski byŭ šlachcičam, dla siaredniaj šlachty na našych ziemlach u tyja časy było charakterna padvojnaje ŭjaŭleńnie, što jany, z adnaho boku, zjaŭlajucca palakami, bo była dziaržava polskaja, mova ich polskaja, ale pry hetym była vielmi mocnaja tradycyja samavyznačeńnia siabie jak lićvinaŭ z adsyłkaj da historyi Vialikaha Kniastva Litoŭskaha.

My bačym heta ŭ pierapiscy Kalinoŭskaha — jaho śviadomaść była charakternaj dla miascovaj šlachty taho času, ale pry hetym jon robić vielmi vialiki krok napierad, kali źviartajecca da biełaruskaha sialanstva i pačynaje ŭ im bačyć palityčnuju siłu. Napeŭna, samaje revalucyjnaje, što było ŭ žyćci Kalinoŭskaha — što jon bačyŭ u biełaruskich sialanach nie prosta masu, a tych ludziej, ź jakimi možna damaŭlacca, jakija mohuć stać palityčnym subjektam.

I tamu mnie zdajecca, što ŭ hetaj dyskusii pra toje, Kalinoŭski palak ci biełarus, pa sutnaści, heta takoje manipulavańnie i adychod ad tych pytańniaŭ, jakich treba nasamreč stavić pra asobu Kalinoŭskaha i charaktar paŭstańnia.

Biełaruskija ŭłady zavalili «kampaniju pa mižnarodnamu pryznańniu hienacydu biełaruskaha naroda»

— Ciapier šmat robicca dla farmavańnia naratyvu pra hienacyd biełaruskaha naroda, u čym sens? I ci jość z hetaha niejki plon?

— Treba razumieć, kali heta pačało ŭvodzicca, bo, pa sutnaści, havorka idzie pra situacyju paśla pratestaŭ 2020 hoda, kali mocna pachisnulisia ŭstoi ŭłady.

Sama ideja ŭviadzieńnia hienacydu biełaruskaha naroda nie była prydumanaja na miescy. Jaje prydumali rasijanie, jakija značna raniej pačali raskryvać temu hienacydu savieckaha naroda. Jany i padsunuli heta ŭ jakaści scenaryja, jak možna nanova mabilizavać biełarusaŭ — a davajcie budziem raźvivać temu hienacydu biełaruskaha naroda.

Ideju padchapiła Hienieralnaja prakuratura, asabliva hienieralny prakuror Andrej Švied, była zroblena staŭka, što hetuju temu možna vykarystać dla prasoŭvańnia ŭłasnych intaresaŭ, dla pazicyjanavańnia siabie va ŭładnaj ijerarchii.

Kali my źvierniemsia da palityki pamiaci va Uschodniaj Jeŭropie, to bačym, što praktyčna ŭsie imknucca siabie nazyvać ciapier achviarami hienacydu. Ukraincy kažuć, što Haładamor byŭ hienacydam ukraincaŭ, litoŭcy ličać, što padčas Druhoj suśvietnaj vajny adbyŭsia padvojny hienacyd — spačatku ich źniščali saviety, potym nacysty, potym znoŭ saviety. Usie sprabujuć reprezientavać siabie jak achviary hienacydu, tamu što heta ŭ sučasnaj jeŭrapiejskaj kultury pamiaci daje prava na pryznańnie, prava vystaŭlać niejkija pretenzii inšym. I ŭsie sprabujuć maksimalna pakazać siabie achviarami.

Tamu biełaruski vypadak nie ŭnikalny, jon układajecca ŭ ahulnuju dla rehijona palityku pryznańnia siabie achviarami.

Inšaja sprava, što na mižnarodnaj arenie ŭładam biełaruskim nie ŭdałosia niejkim čynam heta kapitalizavać, pakolki heta było nastolki kryva zroblena, što nie dazvoliła dabicca pryznańnia. Adna sprava, kali ty kažaš: «Voś, my achviary hienacydu». Ale heta maje sens tolki, kali ciabie inšyja pryznajuć jak achviaru.

Biełaruskija ŭłady faktyčna zavalili «kampaniju pa mižnarodnamu pryznańniu hienacydu biełaruskaha naroda». Heta treba było pa-inšamu vybudoŭvać.

Razam z tym historyja vajny i historyja nacysckaj akupacyi dla Biełarusi vielmi trahičnyja. Trahiedyja spalenych viosak — niepramoŭlenaja, pa-za miežami Biełarusi pra heta mała chto viedaje. Apošnim časam u Hiermanii pierakłali na niamieckuju movu dakumientalnuju apovieść «My z vohniennaj vioski», ale heta nie źmianiaje radykalna situacyi.

Pra Chałakost usie viedajuć, a pra trahiedyju biełaruskich viosak nichto nie viedaje. Heta varta było b uzdymać, varta było b pakazvać. Ale nie tak, jak było zroblena — z palityčnym manipulavańniem, kali naŭprost imknucca paraŭnać pratestujučych 2020 hoda z nacysckimi kałabarantami, ci pakazvać palityčnyja pratesty jak anałah karnych apieracyj z masavymi zabojstvami. Heta adrazu pieravodzić temu ŭ śfieru palityčnych manipulacyj, i nichto surjozna heta nie ŭsprymaje. Ja baču tut vialikuju prablemu.

— Šmat u čym historyja paviazanaja z nacyjanalnaj idejaj. Łukašenka zapatrabavaŭ niadaŭna prydumać nacyjanalnuju ideju. Čamu dahetul jaje nie sfarmulavali pryvabna, možna ž abapiercisia na słaŭnyja hieraičnyja staronki historyi, toj ža załaty čas VKŁ i ŭsio heta hramadstvu prezientavać.

— Ja ź vialikim skiepsisam staŭlusia da taho, što treba šukać niejkuju nacyjanalnuju ideju. Heta ideja-fiks rasijskaha intelektualnaha asiarodździa. Kali pahladzicie, naprykład, pa kolkaści publikacyj i chto piša pra nacyjanalnuju ideju, to bačym, što pišuć rasijanie i biełarusy. Pryčym rasijanie pišuć značna bolš pra heta. I ja dumaju, što Łukašenka ŭ značnaj stupieni bolš zaležny ad rasijskaha intelektualnaha i kulturnaha łandšaftu, kali jon pačynaje razmaŭlać pra nacyjanalnuju ideju.

Ja nie pahadžusia, što łukašenkaŭskimi ŭładami była adkinutaja nacyjanalnaja viersija historyi. Nasamreč nie tak heta. Kali my pahladzim na tuju historyju biełaruskaj dziaržaŭnaści, jakaja ciapier pašyrajecca, to, pa sutnaści, heta krychu madyfikavanaja nacyjanalnaja viersija biełaruskaj historyi.

Padkreślivajucca i biełaruski charaktar Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, i niezaležnaść Połackaha kniastva. To-bok hetyja krajevuholnyja kamiani biełaruskaj nacyjanalnaj histaryjahrafii prysutničajuć. Moža być, my asabliva heta nie zaŭvažajem, tamu što hladzim na publičnyja pramovy, śviatkavańni, dzie ŭłada zasiarodžvajecca na kulcie Pieramohi ŭ Vialikaj Ajčynnaj vajnie.

Ale kali voźmiem tyja ž padručniki, to honar za vieličnaje nacyjanalnaje minułaje całkam prysutničaje. Adzinaje, što zaraz usia historyja pieramałočvajecca jak paśladoŭnaja realizacyja biełaruskaj dziaržaŭnaści z apahiejem u sučasnaści, što, znoŭ ža, źjaŭlajecca pierakručvańniem historyi na patrebny ŭładam kapył.

• 9
• 1
• 1
• 4
• 0
• 1
• 0
• 0