Kultura

«Bač, navat jany ŭ troch sosnach zabłukali». Viadomy movaznaŭca ŭ archivach KDB mieŭ «nieviadomy dalejšy los»

23 kastryčnika — dzień narodzinaŭ doktara fiłałohii, składalnika frazieałahičnych słoŭnikaŭ Ivana Lepiešava. U Ivana Jakaŭleviča była adna tajamnica, pra jakuju jon nikomu nie raskazvaŭ. Pra jaje nie viedali navat najbližejšyja siabry i kalehi-navukoŭcy z Hrodzienskaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta imia Janki Kupały, dzie navukoviec adpracavaŭ bolš za sorak hadoŭ. Tajamnica taja chavałasia pad karotkaj abrevijaturaj HUŁAH, piša ŭ fejsbuku paet i litaraturaznaŭca Michaś Skobła.

Ivan Lepiešaŭ i Michaś Skobła

Kali vieryć daviedniku Leanida Marakova «Represavanyja nastaŭniki Biełarusi» (2007), budučy navukoviec trapiŭ u saviecki łahier u 1949 hodzie. Pamiataju, pabačyŭšy tam piersanaliju «Ivan Lepiešaŭ», ja ažno zasumniavaŭsia — a ci hrodzienski movaznaviec majecca na ŭvazie? Bo niejak nie spałučalisia jany — paśpiachovy fiłołah, aŭtar šmatlikich knih i słoŭnikaŭ, vieteran Vialikaj Ajčynnaj vajny, uznaharodžany ordenam i miedalami, i HUŁAH. Praŭda, bijahrafičnyja źviestki supadali (hod naradžeńnia — 1924-ty, vioska Iskozy na Dubrovienščynie, praca nastaŭnikam u miastečku Śvisłač).

A najbolš mianie ździviła, što natatka pra Lepiešava, asudžanaha ŭ 1949-m i reabilitavanaha ŭ 1963-m, zakančvałasia ŭ nazvanym daviedniku niapeŭna — «dalejšy los nieviadomy». Tak nibyta i paznačana ŭ asabovaj spravie № 8034p, što źbierahajecca ŭ archivie KDB pa Hrodzienskaj vobłaści.

Sprava lažała na palicy, a były hułahaviec z «nieviadomym losam» štodnia chadziŭ mima taho archiva na pracu.

Adnojčy ja pakazaŭ Ivanu Jakaŭleviču tuju tajamničuju piersanaliju. Jon niejak naściarožana na mianie zirnuŭ i adkazaŭ, jak i naležała znaŭcu frazieałohii, ustojlivym vyrazam: «Bač, navat jany ŭ troch sosnach zabłukali». I było niezrazumieła, chto zabłukaŭ — Leanid Marakoŭ ci KDB, jaki «zhubiŭ» svajho padapiečnaha ŭ ścienach HrDU…

Usich, chto viedaŭ Ivana Lepiešava, uražvała jaho pracazdolnaść. Za svaje pražytyja amal 90 hadoŭ jon tolki 42 dni (!) paśpieŭ pabyć piensijanieram. Bolš za paŭstahodździa Ivan Jakaŭlevič učytvaŭsia ŭ movu, prasiejvaŭ «adzinaha słova dziela tysiačy tonaŭ słoŭnaj rudy». I pačutaje, vyčytanaje, prasiejanaje — zanatoŭvaŭ, kampanavaŭ u słoŭniki frazieałahizmaŭ.

U svajoj hrodzienskaj kvatery z honaram pakazvaŭ mnie rukapisnuju kartateku na 100 000 kartak (kampjutar prafiesar tak i nie zasvoiŭ). Mabyć, nie było takoha piśmieńnika, u jakoha jon nie adšukaŭ by kryłatych vyrazaŭ.

7000 frazieałahizmaŭ zafiksavana i rastłumačana prafiesaram Lepiešavym. Tut jamu roŭni nie było. Jaho słoŭniki časam krytykavali za častyja zapazyčańni z ruskaj movy. Pamiataju, pra heta my nieadnojčy havaryli ź jašče adnym znanym hrodzienskim movaznaŭcam Paŭłam Ściacko, jaki ŭsio žyćcio zmahaŭsia za čyściniu i samabytnaść biełaruskaj movy. Ja davodziŭ, što

słoŭniki Lepiešava fiksujuć sučasny stan movy — z usimi jaje chvarobami i adchileńniami ad normy. Bo z movaj jak z čałaviekam — kab pastavić dyjahnaz, nieabchodna viedać historyju zachvorvańnia.

Svaju hałoŭnuju pracu — dvuchtomny «Słoŭnik frazieałahizmaŭ» (2008) Ivan Lepiešaŭ padaravaŭ mnie z takim aŭtohrafam: «Šanoŭnamu Michasiu Skobłu z najlepšymi pačućciami padpisvaju hety słovazbor, ź jakoha, na žal, cenzary vykinuli 15 aŭtaraŭ (i vas u tym liku)».

Lepiešaŭski słoŭnik scenzuravali ŭ vydaviectvie «Biełaruskaja encykłapiedyja». Spačatku ź jaho byli vykasavany proźviščy «niačesnych» piśmieńnikaŭ, u lik jakich trapili Śviatłana Aleksijevič, Natalla Arsieńnieva, Łarysa Hienijuš, Masiej Siadnioŭ, Uładzimir Niaklajeŭ, Siarhiej Zakońnikaŭ, Uładzimir Arłoŭ, Vinceś Mudroŭ, Barys Piatrovič…

Aŭtary vykasoŭvalisia, a cytaty ź ichnich tvoraŭ časam zastavalisia. Nie akademičny słoŭnik atrymaŭsia, a zbornik ananimak.

Potym sa słoŭnika byli vykraśleny niepažadanyja pieryjadyčnyja vydańni — časopis «Dziejasłoŭ» i haziety «Narodnaja Vola», «Naša Niva», «Naša Słova», «Svaboda», biełastockaja «Niva».

Trapili ŭ razrad kramolnych i nastupnyja frazieałahizmy: «Archipiełah HUŁAH — kancentracyjnyja łahiery ŭ pieryjad stalinskaha tatalitaryzmu»; «zavieźci da biełych miadźviedziaŭ — adpravić u kancłahiery na poŭnačy Rasii»; «čyrvony pamieščyk — staršynia kałhasa jak haspadar ź nieabmiežavanaj uładaj»; «kaktejl Mołatava — butelka z haručaj sumieśsiu»; «abkłaści čyrvonymi ściažkami — stvaryć krajnie niespryjalnyja ŭmovy dla čyjoj-niebudź dziejnaści»…

Kožny z nas bieźlič razoŭ čuŭ hetyja ŭstojlivyja vyrazy. Ale ich niama ŭ słoŭniku Lepiešava. A ŭsiaho adtul było vykinuta bolš za 500 (!) cytat. Dziasiatki i dziasiatki frazieałahizmaŭ zastalisia biez paćviardžeńniaŭ.

Skalečany słoŭnik vyjšaŭ u śviet, nie pryniosšy aŭtaru zasłužanaj radaści. Da apošnich svaich dzion jon maryŭ pieravydać svaju pracu ŭ pieršapačatkovym vyhladzie. Nie paśpieŭ…

Padčas našaj apošniaj sustrečy Ivan Lepiešaŭ skrušna ŭzdychaŭ: «Ź biełaruščynaj horaj było tolki za caryzmam». Uzdychaŭ i znoŭ schilaŭsia nad svajoj statysiačnaj kartatekaj, doktar fiłałohii z hułahaŭskim stažam, čornarabočy na movaznaŭčaj nivie.

Ščyra kažučy, pryznańnie pra skalečany słoŭnik ja vyciahvaŭ ź jaho, jak na dopycie. Nie chacieŭ prafiesar kranacca hetaj dušeŭnaj rany, baleła jana jamu nieścichana.

A ci paśpieŭ chto raspytacca ŭ jaho pra HUŁAH? Ci karacieńki zapis z asabovaj spravy № 8034p tak i zastaniecca adzinym niapeŭnym śviedčańniem toj tajamničaj historyi, jakuju prafiesar zabraŭ z saboj u lepšy śviet?

Kamientary

Ciapier čytajuć

U finskim sieryjale rasijanie vysadžvajuć desant z samalota «Biełavija». Što robiać Suomi?

U finskim sieryjale rasijanie vysadžvajuć desant z samalota «Biełavija». Što robiać Suomi?

Usie naviny →
Usie naviny

56-hadovuju viciablanku buduć sudzić za pornastrymy ŭ internecie10

Prajšoŭ druhi etap abmienu rasijska-ŭkrainskaha abmienu vajennapałonnymi. Abmianiali i adnaho biełarusa2

Stała viadoma, kaho z rasijskich vajskoŭcaŭ lačyli ŭ balnicach Homielščyny ŭ pačatku vajny13

«Vyskačyć na vulicu ŭ karotkich spadničkach — heta vy mahli. I ŭsich hvałtavali tam». Łukašenka ŭspomniŭ kinošnikam 2020-y i zaklikaŭ spynicca23

«Vy za ŭsio adkažacie». Biełarusam na prajdzie va Urocłavie taksama pahražali nieviadomyja53

«Vakoł vajna, vakoł bušuje. Vaźmicie Finlandyju». Łukašenka pračytaŭ kinošnikam lekcyju pa mižnarodnym stanoviščy10

Jeŭrakamisija prapanuje źnizić vierchniuju miažu cany na naftu1

Telegram: My nikoli nie raskryvali pryvatnyja paviedamleńni trecim asobam6

Da vieteranaŭ śpiecnaza Paŭličenki pryjazdžaŭ niezvyčajny hość: biełarus, ale musulmanin3

bolš čytanych navin
bolš łajkanych navin

U finskim sieryjale rasijanie vysadžvajuć desant z samalota «Biełavija». Što robiać Suomi?

U finskim sieryjale rasijanie vysadžvajuć desant z samalota «Biełavija». Što robiać Suomi?

Hałoŭnaje
Usie naviny →

Zaŭvaha:

 

 

 

 

Zakryć Paviedamić