«Бач, нават яны ў трох соснах заблукалі». Вядомы мовазнаўца ў архівах КДБ меў «невядомы далейшы лёс»
23 кастрычніка — дзень народзінаў доктара філалогіі, складальніка фразеалагічных слоўнікаў Івана Лепешава. У Івана Якаўлевіча была адна таямніца, пра якую ён нікому не расказваў. Пра яе не ведалі нават найбліжэйшыя сябры і калегі-навукоўцы з Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы, дзе навуковец адпрацаваў больш за сорак гадоў. Таямніца тая хавалася пад кароткай абрэвіятурай ГУЛАГ, піша ў фэйсбуку паэт і літаратуразнаўца Міхась Скобла.
Калі верыць даведніку Леаніда Маракова «Рэпрэсаваныя настаўнікі Беларусі» (2007), будучы навуковец трапіў у савецкі лагер у 1949 годзе. Памятаю, пабачыўшы там персаналію «Іван Лепешаў», я ажно засумняваўся — а ці гродзенскі мовазнавец маецца на ўвазе? Бо неяк не спалучаліся яны — паспяховы філолаг, аўтар шматлікіх кніг і слоўнікаў, ветэран Вялікай Айчыннай вайны, узнагароджаны ордэнам і медалямі, і ГУЛАГ. Праўда, біяграфічныя звесткі супадалі (год нараджэння — 1924-ты, вёска Іскозы на Дубровеншчыне, праца настаўнікам у мястэчку Свіслач).
А найбольш мяне здзівіла, што нататка пра Лепешава, асуджанага ў 1949-м і рэабілітаванага ў 1963-м, заканчвалася ў названым даведніку няпэўна — «далейшы лёс невядомы». Так нібыта і пазначана ў асабовай справе № 8034п, што зберагаецца ў архіве КДБ па Гродзенскай вобласці.
Справа ляжала на паліцы, а былы гулагавец з «невядомым лёсам» штодня хадзіў міма таго архіва на працу.
Аднойчы я паказаў Івану Якаўлевічу тую таямнічую персаналію. Ён неяк насцярожана на мяне зірнуў і адказаў, як і належала знаўцу фразеалогіі, устойлівым выразам: «Бач, нават яны ў трох соснах заблукалі». І было незразумела, хто заблукаў — Леанід Маракоў ці КДБ, які «згубіў» свайго падапечнага ў сценах ГрДУ…
Усіх, хто ведаў Івана Лепешава, уражвала яго працаздольнасць. За свае пражытыя амаль 90 гадоў ён толькі 42 дні (!) паспеў пабыць пенсіянерам. Больш за паўстагоддзя Іван Якаўлевіч учытваўся ў мову, прасейваў «адзінага слова дзеля тысячы тонаў слоўнай руды». І пачутае, вычытанае, прасеянае — занатоўваў, кампанаваў у слоўнікі фразеалагізмаў.
У сваёй гродзенскай кватэры з гонарам паказваў мне рукапісную картатэку на 100 000 картак (камп’ютар прафесар так і не засвоіў). Мабыць, не было такога пісьменніка, у якога ён не адшукаў бы крылатых выразаў.
7000 фразеалагізмаў зафіксавана і растлумачана прафесарам Лепешавым. Тут яму роўні не было. Яго слоўнікі часам крытыкавалі за частыя запазычанні з рускай мовы. Памятаю, пра гэта мы неаднойчы гаварылі з яшчэ адным знаным гродзенскім мовазнаўцам Паўлам Сцяцко, які ўсё жыццё змагаўся за чысціню і самабытнасць беларускай мовы. Я даводзіў, што
слоўнікі Лепешава фіксуюць сучасны стан мовы — з усімі яе хваробамі і адхіленнямі ад нормы. Бо з мовай як з чалавекам — каб паставіць дыягназ, неабходна ведаць гісторыю захворвання.
Сваю галоўную працу — двухтомны «Слоўнік фразеалагізмаў» (2008) Іван Лепешаў падараваў мне з такім аўтографам: «Шаноўнаму Міхасю Скоблу з найлепшымі пачуццямі падпісваю гэты словазбор, з якога, на жаль, цэнзары выкінулі 15 аўтараў (і вас у тым ліку)».
Лепешаўскі слоўнік сцэнзуравалі ў выдавецтве «Беларуская энцыклапедыя». Спачатку з яго былі выкасаваны прозвішчы «нячэсных» пісьменнікаў, у лік якіх трапілі Святлана Алексіевіч, Наталля Арсеннева, Ларыса Геніюш, Масей Сяднёў, Уладзімір Някляеў, Сяргей Законнікаў, Уладзімір Арлоў, Вінцэсь Мудроў, Барыс Пятровіч…
Аўтары выкасоўваліся, а цытаты з іхніх твораў часам заставаліся. Не акадэмічны слоўнік атрымаўся, а зборнік ананімак.
Потым са слоўніка былі выкраслены непажаданыя перыядычныя выданні — часопіс «Дзеяслоў» і газеты «Народная Воля», «Наша Ніва», «Наша Слова», «Свабода», беластоцкая «Ніва».
Трапілі ў разрад крамольных і наступныя фразеалагізмы: «Архіпелаг ГУЛАГ — канцэнтрацыйныя лагеры ў перыяд сталінскага таталітарызму»; «завезці да белых мядзведзяў — адправіць у канцлагеры на поўначы Расіі»; «чырвоны памешчык — старшыня калгаса як гаспадар з неабмежаванай уладай»; «кактэйль Молатава — бутэлька з гаручай сумессю»; «абкласці чырвонымі сцяжкамі — стварыць крайне неспрыяльныя ўмовы для чыёй-небудзь дзейнасці»…
Кожны з нас безліч разоў чуў гэтыя ўстойлівыя выразы. Але іх няма ў слоўніку Лепешава. А ўсяго адтуль было выкінута больш за 500 (!) цытат. Дзясяткі і дзясяткі фразеалагізмаў засталіся без пацвярджэнняў.
Скалечаны слоўнік выйшаў у свет, не прынёсшы аўтару заслужанай радасці. Да апошніх сваіх дзён ён марыў перавыдаць сваю працу ў першапачатковым выглядзе. Не паспеў…
Падчас нашай апошняй сустрэчы Іван Лепешаў скрушна ўздыхаў: «З беларушчынай горай было толькі за царызмам». Уздыхаў і зноў схіляўся над сваёй статысячнай картатэкай, доктар філалогіі з гулагаўскім стажам, чорнарабочы на мовазнаўчай ніве.
Шчыра кажучы, прызнанне пра скалечаны слоўнік я выцягваў з яго, як на допыце. Не хацеў прафесар кранацца гэтай душэўнай раны, балела яна яму несціхана.
А ці паспеў хто распытацца ў яго пра ГУЛАГ? Ці караценькі запіс з асабовай справы № 8034п так і застанецца адзіным няпэўным сведчаннем той таямнічай гісторыі, якую прафесар забраў з сабой у лепшы свет?
Каментары